Экономикалық және қаржылық талдау

а) қаржылық тұрақтылығын, дәулетін анықтау;

б) жұмсалатын қаражаттың экономикалық тиімділігін анықтау.

4. Тәуекелдің жорамал деңгейін анықтау.
5. Бөлек операцияларының тәуекелдерінің жорамал деңгейін талдау.
6. Тәуекелді бәсендету үшін шаралар жасақтау.

Екінші басты  мәселе тәуекелден келетін зияндар  түрлерін анықтау.

1. Материалдық зиян – бұл жобада қаралмаған өндірістік шығындар, немесе тікелей материалдық объектілерді, өнімдерді, материалдарды, шикізаттарды жоғалту.
2. Еңбек зияны – жұмыс уақытын жою, кехдейсоқ немесе болжамсыз себептермен болған жағдайда.
3. Қаржылық зиян – бұл тікелей ақшалай зиянмен байланысты: төлемдер, айыптар, уақыты озған несиелерді төлеу, қосымша салықтар т.б.
4. Уақытты жою – бұл егер кәсіпкерлік іс жобалы уақыттан кейін қалатын болса пайда болады.
5. Арнайы зиян түрлері – бұл зияндар адам денсаулығына және адам өміріне, қоршаған ортаға, кәсіпкердің беделіне кесел келтіретін жағдайлар.
6. Саяси факторларға байланысты: іскерлік белсенділіктің бәсеңдеуі, еңбек және орындау тәртібінің деңгейінің бәсеңдеуі, төлем мен өзара есептесудің бұзылуы, салық ставкасының тұрақсыздығы т.б.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Кәсіпкерлік тәуекелділігі

 

2. Екінші басты мәселе тәуекелден келетін зияндар түрлерін анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

6.2 Кәсіпкерлік тәуекелділігің түрлері

 

               Кәсіпкерлік қызмет әрқашанда белгісіздіктің үлкен немесе кіші деңгейімен  
байланысты болады. Белгісіздіктердің қайнар көздері болып өндірістің 
барлық сатылары саналады,яғни қажетті құрал-жабдықтарды сатып алудан тауар өндіру мен өткізуге дейін. Мұндай жағдайда кәсіпкердің әрбір іс-әрекеті қолайсыздықтардың пайда болуына,әр түлі жоғалтулардың болуына (қаржылық,материалды,еңбек және т.б.) әкелуі мүмкін.  
                 Нарыққа қозғалыс ең алдымен экономикалық еркіндікке жол болып 
табылады,ал тәуекелді күшейту — кәсіпкерлік еркіндіктің кері жағы және ол үшін өтелетін өзіндік төлем. Дер кезінде тәуекелге бара алатын кәсіпкер табысқа жете алады.Кәсіпкер саналы түрде өзінің іс-әрекетінің рационалды стратегиясын таңдауы қажет: жоғалтатынын біле отырып, тәуекелге бару 
немесе тәуекелмен байланысты қызметтен бас тарту . Тәуекел бұл кәсіпкерлік жоспарды және бюджетті орындауда қолайсыз жағдайлардың болу мүмкіндіктері. 
                 Сонымен, кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпкердің өз ресурстарының белгілі бір бөлігін жоғалту мүмкіндігімен, яғни қауіп-қатерімен байланысты және  
табыс алуы төмендеп, қосымша шығындардың пайда болу нәтижесімен байланысты болатын іс-әрекеттер деп түсінуге болады. 
                  Кәсіпорынның жақсы қызмет етуі үшін кәсіпкер өз жұмыс барысында кездесуі мүмкін барлық тәуекелдердің түрлерін ескеруі қажет. 
Кәсіпорынның қызметіне әсер ететін тәуекелділік факторы үдей түседі. 
                  Тәуекелділік қандай да бір жағымсыз жағдайлардың болуының  
мүмкіндігін көрсетеді.  
Нарықтық қатыныстар жағдайында тәуекелдің кәсіпкерлік істегі белгісіздік,күтпегендік,сенбеушілік,болжамдық жетістікке жетуге кедергі  
болуы мүмкін. 
                    Кәсіпкерлік тәуекел кәсіпорын қызметін реттеуде маңызды ролі атқаратындығы курстық жұмыстың өзектілігіне арқау болды. 
Қойылған мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер алға қойылады: 
• кәсіпкерлік тәуекел мен оны басқарудың теориялық аспектілерін ашып көрсету; 
• кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпорын қызметінің басты тетігі ретінде қарастыру; 
• кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторларды анықтау; 
• кәсіпкерлік тәуекелдерді бағалау қажеттілігін анықтау; 
• кәсіпкерлік тәуекелді талдау ; 
• кәсіпкерлік тәуекелді басқарудың тиімді жолдарын анықтау;

                 Өндіріс факторлары, әдетте біреуге тиесілі. Бұл факторлардың меншікті иесі оларды өндіріс үрдісінде (динамикасында) пайдаланудан кіріс кіргізуді көздейді.                              Еңбек иесі кірісті еңбек ақысы түрінде алуға ниеттенеді. Капитал иесі кірісті салынған капиталды өсіретін пайыз түрінде алуды ойлайды, табиғи ресурстар иесі түсім (рента) алғысы келеді, ал кәсіпкер пайда табуды көздейді. 
                   Сөйтіп субъектінің нарықтық экономика жағдайларында табыс табуға бағытталған іс-әрекеті бизнес пайда болады.Тиімді бизнесті жүзеге асыру үшін экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жағдайлар қажет. 
                  Экономикалық жағдайларға – тауарға сұраныс пен ұсыныстың бар болуы; кәсіпкер үшін оның шамасы жетерлік ақша-қаражаттың бар болуы, жұмыс күшінің бар болуы; 
                   Әлеуметтік жағдайларға – сатып алушылардың тауарды иемденуге ықыласы мен мүмкіндігі жатады. Бұл жерде тұрғындардың табысын, сатып алушылардың талғамдары мен өмір сүру салтын, демографиялық 
                  Құқықтық жағдайларға – мемлекеттік қолдау түрлері (мемлекеттік тапсырмалар, жеңілдіктер) салық жүйесі, кеден жүйесі немесе несие жүйесі, адал кәсіпкерлікте ынталандыратын заңдар.

 

 

6.3 Кәсіпкерлік тәуекелділігі мәні және жіктелуі

 

               Кәсіпкерлік қызмет әрқашанда белгісіздіктің үлкен немесе кіші деңгейімен 
байланысты болады. Белгісіздіктердің қайнар көздері 
барлық сатылары саналады.

              Кәсіпкерлік қызмет әрқашанда белгісіздіктің үлкен немесе кіші деңгейімен 
байланысты болады. Белгісіздіктердің қайнар көздері 
барлық сатылары саналады,яғни қажетті құрал-жабдықтарды сатып  
                 Нарыққа қозғалыс ең алдымен экономикалық  
табылады,ал тәуекелді күшейту — кәсіпкерлік еркіндіктің кері жағы 
немесе тәуекелмен 
                Сонымен, кәсіпкерлік тәуекелді кәсіпкердің өз ресурстарының  
табыс алуы төмендеп, қосымша шығындардың 
               Кәсіпорынның жақсы қызмет етуі  
                Кәсіпорынның қызметіне әсер ететін 
               Тәуекелділік қандай  
мүмкіндігін көрсетеді.  
              Нарықтық қатыныстар  
болуы мүмкін.  
                Кәсіпкерлік тәуекел кәсіпорын қызметін  
              Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні және түрлері  
Нарықтық жағдайда тәуекел  
Тәуекелділік ықтималдылық категориясына жатады,яғни  
қандай да бір тәуекелден қашуға 
Кәсіпкерлік тәуекекелділіктің жағымды деңгейдегі  
қарастыруы мүмкін.  
Нарықтық экономикасы дамыған  
тәуекелсіз болмайтынын көрсетеді.Кәсіпкер тәуекелді 
арқылы азайтуға болады.  
Өзін-өзі сақтандыру меншікті  
Шет елдерде 
валюталық,коммерциялық,несиелік және басқа талаптар  
сұраныс,дұрыс таңдалмаған жоба және т.б.)  
жүктелген.Жағдайларды болжап,кәсіпкерлік тәуекелді  
Кәсіпкерлік тәуекел –бұл бизнестің түріне  
Өндірістік тәуекел — бұл өнім өндірумен,қызмет көрсетумен басқа 
теуекелдің пайда болу себептері:ұйғарылған өндіріс 
наразылығы,менеджерлердің қатесі,көтеріңкі аударым  
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған 
себептері: өнімді өткізу көлемінің төмендеуі,  
Қаржылық тәуекел кәсіпорынның банктермен және  
көлемінің жоғалуы,кредиторларға тәуелділік,капиталдың әрекетсіздігі,  
Қаржылық тәуекел  
Айналым және өндіріс өрісіндегі кәсіпорындар үшін қаржылық  
құрамдастарын ажырата білу керек:несиелік,пайыздық,валюталық айырылып қалған пайда тәуекелі, 
Несиелік капитал нарығының қатысушылары қаржылық тәуекел деп әдетте 
Қаржылық тәуекелді шешуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвестор 
келесі принциптерді назарда ұстауы керек: меншікті капитал 
Басқаша айтқанда,бұл тәуекелді басқарудың жалпы стратегиясы.  
Қаржылық тәуекелді басқару процесі 6 сатыдан 
нәтижелерді бағалау.  
Мақсаттарды анықтау кәсіпорынның едәуір шығындар жағдайында жұмыс істеуін 
Мақсат кәсіпорынды сыртқы орта  
Тәуекелділік ықтималдылығы ресми және бейресми көздерден 
Шығындардың қаупін оның мағынасына байланысты  
Қаржылық тәуекелді басқарудың ең күрделі  
Тәуекелді талдау кезінде  
Тәуекелсіз аймақта операция жүргізген  
Аз тәуекелді аймақтағы қызмет 
Жоғары тәуекелді аймақта кәсіпорын 
Қауіпті тәуекелді  
Жарамайтын (апатты) тәуекелді  
1.1 Кәсіпкерлік тәуекелділіктің классификациясы  
Тәуекелділік классификациясы әр түрлі критерийлер (классификациялық 
бейнелеуге болады .  
1-кесте. Кәсіпкерлік тәуекелділіктердің түрлері  
Классификациялық белгі Тәуекелділіктің түрі  
Кәсіпкерлік қызметтің түрлері  
бойынша өндірістік,коммерциялық,  
қаржылық  
Көлемі бойынша локальды, салалық,мемлекеттік  
Пайда болу табиғаты бойынша объективті,субъективті  
Пайда болу саласы бойынша сыртқы, ішкі  
Сақтандыру мүмкіндіктері бойынша сақтандырылатын,сақтандырылмайтын  
Сонымен қатар, кәсіпкерлік фирмалар өзінің қызметі барысында  
• құқықтық тәуекел заңдық актілердің төмен сапасымен 
• инвестициялық тәуекел технико- экономикалық көрсеткіштердің 
• сақтандырушы тәуекел сақтандыру қорын құрумен және 
және де жеке мүлікпен ,ақшалай қаражатпен,персоналмен байланысты;  
• инновациялық  
Көлеміне байланысты кәсіпкерлік тәуекелдер үш түрге бөлінеді:  
• локальды  
• салалық тәуекел – саланың мамандануына байланысты тәуекел;  
• мемлекеттік тәуекел – мемлекеттегі әлеуметтік  
Пайда болу табиғатына байланысты тәуекелдердің келесі түрлері бар:  
• субъективті тәуекел кәсіпкердің жеке тұлғасымен байланысты 
Мұндай тәуекелдің пайда болуына  
жетіспеушілігі,нарықтағы тәртіпті бұзуы және т.б.  
• объективті тәуекел  
Пайда болу  
• сыртқы тәуекел саясаттағы күтпеген өзгерістермен, 
• ішкі тәуекел 
Сақтандыру мүмкіндіктері бойынша тәуекелдің келесі түрлері бар:  
• сақтандырылатын тәуекелдер сандық анықтама 
• сақтандырылмайтын тәуекелдер деңгейін бағалау  
1.2 Кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне әсер етуші факторлар  
Кәсіпкерліктегі тәуекел факторлар деңгейімен шартты түрде  
Бұл шарттар кәсіпкердің өз нақты іс- әрекеттерінің нәтижесінде 
Бірінші жағдайда кәсіпкер  
Осылайша, кәсіпкерлік қызметінің тәуекел факторлары  
Берілген классификация кәсіпкерлік тәуекелдің деңгейіне 
болады.Осылайша,Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің шарттары нарықтық экономикасы қалыптасқан 
2- кесте. Кәсіпкерліктің даму жолындағы кездесетін кедергілер ( 
Мүмкін болатын факторлар Сұрағалдардың %-дық саны  
Жоғары салықтар  
Кредиттардың жоғары бағасы  
Бақылаушы органдардың қарым-қатынасы  
Халықтың төмен тұтынушылық сұранысы  
(коммуналдық қызметтер)  
Ақпараттық қамтамасыз етудің төмендігі  
Қызметтегі партнерлардың жауапкершілігінің болмауы  
Нарықтағы жоғары бәсекелестік  
Маманданған жұмысшы күшінің жетіспеушілігі  
Тасымалдаушы инфрақұрылымның дамымауы  
Кестеден көрініп тұрғандай, салықтық жүйе мәнді сыртқы  
Салық салу Қазақстандағы шағын және орта бизнестің  
алынып тастауы экономикаға инвестициялар  
ІІ-ТАРАУ. "Алматы №1 Сыра өндіру зауытының" қызметін талдау  
2.1 Кәсіпорынның өндірістік- шаруашылық сипаттамасы  
"Алматы №1 Сыра өндіру зауыты" ертеден жұмыс 
Кәсіпорын 1993 жылдан бастап Акционерлік қоғам болды,  
"Алматы №1 Сыра өндіру зауыты" кәсіпорынының 
Бәсекелік нарықтағы сыра өндіруші  
Жоғарыда айтып кеткеніміздей,  
Бұл қор сыйымдылығы , қор қайтарымдылығы және  
Төменде көрсетілген кестеде кәсіпорынның қаржылық талдауын  
3-кесте. Кәсіпорынның техника - экономикалық 
№ Көрсеткіштер өлшем  
бірлігі 2004  
жыл 2005  
жыл Ауытқуы %- бен  
1. Өнім өткізуден түскен табыс мың тг 1182644 
2. Өткізілген өнімнің өзіндік құны мың тг 394542 
3. Жалпы табыс мың тг 788102 315165 -472937 
4. Кезең шығындары мың тг 755822 264372 -491455 
5. Негізгі қызметтен түскен табыс мың тг 32280 
6. Негізгі емес қызметтен түскен  
табыс мың г 596 -1155 559 193  
7. Салық салуға дейінгі қызметтен  
түскен табыс мың тг 35871 49638 19077 158  
8. Корпаративтік табыс салық бойынша  
шығыстар мың тг 9861 9526 -3335 93  
9. Таза табыс мың тг 23010 40112 +17102 
10. Негізгі қордың орташа құны мың тг 834204 
11. Қор сыйымдылығы мың тг 0,70 2,42 +2,35 
12. Жұмысшылардың орташа тізімдік саны мың тг 250 
13. Еңбекақы қоры мың тг   81276 82404 
14. Орташа жылдық еңбекақы мың тг 325104 274680 
15. Орташа айлық еңбекақы мың тг 27092 22880 
16. Сату көлемінің табыстылығы мыңтг 0,66 0,67 +0,1 
17. Қор қайтарымдылығы мың тг 1,41 0,41 -1 
18. Қормен жарақтану мың тг 3336,8 3806,2 +4694 
19. Айналым коэффициенті  
2,30 0,66 -1064  
43  
20. Сатылған өнімнің 1тг шаққандағы  
шығындары мың тг 1,97 0,89 -0,08 91,8  
21. Өндіріс пайдалылығы % 1,9 8,5 6,6 4,5есе  
Берілген кесте жөнінде мыналарды атап өтуге болады.  
Белгілі кәсіпорынның өнім өткізуден түскен табысы 2005 
Жиынтық табыста да біршама өзгерулер байқалады,мұның  
Қор қайтарымдылығы 2004 жылы 1,41 болса, келесі  
Айналым коэффициенті 
Орташа айлық еңбекақы 2005 жылы бастапқы 
Яғни аталып отырған 
Тәуекелді талдау кезінде оның  
Кәсіпкер кейде нәтижелер анықталмаған  
Кәсіпкерлік тәуекелділікті бағалау  
Тәуекелді талдауды бір- бірімен өзара тығыз байланысты  
Тәуекелді сапалық талдау тәуекелді басқарудың екінші  
Ол салыстырмалы түрде қарапайым болуы мүмкін.Оның  
Тәуекелділікті талдауды жүргізу реті төмендегі суретте көрсетілген.  
1.Тәуекелділіктің нақты  
2. Анықталған факторларды талдау  
3. Екі амалды пайдалану арқылы қаржылық жағынан тәуекелдің 
4а. Қаржылық жағдайын анықтау(жобаның өтімділігі) 4ә.Экономикалық мақсаттылықты анықтау(салынған 
5. Тәуекел деңгейінің мүмкін шегін белгілеу  
6. Таңдалған тәуекел  
               

 

 

Бақылау сұрақтары:

 

 

1. Кәсіпкерлік тәуекелділігі мәні және жіктелуі

 

2. Жіктелуі

 

 

 

Тақырып 7. Ұйымның қаржы ресурстары және негізгі капиталы

 

7.1 Қаржы ресурстары: қалыптасу қайнар  көздері және активтерге, пассивтерге  салу

 

          Қаржы ресурстары – экономикалық және қаржы қызметі нәтижесінде, жалпы ұлттық өнімді жасау мен бөлу үдерісінде құралатын ақшалай қаражат, мемлекеттің, кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың билігіндегі ақша қаражаты мен қорларының жиынтығы. Қоғамдық жиынтық өнім мен ұлттық табысты қайта бөлу барысында құралады. Экономикасы бір орт-тан басқарылатын елдерде басым үлесті мемлекеттің және муниципалдық құралымдардың қаржы ресурстары құрайды, ал нарықтықэкономикасы дамыған елдерде қаржы ресурстарының елеулі бөлігі кәсіпкерлік капиталдан тұрады. Қаржы ресурстарының көздері: белгілі бір кезеңде жаңадан жасалған таза табыс, ұлттық байлықтың бір бөлігі (бұрыннан қорланған қаражат), қарыз алу, сыртқы көздерден тартылған қаражат. Қаржы ресурстарының жұмсалу арналары алуан түрлі. Мемлекеттік қаржы ресурстары негізінен салықтар мен алымдар, мемлекеттік мүлікті пайдаланудан, сатудан алынған түсімдер, елдің босалқы алтын қорын сатудан, мемлекеттік облигациялар мен бағалы қағаздарды шығару мен сатудан алынған қаражат, мемл. кәсіпкерлік қызметтен алынған пайда, сыртқы және ішкі қарыз алу жолымен алынатын ақшалай қаражат, сақтық қорлары мен сақтандыру қорларын,заңды және жеке тұлғалардың ерікті жарналарын пайдалану жолымен алынған қаражат есебінен құралады. Жергілікті (муниципалдық) ресурстар елдің қаржы ресурстарының бөлек, біршама дербес бөлігін құрайды. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің (кәсіпорындардың, коммерция ұйымдардың) қаржы ресурстары негізінен өндірістік-кәсіпкерлік қызметтен алынатын табыс алу, акционерлік капитал қалыптастыру, үлеспұлдық және жарғылық жарналар жинау, меншікті мүлікті жалға беру, сату, қарызға қаражат алу, мемлекет тарапынан қаржылық қолдау, шет ел инвестицияларын тарту, сақтандыру өтемдерінің түсімі, айыппұлдық шаралардан түскен қаражат нәтижесінде құралады. Коммерциялық кәсіпкерлік ұйымдардың қаржы ресурстары өзін-өзі қаржыландыру негізінде түсіп, жұмсалады. Бейкоммерциялық ұйымдардың қаржы ресурстары меншікті қызметтің табысынан ғана емес, сонымен бірге жарналар, құрмалдық, қайырымдылық көмек, мемл. қолдау түрінде де құралады.

     Кәсіпкерліктің негізгі мақсатын іске асыру, яғни аван-  
сыланған капиталға пайда алу үшін капиталды инвестиция-  
лау, өндіріс, сату (айырбастау) және тұтыну кезеңдерін қам-  
титын үдайы жаңғыртуды жоспарлау қажет. 

      Кәсіпорында қаржылық басқарудың механизмі капиталдың шығынын өтеу, сондай-ақ оны жинақтау мен түтыну  үшін  әр түрлі ақша қорларын қалыптастыру және пайдалануына негізделеді. 

           Кәсіпорынның капиталы меншікті, қарыз, негізгі не- 
месе айналым, тұрақты немесе өзгермелі болып бөлінуіне 
қарамастан, ол ауыспалы айналымның нақты кезеңіне байла- 
нысты түрлі нысанға айнала отырып үздіксіз қозғалады.  
           Кәсіпорын капиталының әр түрлі бөліктерінің ауыспалы  
айналымының жиынтығы толық айналымнан немесе ұдайы 
өндірістен (жай және үлғаймалы) құралады.

     Негізгі капитал - кәсіпорын (корпорация) капиталының ұзақ мерзімді активіне салынған бөлігі.

«Айналымнан тыс актив» жэне «негізгі капитал» деген ұғымдар барабар болып табылады. Негізгі капиталға:

• материалдық емес актив;
• жаңа ұзақ мерзімді қаржы инвестициясы (салым);

• негізгі құрал-жабдық, оның ішінде аяқталмаған ұзақ мерзімді инвестиция кіреді.

Субъектілер қаражатты өнеркәсіптік және интеллектуалдық меншік объектілердің, сондай-ақ осындай мүліктік құқықтардың құнын білдіретін материалдың емес активке салуға қүқылы.

Материалдық емес (сезілмейтін) актив - жеке заттай нысаны жоқ, алайда «сезілмейтін құндылыгы бар» жэне осыған байланысты субъектіге ұзақ уақыт бойы немесе ұдайы қосымша кіріс әкелетін актив. Сонымен бірге материалдық емес активінің шеттету қабілеті болуы тиіс. Материалдық емес активке тауарлық белгілер (қызмет корсету белгісі), тауар шыққан тіркелген жер, «фирманың бағасы», «ноу-хау», патент пен өнеркәсіптік үлгі, лицензия, интеллектуалдық меншік, үйымдастыру шығыны, табиғи ресурспен пайдалану құқығы, өндірістік ақпараттық пайда-лану құқығы, ЭЕМ бағдарламалық қамтамасыз ету, сервитут жэне т.б. жатады.

Нарықтық  экономканың даму шамасына орай субъектінің мүлкіндегі материалдық емес активтің мағынасы мен үлесі үлғая беретін болады, бүл жағдай техниканың және "I технологияның дамуымен, ақпараттың тарауымен, сондай-ақ экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты. Негізгі капиталдың күрамына негізгі құрал-жабдыққа және жабдық сатып алуға жүмсалған аяқталмаған күрделі о, салым да кіреді. Бұл - негізгі құрал-жабдыққа айналмаған, негізгі кұрал-жабдық сатып алуға жэне салуға арналған шығынның бөлігі, ол шаруашылық қызмет процесіне қатыса алмайды, сондықтан өтелуі тиіс емес.

Ұзақ мерзімді қаржы инвестициясы - басқа кәсіпорынның жарғылық капиталында үлестік қатысуға, ұзақ мерзімді негізде акция мен облигация сатып алуға арналган шығынды білдіреді. Қаржы инвестициясына сондай-ақ мыналар жатады:

• басқа кәсіпорынга борыш міндеттемесімен берілген ұзақ мерзімді қарыз;
• қаржы лизингі құқығында үзақ мерзімді жалға берілген мүліктің құны (яғни жалға алған мерзім аяқталғаннан кейін мүлікті сатып алу немесе меншік құқы-ғын беру).

Ұзақ мерзімді қаржы салымына жұмсалған шығын оның сипаты мен түріне байланысты өтеледі.

Негізгі құрал-жабдық - еңбек қүралына жатқызылатын материалдық-мүліктік күндылықтың жиынтығына салынған қаражат. Бизнес жүйе ретінде бүрын капиталдың, ең алдымен негізгі құрал-жабдыққа салымының нәтижесінде жұмыс істеп дамиды. Бүгінгі таңда пайда кәсіпорынның операциялық қызметі басталмастан бұрын капиталды негізгі жэне ағымдағы (айналым) қаражатына салу үйлесімі жөнінде дүрыс шешім қабылдау нәтижесінде алынады. Сондықтан негізгі капиталды тиімді басқару үшін оның жұмыс істеуі мен үдайы жаңғырту ерекшеліктерін жан-жақты түсіну қажет.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Қаржы ресурстары.

 

2. Қаржы ресурстары: қалыптасу  қайнар көздері және активтерге, пассивтерге салу.

 

 

 

7.2 Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің экономикалық мәні, құрамы және құрылымы

 

      Негізгі құрал-жабдықтың құны олар тиімді пайдаланылатын мерзім бойы ай сайынғы амортизациялық аударым арқылы бірте-бірте өтеледі. Амортизациялық аударым тиісті есепті кезеңдеп өндіріс немесе айналыс шығынына енгізіледі. 

Өндіріс процесіне қатысатын негізгі құрал-жабдық бірте-бірте тозады. Тозудың табиғи жэне сапалық түрі болады.       

Табиғи тозу негізгі құрал-жабдық өндіріс процесінде (табиғи тозудың пайдалану нысаны) қатысу, сондай-ақ негізгі құрал-жабдықты пайдаланумен байланысты емес, әр түрлі  сыртқы факторлардың: дымқылдың, атмосфералық жауын-   

шашынның, тот басу, металдың ескіруі жэне т.б. ықпалынан тозу нэтижесінде (табиғи тозудың табиғи нысаны) орын алады.

               Негізгі қүрал-жабдықтың сапасының тозуы техникалық прогреспен, өндіріс эдістерінің жетілдіруімен жэне жаңаруы-мен байланысты. Техника мен технологияны жетілдіру се-бебінен осылай жүмыс істейтін негізгі құрал-жабдық өндірісі арзандайды. Осыған байланысты пайдаланыстағы негізгі қүрал-жабдық өзінің құнын жоғалтады, яғни құнсызданады. Негізінен жаңа, негұрлым жетілдірілген және үнемді ма-шинаның, жабдықтың, ғимарат пен қүрылыс түрінің, сон-дай-ақ жануарлардың жаңа немесе жақсартылған өнімді түрлерінің, көпжылғы өсімдіктің түрлері мен сорттарынан жасалып, өндіріске енгізілуіне байланысты қолданыстағы не-гізгі қүрал-жабдықты одан эрі пайдалану экономикалық тиім-сіз болады.

Негізгі қүрал-жабдықтың сапасының  тозуы жалпы ал-ғанда мына факторлармен байланысты: