Экономикалық және қаржылық талдау

          Азаматтық құқықта мәмілелер көп, сондықтан да оларды жіктеу қажет. Мәмілелерді түрлерге бөлу бірнеше белгілер бойынша жүргізіледі. Азаматтық кодекс мәмілені екі түрге: біржақты және екіжақты (көпжақты) деп бөледі. Мәмілелерді бұлай бөлу мәмілелерге қатысушы тараптардың санына сай жүргізілген. Біржақты мәмілелер. Біржақты мәмілені жасау үшін заңға, басқа да құқықтық актілер мен тараптардың келісіміне сай бір жақты ерік білдіруі кажет және ол жеткілікті болса ғана жасалады. Мұндай мәмілелерге мысал ретінде сенімхат беруді, өсиет қалдыруды, мұрагерліктен бас тартуды, мұрагерлікті қабылдауды, шартты орындаудан тараптың толығымен немесе жартылай бас тартуды (егер бас тарту тараптардың келісімімен жасалған болса) жатқызуға болады. Бірақ та біржақты мәміледе тек қана бір тарап пен бір ғана тұлғаның еркін білдіруін ғана есепке алмау керек. Екі жақты мәмілелер шарт болып табылады.        Шарт адамзат тарихында адамдардың арасында туындайтын қатынастарды реттеудің ежелгі дәуірлерден келе жатқан, кеңінен тараған әдістерінің бірі. Шарт — сату — сатып алу, айырбас, рента, мүлікті жалға беру, сақтау және т.б. қатынастар негізінде жүзеге асырылады.

• Шарт дегеніміз — екі немесе одан көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі.

          Шарт еркіндігі — шарт жасаудың басты әрі айнымайтын қағидасы. Шарт еркіндігінің кағидасы:

• шартты жасау еркіндігі;
• шартты жасауға итермелеуге жол бермеу еркіндігі;
• жасалатын шарттың түрін таңдау еркіндігі;
• тараптар өз қалауы бойынша шартқа әр түрлі жағдайларды енгізе алатындығын;
• тараптар заңда көзделген және көзделмеген шарттарды да жасаса алатындығын білдіреді.

               Шарттар, негізінен, екі жақты жасалады, бірақ көп жақты шарттар да кездеседі, мұнда екі жақтан көп тараптар қатысады және келісілген еріктеріне байланысты құқықтық салдар туындайды. Шарттың мазмұны заңда көрсетілген реттерден басқа тараптардың ортақ келісімі бойынша анықталады. Тараптардың еріктері белгілі бір нысанда жүзеге асырылуы тиіс.

 

 

 

5.4 Векселдік айналым.  Факторинг  жүйелері.  Лизингтік жүйелер.

 

 

  Вексель несие және төлем құралы ретінде 
Вексель, несие және төлем құралы тауар және ақша қатынасының көп жылдық даму нәтижесінде шаруашылықта пайда болды. 
                      Вексельдің пайда болуы ақша аударым қажеттілігін бір ортадан келесі ортаға аударуымен байланысты, сонымен қатар тиынның ауыстырылуын , бір орталықта өтімді вексельді басқа мемлекеттің валютасына ауыстыру.  
                    Бұл көп қиындыққа әкелді: тоналу тәуекелі, ақшаны шет мемлекетке шығаруға тыйымдар. 
                      Қазақстанда вексельдің нормативті анықтамасының 1-ші әрекеті «вексельді жүйесінің есебі туралы уақытты жағдайы» 1992 ж 27ақпанда жасалды. Бекітілген жарғылықтың 1-ші бабында – Вексель дегеніміз сөзсіз, дауыссыз, қатаң орнатылған қалпында қарызды құжат , ақшалық міндеттемесі бар бағалы қағаздың түрі. Бірақ 97ж 28 сәуірде шыққан «Қазақстан Республикасы вексельдік айналым туралы» заңында вексель дегеніміз бір жақты сөзсіз, ақша міндеттемесі бар қатаң орнатылған қалпындағы төлеу құжаты. ҚР вексельді айналым бойынша қатынастар Женева вексельді конвенсиялар құрайтын вексельді құқықпен реттеледі. Сонымен қазіргі заңымен басқа да ҚР-ы заңнамалық актімен ҚР-ы ұлттық банкінің нормативтік-құқықтық актілермен реттеледі. Вексель беруші , вексельді тапсыру кезеңінен тиісті қалпында дайындаудан вексельдік міндеттеме пайда болды. 1997ж 28 сәуірде бекітілген «ҚР-ы вексельдік айналым туралы» заңға сәйкес вексельдік тауарды жеткізу туралы мәміле бойынша төлемді кейінге қалдыруға берілді.  
                        2003 жылы шілдесінен бастап бұл заңға өзгертулер енгізілді. Бұл енгізулер вексельді қолданудағы шамалы ауданын кеңейтеді. Енді коммерциялық вексельдер тауарды сату, сатып алу келісім шарты. Қаржылық емес мінездемелерге қызмет ету және жұмыс атқару келісім шарты бойынша төлемді кейінге қалдыру үшін берілуі мүмкін. Вексель белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың жазбаша қарыздың міндеттемесін білдіреді.  
                   Вексель екі басты функцияны орындайды: несиелік және есептік.  
Вексельдің есептік функциясын қарастырамыз. Түп негізінде вексель берушіге төлеуді қамтамасыз етіп, вексельді қолданысқы жібереді, вексель төлем құралы ретінде беріледі, сонымен қатар ақшаны алмастырады, маңызды функциясы болып табылатыны вексель төлем құралы бола алады.  
                   Вексель эволюциясында ақшаның бір бөлігін бартер орнын басты. Нақты айырбас сату актінен бөлініп сатып алу актісінде , вексель ақшаны алмастырып, төлеу актін алу актісінде ақша болды .  
                  Ақшаның екінші функциясы кіргізіліп бағамен шектелді. Қоғам ақша бірліктерін қолдануда ресурстармен пайдаға масштабты түрде сапалы өлшем деп санайды. 

Факторинг (ағылш. factor — фактор, сауда делдалы, маклер, комиссияшы, агент) — банкілердің тапсырыскерге көрсететін қызметтерінің түрі; жеткізуші-клиенттің мамандандырылған мекемеге (факторингілік компанияға, банкінің факторингілік бөліміне) жеткізілген тауарлар немесе көрсетілген қызметтер үшін төленбеген төлем құжаттарын (шот-фактураларды) ұсынуына байланысты сауда-комиссиялық операциялардың бір түрі, яки жеткізуші-кәсіпорынның айналым капиталын несиелендіруі. Мұнда несиелендіру төлемші (сатып алушы) төлемеген борышқорлық талаптарды (жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін төлем құжаттарын) басқа тұлғаға (факторға) берумен және факторға ол бойынша төлем алу құқығын табыстаумен байланысты болады. Факторинг рөлін банкілер, несие, қаржы мекемелері, банк операцияларымен айналысатын басқа да мекемелер атқарады. Факторинг қызметімен айналысу үшін фактор ұлттық (орталық) банкіге жазбаша өтініш жасап, оның келісімін алуы тиіс. Факторинг қызметінде банк талаптан шегіну шарты бойынша тапсырыскердің борышқорларынан борышты өндіріп алу құқығын тапсырыскерден сатып алады және тапсырыскерге өзінің қаражатынан сатып алынған борыштың 90%-ына дейінгісін төлеп‚ өзінде сыйақы ретінде әлдебір пайызын қалдырады. Факторингілік қызмет көрсетудің мақсаты — алашақты (дебиторлық берешекті) дер кезінде инкассолау, төлемнің мерзімі өтуінен болатын шығасыны қысқарту, күмәнді борыштың пайда болуына жол бермеу, несиені басқаруда және бухгалтерлік есепті жүргізуде көмек беру, жеткізушінің өндірістік қызметінің ойдағыдай болуы үшін жақсы жағдай жасау, мұның өзі кәсіпорынның айналым мен пайданы молайтуына септігін тигізеді. Факторингілік компания төленбеген шот-фактуралардың меншіктенушісіне айналады және олардың төленбеуі қатерін өз мойнына алады. Факторингілік операциялар жеткізуші мен оның контрагенттері бір елдің ішінде болатын ішкі операциялар және халықар. операциялар (халықар. несиенің түрі ретінде) болуы мүмкін. 1988 ж. Халықараралық Факторинг туралы конвенция қабылданды. Конвенциялық (ашық) Факторинг және құпия (жасырын) Факторинг түрлеріне бөлінеді. Конвенциялық Факторингіде жеткізуші сатушының атына жазылған шот-фактураларды оған хабарлайды. Бұл орайда іс жүзінде өндірістік атқарымдардан басқа барлық атқарымды (қаржылық, бухгалтерлік, заңи және басқа қызмет көрсету) факторингілік бөлім орындайды. Жеткізуші контрагенттерінің құпия Факторингінде оның сатылуын факторингілік фирма хабарламайды, жеткізуші-кәсіпорын нарықпен дербес байланысын жоғалтпайды. Факторингілік бөлім операциялардың тек бір бөлігін ғана орындайды. Ол халықаралық саудаға қолданылатын өзара факторингілік ғұрыптар кодексін әзірледі. Факторингілік қызмет көрсетудің құнына қызмет көрсету ақысы (комиссия), берілген несие, тәуекел сыйақысы кіреді. Халықаралық Факторинг екі факторлы (өзара), тікелей импорттық, тікелей экспорттық болуы мүмкін. Екі факторлы жүйе екі факторингілік компанияның: экспортшы еліндегі мәмілеге қызмет көрсетуші және импортшы еліндегі мәмілеге қызмет көрсетуші компаниялардың өзара іс-қимылы көзделеді. Тікелей импорттық Факторинг — экспортшымен импортшы елінде факторингілік қызмет көрсету туралы шарт жасасу. Тікелей экспорттық Факторингіде экспортшы өз елінде шарт жасасады. Бұл орайда факторингілік компания несие тәуекелін көтереді, ал төлемшінің несиені өтеуге қабілетін бағалау және оның тапсырмасымен талаптарды инкассалау міндетін импортшы елдің факторингілік компаниялары атқарады.

Факторингтің 2 түрі болады:

- Ауқымды (конвенционды);

- Шектеулі (конфиденциалды).

Қазіргі жағдайда бұл –  бухгалтерлік есеп жабдықтаулар және сатып алушылармен есеп айырысу, несиені сақтандыру және т.б. қамтитын клиенттерге қаржылық қызмет көрсетушіліктің  әмбебап жүйесін сипаттайды.

Соңғы жылдары шектеулі факторинг те біршама дамып келеді. Шектеулі факторинг бірнеше операциялардың орындалуымен байланысты: ақша алуға  құқығын беру, қарызды төлеу және т.б.

Факторинг операциясы бүгінгі  таңда отындық ақша нарығында  дами алмай отыр. Факторингті енгізу сынағы негізінен 1988 жылы КСРО өнеркәсіп  құрылыс банкімен жүзеге асырылып, кейіннен өзге де коммерциялық банктер  факторинг операцияларын орындай  бастады. Сөйтіп, 1990ж басындағы төлем  дағдарысы факторинг қызметінің банктер үшін тиімсіздігін айқындап нәтижесінде отандық банктеріміз  күні бүгінге дейін бұл операцияға салғырттық танытуда.

Факторингтің бірегей  құқықтық негізін құру үшін 1988 ж  халықаралық факторинг туралы кез  келген келісім-шарт төменде берілгендердің кемінде екеуін қамтуға тиіс:

1. Аванс және несие  беру жолымен жабдықтаушыны қаржыландыру;

2. Төлем талаптарына  жататын жабдықтаушының шоттарын  бухгалтерлік жағынан өңдеу;

3. Борышқорлардан ақшалай  қаражат алу;

4. Жабдықтаушыларды олардың  борышқорларының төлем қабілетсіздігі  жағдайынан қорғау.

Факторинг операциялары банктер  және арнайы ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Ол үшін банктерде арнайы бөлімдер ашылуы тиіс.

Факторингтік операциялардың мыналар бойынша жасалмайтынын  ескеру қажет:

- Жеке тұлғалардың қарыздық  міндеттері бойынша;

- Бюджеттік мекемелердің  қоятын талаптары бойынша;

- Банктердің несиеден  алынып тастаған немесе төлем  қабілетінсіз деп танылған кәсіпорындар  мен ұйымдардың міндеттемелері  бойынша;

- Кәсіпорындардың филиалдары  немесе бөлімшелердің міндеттемелері  бойынша;

Факторингтің ашық және жабық түрлері болады.

Әлемдік тәжірибеде факторинг  қызметінің мұны мынадай екі элементтен тұрады: оған берілген құжаттарды мерзімінен бұрын төлеу барысында алынатын комиссия және пайыз. Комиссия шот-фактура сомасынан белгілі мөлшерде (әдетте, 1,5- 2,5 /о) деңгейінде белгіленеді. Мәміленің көлеміне қарай комиссия сомасы да өсіп отырады. Факторинг ережесі бойынша несие үшін төленетін пайыз мөлшерлемесі ақша нарығындағы (қысқа мерзімді несиелер нарығындағы) мөлшерлемеден 1—2 %-дай жоғары болып келеді.

Қазіргі күні отандық кәсіпорындарға қаржылық қызмет көрсету нарығында  көңіл аударарлық жаңа тиімді қаржы  құралы факторинг кеңінен таралуда. Факторинг өзінің кәсіпорынның қызметін дамытатын құрал ретінде танылып, қазір Қазақстанда да көптеген екінші деңгейдегі банктер онымен жұмыс  жасап, факторингтік қызмет көрсетуде, сонымен бірге олармен бірқатарда фактор-компаниялар да пайда бола бастады.

Факторингтік операцияларды  қолданудың нәтижесінде кәспорындар  өз қызметін үздіксіз жүргізе алады, яғни ол мынаны білдіреді: көптеген кәсіпорындар өз қызметінің барысында кейде қаражат  тапшылығына кезігеді, әрине айналымда  қаржы жетіспеушілігі, тұтынушылардың өз қарыздарын дер кезінде өтемеуі  деген сияқты мәмелелер болады. Бұл  мәмелелерді шешу үшін кәсіпорын  банктік несиеден бұрын осы факторингті  қолданғаны өте тиімді. Факторингтің қай жағынан тиімді екенін түсінуіміз үшін алдымен оңай пайда болуы  мен дамуына, жұмыс істеу механизміне  сипаттама берейік.

Алғашқыда факторинг 16-17 ғ.ғ, пайда болған, оны саудагерлер  өз тәжірибесіне алғаш енгізілген. Соңына қарай онымен сауда банктері айналыса бастаған. Басында олар тауар өндірушілерге өз тауарларын өткізуге, сатуға ықпал жасап отырған, содан соң олар тауарды өндіруші кәсіпорындардың жіберген тауарлары үшін ақшасын төлеп, тауарлы несие беруге көшкен, әрі қарай кейбір сауда делдалдары өз саудасын тастап, өз клиенттерімен қаржылық қарым-қатынасқа көшкен, яғни тауарды өндірушілерден шот-фактураларды сатып алып, ондағы қарыздық міндеттемені талап ету құқығына ие болды. Міне осылай факторингтік компаниялар пайда болған. Бірақ алғашында оларды тек қана банктік несиені алуға мүмкіндік болмаған жағдайда ғана қолданған. Ал қазіргі банктік қызметтің деңгейінің жоғары дамуы, сонымен қатар арнайы мамандандырылған несие мекемелерінің пайда болуы клиенттерге жоғары деңгейдегі, жан-жақты қаржылық қызмет көрсетуді дамытып отыр.

Қазақстанда факторингті  пайдаланудың объективті негіздері:

Айналым капиталының жетіспеуі

Төлемсіздік

Несиелеудің жоғары тәуекелділігі

Аналитикалық жұмысты  жетілдіру қажеттілігі

Қаржылық менеджментті жетілдіру мәмелелері

Қаржыны жоспарлауды жетілдіру  қажеттілігі;

Лизингтік операциялар. «Лизинг» ағылшын тілінен аударғанда жалға беру деген ұғымды білдіреді. Лизингтік операция деп ұзақ мерзімді пайдаланылатын заттарды (ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді) жалға беруді айтады. 
          Лизинг бірнеше қызмет атқарады. Біріншіден, ол негізгі қорларға ақша жұмсау, яғни қаржыландыру формасы. Лизинг алушының өз қаражаттарын бір уақыттық жұмылдырунсыз немесе тартылған қаражатсыз өзіне керекті мүлікті пайдалануға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден босатылады. Екіншіден, бұл өнідірісті жаңа құрал-жабдықпен, алдыңғы техникамен материалды-техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогрессивті формасы. 
           Лизингті мәміледе 3 қатысушы болады. Олардың өзара қатынастары мәмілемен реттеледі: бірінші қатысушы – мүлік иесі (лизинг беруші), екінші – мүлікті пайдаланушы (лизинг алушы), үшінші – мүлікті сатушы. Олардың өзара қатынасы келесідей түрде қалыптасады: болашақ лизинг алушы ақша-қаражаттары бар болашақ лизинг берушіні мәмілеге қатысуын сұрайды, ол лизинг алушыға керекті мүлікті сатып алып, одан кейін оны лизинг алушыға төлемді шартымен жалға береді. Коммерциялық банктер бұл жерде мүлік иесі ретінде болады, яғни олар мүлікті өз меншігіне алады және лизинг алушыға (оған қаржылық қызмет көрсете отырып) береді. Шын мәнінде олар осы мүліктің несиесін береді, сөйтіп несиелік қатынастар пайда болады. Мұнда несиелеудің барлық приципі бар: мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік (ақылық).                         Мерзімі біткенде лизинг алушы мүлікті иесіне кайтарып береді, қызметті төлейді, яғни жалақысын төлейді. Формасы бойынша бұл ақшалы несие емес, бұл өндірістік, негізгі қорларға тауарлық несие. 
Лизинг түрлері әр түрлі: 
1. Жедел лизинг анағұрлым қысқа мерзімге беріледі. Оның объектісі болып моральдік төзу қарқыны өте жөғары машиналар мен құрал-жабдықтар табылады. 
2. Қаржылық лизинг аңағұрлым ұзақ мерзімге беріледі. Ол мерзім машиналар мен құрал-жабдықтардың амортизациялык тозу мерзімімен сәйкес келеді. Бұл жерде мәміле аяқталмай, кушін тоқтата алмайды. Онда мүліқті лизинг алушымен сатып алыну мүмкіңдігі көрсетілген. 
3. Қалдық құны бойынша лизинг пайдалануда болған құрал-жабдықтарды жалға беру.             Сондықтан лизинг объектісі бастапқы құнымен емес, қалдық құны бойынша бағаланады. 
                Лизингтік бизнестің дамуы үшін, лизингке беретін арнайы лизингтік компаниялар құрылады. Олардың негізгі қаражат көзіне құрал-жабдықтарды сатып алу үшін берілетін банктік несиелер жатады. 
               Құрылып жатқан лизингтік компанияларға қарағанда банктердің артықшылығы – лизингті жүзеге асыру үшін, ұйымдастырылған лизинг жүргізу үшін олар арнайы бөлімдер мен топтар қалыптастырады. Лизинг операциясын жүргізген тиімді: ол жоғары рентабельді, тәуекел дәрежесі төмен, нақты материалдық қамтамасыз етілген.

 

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Векселдік айналым.

2. Факторинг жүйелері. 

3. Лизингтік жүйелер.

Тақырып 6. Кәсіпкерлік және қаржылық тәуекелдер, оларды оқшалау тәсілдері.

6.1 Кәсіпкерлік тәуекелділігі: мәні және кәсіпкерлікте тәуекелді бағалау

 

Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің ерекшеліктері кәсіпкерлік  істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік  болжамдылық жетістікке жетуге кедергі  болуы мүмкін. «Кәсіпкерлік іс туралы»  заңда жазылғандай кәсіпкерлік  іс өз тәуекелділігіне, кәсіпорынның ұйымдастыру  құқықтық формасы шегіндегі мүліктік жауапкершілігіне негізделген.

Нарық жағдайында тәуекелділікті бәсеңдету үшін бірнеше  әдістер бар: кәсіпкерлік жоба жасауға  істі жетік білетін кеңесшілерді, мамандарды тарту; жобалау алдындағы  мүмкін болатын қиындықтарды жете білу; өндірілетін өнімге сұранысты болжау; тәуекелділікті жобаға қатынасушылардың өзара бөлісуі; сақтандыру; болжамсыз  шығындарды жабуға керекті қаражатты  кезекке ұстау.

Тәуекелдің  жұмыс тапсырушы мен жұмысты  орындаушы арасындағы бөлінуінің жалпы  концептуалды моделін.

Тәуекелділіктің бірнеше түрі бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, инвестициялық, нарықтық.

Өндірістік  тәуекел. Бұл өнімді өндірумен және оны өткізумен байланысты. Бұл  тәуекелге өнімнің өнімнің белгіленген  көлемінің өзгеруі және өткізу қарқыны, материалдық және еңбек шығындарының артық жұмсалуы. Нарықтағы баға деңгейінің кемуі, брак, рекламация т.б. себептер тікелей  ықпал жасайды.

Коммерциялық  тәуекел – бұл кәсіпкердің  сатып алған өнімді нарықта өткізуінде пайда болады. Коммерциялық келісім  жағдайында бағаның төмендеуін, тауар  өткізуде кездесетін қосымша шығындарды ескеру керек.

Қаржылық  тәуекел – қаржылық кәсіпкерлік  ісінде кездеседі. Мысалы, қаржылық келісім  тәуекелділік шарттасушылардың бір  жағының төлем қабілеттілігінің кемдігінен пайда болуы, т.б.

Инвестициялық тәуекел – бұл кәсіпорынның өзінің және сатып алған құнды қағаздарының құнсыздануы арқылы болуы мүмкін.

Нарықтық  тәуекел – бұл ұлттық ақша бірлігінің нарықтағы процент ставкасының  немесе шет ел келісім серіктестіктерінің валюта курсының өзгеруімен байланысты.

Ойлаған жобаны іске асыру мақсатында потенциалды  серіктестіктерді неғұрлым көп тарту  үшін тәуекел талдау жасайды.

Тәуекелді талдаудың  схемасы:

1. Нақты тәуекел түрлерінің ішкі және сыртқы факторларының ықпалдарын айқындау.
2. Айқындалған факторларды талдау.
3. Нақты тәуекел түрін қаржы жағынан екі тәсілмен бағалау: