Экономикалық және қаржылық талдау

Кәсіпорындарда негізгі құрал-жабдықтың жұмыс істеу тиімділігін талдау мүмкіндігі жабдықтың жүмыс істеген жэне бос түрған уақытын, сонымен бірге оның өнімділігі мен жүктелу дэрежесінің жедел-техникалық есебін жүргізуді ұйымдастырудың томен деңгейімен шектелген. Көбі-несе кәсіпорындарда басқа кәсіпорындар мен шаруашылық бірліктердің негізгі қүрал-жабдықтың осындай объектісін деректер салыстырылып талданбайды. Іс жүзінде негізгі құрал-жабдық объектісімен жасалатын операция бойынша қаржы нэтижесінің талдамалы есебі жүргізілмейді. Кэсіпорында негізгі қүрал-жабдықтың талдамалы есебі объектілер жікте-летін топқа, ал топтың ішінде тек инвентарлық объекті жэне объектінің орналасқан (пайдалану) жері бойынша бөлінеді. Объектілердің жэне қуаттардың күрделі күрылысының талдамалы есебін жүргізу қүрылыстың паспортындағы ақпаратпен шектеледі, ал көптеген жағдайда ол да толық нысанда толты-рылмайды.

Ақпаратпен  қамтамасыз етудің атап өтілген ерекшелік-тері басқару мақсатында негізгі күрал-жабдықты толыққанды факторлық модельдеу  мен талдауды қолдану мүмкіндігін  тежейді. Негізгі капиталды басқару  үшін негізгі қүрал-жабдықты пайдалану  мен қолданудың қаржы көрсеткішін  есептеу эдістемесі төменде келтіріліп отыр.

Осы талдау барысында кәсіпорынның негізгі  қүрал-жабдыққа салынатын капитал  салымының мөлшерін, сер-піні мен  қүрылымын бағалау, сонымен бірге  талданатын шаруашылық жүргізуші субъектінің  өндірістік қызметінің (бизнесінің) басты  функционалдық ерекшеліктерін анықтау  қажет.

Осы мақсатта негізгі құрал-жабдықтың барлық элемент-терінің есепті кезеңнің басында  жэне соңында деректері са-лыстырылады.

Кәсіпорынның жылдық балансына қосымшаның «Амор-5 тизацияланатын мүлік» деген бөліміндегі деректерден стандартты жіктелген топтарға бөлінген негізгі қүрал-жабдықтың  қозғалысы мен жаңару процесінің қорытып жинақталған  көрінісі берілген.        Өзгеріс негізгі күрал-жабдықтың бастапқы кұны бойынша бағаланады.

 

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Күрделі салымдарды қаржыландыру тәртібі

 

2. Күрделі салымдарды қаржыландыру  жайлы не білесіз?

 

 

Тақырып 8. Ұйымның айналым капиталы

 

8.1 Айналым құралдарының түсінігі және құрылымы

 

Айналым капиталы (айналым қаражаты) – кәсіпорын капиталының өзінің ағымдағы активіне салынған бөлігі. 
               Материалдық-мүліктік белгі бойынша айналым капиталының құрамына: еңбек заттары (шикізат, материал, отын жэне т.б.), кәсіпорын қоймасындағы даяр өнім, қайта сатуға арналған таyap, ақшалай қаражат жэне есептердегі қаражат енгізіледі. 
               Айналым қаражаты өзіне тэн ерекшелікпен жоғары жылдамдықпен айналады.                  Өндіріс процесіндегі айналым қаражатының атқаратын функционалдық рөлі негізгі капиталдың рөлшен өте ерекшеленеді. Айналым қаражаты өндіріс процесінің үздіксіздігін  қамтамасыз етеді. 
 Айналым капиталының (еңбек кұрал-жабдығы) мүліктік  кэсіпорынның жэне оның басшысының беделін (қарыз алушының несиені өтеуге жеткілікті ақша табуды білуі); 

              •   активтердің болуы (егер кэсіпорынның несие қамтамасыз ететін активтері болмаса, әдетте кредит берілмейді);

•   экономикалық жағдаяттың жай-күйі жэне оның даму келешегі (банк кредит бергенде кәсіпорынның нарықтағы рөлі мен алатын орнын білуге тиіс; несие мерзімі 
неғұрлым ұзақ болса, экономикалық болжамның ма- 
ңызы соғүрлым жоғары).

           Банк көрсетілген сүрақтарға жауапты ресми есептерден ғана емес, сондай-ақ қосымша ақпарат көздерінен, оның ішін-де сол жердегі істің мэн-жайын зерттеу нэтижесінде алады.

         Банк қарыз алатын кэсіпорындардың ресми есептілігіне сүйене отырып:

• баланстың өтімділігін;
• қаражаттың пайдалану тиімділігін;
• кәсіпорынның қорлары мен басқа да активтерінің жай-күйін;
• әр түрлі активтерге қосымша қаражат орналастыру үрдісін бағалауға тиіс.

 Басқа кәсіпорындардың қарыз қаражаты да негізгі құрал-жабдықтың үдайы өндірісін қаржыландыру көзі болып табылады. Кәсіпорындарға қарызды, сондай-ақ жеке инвесторлар (жеке түлғалар) беруі мүмкін.

       Күрделі салымдарды қаржыландыру көздерін таңдау мэселесі тартылатын капиталдың құны; оның қайтарым тиімділігі; кәсіпорынның қаржылық жай-күйін анықтайтын меншік жэне қарызды капиталдың арақатынастары; эр түрлі қаржыландыру көздерінің тәуекел көздері; инвесторлар мен қарыз берушілердің экономикалық мүдделері сияқты бірқатар факторлар ескеріліп шешілуте тиіс.

 

Тауар (ресурстары)	К	Тауар
			Өндіру   \		Сату
			/
д-	Т - ... П... Т1 -	-Д'

 

1-сурет. Айналым капиталының ауыспалы айналымының сатылары

Капиталдың  ауыспалы айналымы: дайындау (сатып алу), өндірістік және өткізу деген үш кезеңді қамтиды.

       Кез келген бизнесті бастау үшін қолма-қол ақшаның біраз сомасы қажет, осы сома өндіріске арналган (немесе сатуға арналған тауар) белгіленген ресурстың мөлшеріне айналады.

       Айналым капиталы сатып алу нэтижесінде ақшалай ны-саннан өндірістік (еңбек заты немесе тауар) нысанға өтеді.,

      Өндіріс кезеңінде ресурс тауарға, жүмысқа немесе қызметке айналады. Осы сатының нэтижесінде айналым капиталы өндірістік нысаннан тауарлық нысанға өтеді.

      Айналым капиталы сату сатысында тауарлық нысаннан ақшалай нысанға қайтадан өтеді. Ақшаның бастапқы сомасы (Д) жэне өнімді (жүмысты, қызметті) сатудан түсетін түсімнің (Д') мөлшері үйлеспейді. Бизнестің нәтижесі (пайда немесе залал) сәйкессіздіктің себебін түсіндіреді.

     Айналым капиталының элементтері шаруашылық опера-циялары үздіксіз ағынының бөлігі болып табылады. Сатып алу өндірістік запастың жэне кредиторлық берешектің үлғаюына экеп соқтырады; өндіріс даяр өнімнің артуына жол ашады; сатып алу дебиторлық берешектің, сондай-ақ кассадағы жэне есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражаттың үлғаюына себеп болады. Осы операциялар циклі көп есе қайталанады жэне қорытындысында ақшалай түсім жэне ақшалай төлем түседі.

      Ақшалай қаражаттың айналымы жасалатын уақыт кезеңі өндірістік-коммерциялъщ циклдің ұзаңтыгы деп аталады.

       Аталмыш цикл шикізат пен материалға ақша төлеу жэне даяр өнім сатудан аңша түсу арасындагы уақыттың бір бөлігінен күралады. Осы циклдің ұзақтығына жеткізушінің кэсшорынды кредиттеу кезеңі, кэсіпорынның сатып алушы-ны кредиттеу кезеңі, шикізат пен материал запаста болатын кезең, даяр өнім шығару жэне оны қоймада сақтау кезеңі ықпал етеді.

Осы тәуелділікті мысалмен түсіндіреміз.

 

Мысал.

Кәсіпорын лак-бояу шығарады. Шикізат сатып алудан бастап өнім сатуға дейінгі оқиғалар тізбегі төмендегідей болады:

Орау  үшін химиялық шикізат пен материал

сатып алу (кредитке)  1 қыркүйек

Материалды  өндіріске табыс ету.   1 казан

Жеткізушілермен есеп айырысу.   15 қыркүйек

Даяр  өнімді сату (кредитке)   15 казан

Сатып алушылардан (дебиторлардан) ақша түсу.  1 қараша

 

    Бұл жағдайда ақша қаражатының айналым кезеңі 1,5 ай-ды құрайды: жеткізушілерге шикізат пен материал үшін ақша төленген 15 қыркүйектен басталады жэне сатып алушылардан ақша түскен күні, яғни 1 қарашада аяқталады.

Ақшалай қаражаттың айналым кезеңін кэсіпорын балан-сындағы ақпарат пен кіріс жэне шығыс жөніндегі есептегі ақпарат бойынша есептеуге болады.

Бұл үшін келесі көрсеткіштер есептеледі:

1. шикізат пен материал запасының айналымдылығы;
2. кредиторлық берешектің айналымдылығы;
3. даяр өнім запасының айналымдылығы;
4. дебиторлық берешектің айналымдылығы;
5. ақшалай қаражаттың айналым кезеңі (5-т. = 1-т - 2-т. + 3-х. + 4__т).

Айналым капиталының элементтері өндіріс саласынан айналым аясына үздіксіз өтіп, өндіріске қайтадан оралады. Айналым капиталының бөлігі өндіріс саласында (өндірістік запас, аяқталмаған күрылыс, қоймадағы даяр өнім жэне т.б.), ал басқа бөлігі - айналыс аясында (жөнелтілген өнім, дебиторлық берешек, ақшалай қаражат, бағалы қағаз жэне т.б.) үнемі болады. Сондықтан кэсіпорынның айналым капиталының күрамы мен мөлшері өндірістің қажеттілігімен ғана емес, айналыс қажеттілігімен де байланысты.

        Шаруашылық қызметтің сан алуан түрлерімен айналы-сатын өндіріс саласы мен айналыс саласы, тіпті бір саланың жекелеген кэсіпорны айналым капиталын эр түрлі қажет етеді. Аталмыш қажеттілік айналым қаражатының мүліктік мазмүнына жэне айналымның жылдамдығына, сонымен бірге өндірістің мөлшеріне, өндіріс технологиясы мен оны ұйымдастыруға, сондай-ақ өнімді сату жэне шикізат пен материал сатып алуға жэне басқа да факторларға байланысты болады.

 

 

 

 

 

8.2 Айналым құралдарының қажеттілігін анықтау әдістері

 

              Айналым капиталы жоспарлау, есептеу жэне талдау практикасында келесі белгілер бойынша топтастырылады: 

1. өндіріс процесіндегі функционалдық рөліне байланысты - өндірістік айналым қоры (құрал-жабдық және айналыс қоры (2-кесте); 
2. бақылау, жоспарлау жэне баскару практикасына  байланысты - нормаланатын айналым капиталы жэне " » нормаланбайтын қарыз капиталы; 
3. айналым капитал қалыптасатын көзге байланысты - меншік айналым капиталы жэне қарыз айналым капиталы; 

        4)өтімділікке (ақшалай қаражатқа айналу жылдамдығы) байланысты - абсолютті өтімді қаражат, жылдам са-тылатын айналым қаражаты, баяу сатылатын айналым қаражаты;

        5)капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты - салу тэуекелі барынша аз айналым капиталы, салу тәуекелі шамалы айналым капиталы, салу тәуекелі орташа айналым капиталы, салу тәуекелі жоғары айналым капиталы;

     6) материалдық-мүліктік маңызына байланысты -еңбек кұралы (шикізат, материал, отын, аяқталмаған өндіріс жэне т.б.), даяр өнім мен тауар, есептердегі

ақшалай қаражат пен құрал-жабдық. Айналым қаражатының өндіріс жэне айналыс процесінде болатын уақытты жеке есептеп талдау үшін айналым капиталы функционалдық белгі бойынша айналым қорына және айналыс қорына бөлінеді.

 

 

2 - кесте Айналым қаражатының өндіріс процесіндегі функционалдық рөлі бойынша құрамы мен құрылымы

Айналым қаражаты- ның топтары	Енгізілетін қаражаттың құрамы
1. Өндірістік айналым қоры (өндіріс саласындағы жэне өндіріс процесіндегі айналым қаражаты)	1.1. Өндірістік запас: - шикізат; - негізгі материал; - сатып алынатын жартылай фабрикат; - қосалқы материал; - арзан бағалы және тозғыш зат. 1.2. Өндіріс процесіндегі құрал-жабдық: - аяқталамаған құрылыс; - меншікті өндіріс жартылай фабрикат; - алдағы кезеңнің шығысы.
2. Айналыс  қор(айналыстың айналым қаражаты)	2.1. Сатылмаған өнім: - кәсіпорын қоймасындағы, алайда элі төленбеген даяр өнім; - қайта сатуға арналған тауар. 2.2. Ақшалай қаражат:  -касса; - есеп айырысу шоты; - валюталық шот; - бағалы қағаз; - өзге ақшалай қаражат; - басқа кэсіпорындармен жэне ұйымдармен есеп айырысу.

Айналым қаражаты басқарылу дәрежесі бойынша нормаланатын және нормаланбайтынға бөлінеді. Нормаланатын қаражатқа, әдетте, барлық өндірістік айналым қоры, сондай-ақ айналыс қорының кэсіпорын қоймасындағы сатылмаған даяр өнімнің қалдығы түріндегі бөлігі жатады.

Нормаланбайтын қаражатқа айналыс қорының қалған элементтері, яғни тұтынушыларға жіберілген, алайда элі төленбеген өнім мен акдіалай қаражаттың жэне есеп айырысудың барлық түрі жатады. Алайда нормалардың болмауы айналым қаражатының осы элементтерінің мөлшерлері өз бетімен әрі шексіз өзгеруі мүмкін жэне олар бақыланбайды деп түсінуге болмайды. Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысудың қолданылатын тэртібінде мемлекет тарапынан төлемеудің артуына қарсы қолданылатын экономикалық санк-циялар жүйесі қарастырылған.

Нормаланатын  айналым қаражаты кэсіпорынның қаржы жоспарында (бизнес-жоспарында) көрсетіледі, ал нормаланбайтын айналым каражаты іс жүзінде жоспарлан-байтын объект болып табылады.

Айналым қаражатын меншікті және қарыз қаражатқа болу кэсіпорынға түрақты немесе уақытша пайдалануға берілген айналым қаражатының шыққан тегі мен оның ны-сандарын көрсетеді.

Меншікті айналым ңаражаты кэсіпорынның меншік капиталы (жарғылық капитал, резервтегі капитал, жинақ-талған пайда жэне т.б.) есебінен қалыптастырылады. Әдетте меншікті айналым капиталының мөлшері баланс пассивінің 1-тарауының қорытындысы мен баланс активінің 1- тарауы-ның қорытындысының арасындағы айырма (меншікті қаражаттан айналымнан тыс актив шегеріледі) ретінде анық-талады. Шаруашылық қызметті айналым қаражатымен қа-лыпты қамтамасыз ету үшін оның мөлшері меншікті капиталдың мөлшерінің 1/3 шегінде белгіленеді. Меншікті айналым қаражаты тұрақты режимде пайдаланылады.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Нормаланатын айналым қаражаты

 

2. Айналым қаражаты басқарылу дәрежесі

 

3. Айналым капиталы жоспарлау

 

4. Нормаланбайтын айналым қаражаты

 

 

 

8.3 Айналым құралдарының қалыптасу көздері

 

Айналым қаражатының ауыспалы айналымы процесінде олар қалыптастырылған көздер, әдетте, ажыратылмай-ды. Алайда айналым қаражатын қалыптастыру жүйесі айналымды баяулатып немесе оны жеделдете отырып оның жылдамдығына ықпал етеді. Артық айналым қаражаты кэсіпорын капиталының бөлігі эрекетсіз жэне кіріс экел-мейтінін білдіреді. Сонымен бірге айналым капиталының жетіспеуі кэсіпорын қаражатының шаруашылық айналымы-ның жылдамдығын баяулатып, өндірістік процестің жылдамдығын тежейді.

Айналым қаражатын қалыптастыру көзі жөніндегі мэселені екінші маңызды жағынан алып қарастырайық. Нарық жағдаяты үнемі өзгереді, сондықтан кәсіпорынның айналым қаражатына сұрынысы да түрақсыз болады. Іс жүзінде осы қажеттілікті тек меншік көздің есебінен өтеу мүмкін емес. Кәсіпорынның меншікті қаражат есебінен жұмыс істеуі тартымды екені назарға алынбайды. Ал коп жагдайда тэжірибе меншікті қаражатты пайдаланғаннан гөрі қарыз қаражатты пайдалану тиімді екенін растайды.