Экономикалық және қаржылық талдау

Кәсіпорынның  нарықтық қатынас жағдайындағы қызметінің қаржы нэтижесін қалыптастыру жэне оны бөлу қарастырылған моделі мемлекеттің жэне жекелеген кәсіп-орындардың (кэсіпкерлердің) арасында қабылданған норма-тивтік бөлу қатынас жүйесінің негізгі ерекшеліктерін білдіреді. Кэсіпорын үшін корпоративтік табыс салығы кірістің белгіленген үлесін мемлекеттің бюджетіне тегін беру жүйесі ретінде болады жэне осы кэсіпорынның капиталының жүмыс істеу процесіндегі қажетті элемент болып табылады. Осы элементтің мөлшері өндірісті ішкі жоспарлауды жэне шығын мен инвестицияны бақылау жүйесін жақсарту, сондай-ақ шаруашылық қызметті кешенді түрде үтымды ету жэне есеп-тік саясатты негіздеп таңдау есебінен барынша төмендетілуі мүмкін.

       Төтенше жағдай нәтижесінде алынған кіріс немесе залал кіріс жэне шығыс есебінде жеке көрсетіледі. Әрбір төтенше жағдайдың мэні мен сомасы жылдық есепке түсіндірме жаз-бада толықтай баяндалуы тиіс.

        Төтенше жағдай қайталана бермейтін жэне кәсіпорын-ның қалыпты қызметің қүрамына кірмейтін, ол алдын ала болжанбайтын қүбылыс болып анықталатынын түсіну қажет. Бизнес жолы кездейсоқ жэне күтпеген жағдайға, ал іскерлік өмір өзгеріске толы болады. Төтенше жағдай сияқты, тауар нарығында бағаның өзгеру салдарынан пайданы толықтай ала алмай (залал шегуге) де болады.

          Меншік иелері табыс етілген есепті бекіткеннен кейін бухгалтерлік баланс ішінара өзгертіледі, яғни есепті жылы пайдаланылган пайданың сомасы есептен шығарылады, сонымен бірге меншік иелері бөлінбеген пайданы пайдалану жөнінде шешім қабылдайды. Осы пайданың есебінен мүлікті ерікті сақтандыру төлемі төленеді, резервтік қор мен арнайы тағайындалған қор пайданы болу сметасы бойынша көзделген сомадан тыс толықтырылады, сондай-ақ мақсатты қаржыландыруга аударылатын аударым үлғайтылады.

 

 

9.4 Шығындарды анықтау әдістері

 

                  Пайдалылық көрсеткіші кәсіпорын қаржысының нэтижесін жэне оның қызметінің тиімділігінің салыстырмалы   көрсеткіші болып табылады. Аталмыш көрсеткіш кәсіпорынның табыстылығын түрлі тұрғыдан өлшейді жэне экономикалық процеске, нарықтық алмасуға қатысушының мүддесіне сәйкес топтастырылады.

        Пайдалылық көрсеткіші кэсіпорын пайда қалыптас- |

тыратын факторлық ортаның маңызды сипаттамасы  ретінде 

болады. Осы себептен ол кәсіпорын қаржысының жай-күйін 
салыстырып талдайтын жэне бағалайтын міндетті элемент ретінде саналады. Өндірісті талдауда пайдалылық көрсеткіші маңызды роль атқарады.

                 Меншік (акционерлік) капиталдың пайдалылығы өнім-нің пайдалылық деңгейінің өзгерісіне, актив айналымының жылдамдығына, сондай-ақ меншік жэне қарыз капиталдың арақатынасына байланысты болады. Кәсіпорын қаржысының жай-күйін, сондай-ақ қызмет нэтижесінің дэрежесін бағалап дэлелдеу үшін аталмыш тэуелділікті зерделеу қажет. Осы тәуелділіктен өзге жағдай тең болған жағдайда жиынтық капитал қүрамындағы қарыз қаражаттың үлесі артса, онда акционерлік капиталдың қайтарымдылығы үлғаяды деген қорытынды шығаруға болады.

            Пайдалылық көрсеткішінің үшінші тобы бірінші жэне екінші топқа жататын көрсеткіш сияқты пайдалылық дең-гейін есептеу негізінде қалыптастырылады, алайда таза кі-рістің (пайданың) орнына есепте ақшалай қаражаттың таза түсімі пайдаланылады.

Мысалы:

Акша  қаражатының таза түсімі/ Сатумөлшері

 

_    Ақша қаражатының таза түсімі / Барлық актив

 

_    Ақша қаражатының таза түсімі/ Меншікті капитал

 

Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операциядан алынган кіріс (залал).

 «Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операциядан алынган кіріс (залал») деген 86-шағын тарау табиғи апат пен тоқтатылған операциядан алынған  кірістің немесе залалдың есебін жүргізуге арналган. Осы кіріс

пен залалдың қүрамына: 

• «Табиғи апаттан алынған кіріс (задал)»
• «Табиғи апаттың өтелмейтін залалы» ; 
• «Тоқтатылған операциялардан алынған кіріс (залал)» 

        • «Төтенше жагдайдан алынган кіріс (залал)» кіреді. Табиғи апаттан шегілген залал - егер сақтандырушы мүлікті, кэсіпкерлік тэуекелді сақтандыру шартын жасасқан, алайда сақтандыру шартының барлық ережесін орындамаған 
жагдайда пайда болатын залал. Аталмыш залалга:

• сақтандырушының сақтандыру жағдайының пайда болуына немесе оның туындауына ықпал ететін қасақана жасаған іс-әрекеті;
• заңда белгіленген тэртіппен қасақана жасалды деп аныкталған немесе сактандыру жағдайымен байланысты себеппен жасалған экімшілік құқық бұзушылық;
• шартта эскери іс-әрекет жэне эскери тэуекелді сактандыру қарастырылмаған жағдайда, эскери іс-эрекет жэне онымен байланысты, заңда актілерде белгіленген тэртіппен соларға жатқызылған эскери сипаттағы іс-эрекет.

Кәсіпорын табиғи апат нэтижесінде жекелеген жагдайда кіріс алуы мүмкін. Мысалы, егер сақтандырушы апатқа ұшыраған мүліктің қалдық қүнын толықтай өтесе, онда кэсіпорын оны бөлшектеуден (жоюдан) қандай да болсын тарату қүнын алады.

Табиғи апаттан шегілетін өтелмейтін залал ықтимал сақтанушы мүлікті, кәсіпкерлік тэуекелді жэне т.б. сақтандыру шартын жасамаған жағдайда пайда болады. Нәтижесінде сақтандыру жағдайы туындаганда сақтанушы сақтандырушыдан сақтандыру өтеуін алмайды.

Тоқтатылган (үзілген) операция пайдаланылатын активті сату немесе кәсіпорынның экономикалық, өндірістік немесе сауда қызметінің жеке, пэрменді бағыты болып табылатын операцияны тоқтату нэтижесінде пайда болады. ад Кэсшорын қызметінің осындай операциямен байланысты активі, міндеттемесі, таза кірісі немесе залалы анықталуы жэне бухгалтерлік есепте көрсетілуі мүмкін. Қаржы есебінде жэне түсіндірме жазбада эрбір тоқтатылған (үзілген) операция үшін мыналар толықтай баяндалады:

•  үзілген операцияның түрі;

• операция қаржы есебінің мақсатында қүрамына енгі-зілетін салалық жэне географиялық сегмент;

                  •  операция есеп мақсатында нақты үзшген күн;

• операцияны үзу тэсілі (сату немесе операцияны тоқтату жэне т.б.), пайда немесе залал жэне пайданы немесе залалды өлшеу үшін қолданылатын есептік саясат;
• эрбір көрсетілген өткен кезеңнің тиісті сома қосылған есепті кезеңдегі дагдылы қызметтен алынган кіріс жэне таза кіріс немесе залал.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1.  Табиғи апаттан шегілетін өтелмейтін залал

 

2. Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операциядан алынган кіріс

 

3. Тоқтатылган (үзілген) операция

 

4. Пайдалылық көрсеткіші

 

5. Шығындарды анықтау әдістері

 

 

 

Тақырып 10. Ұйымның жалпы табысты: қалыптасуы және таратылуы

 

10.1 Табыс ресурстардың қалыптасу қайнар көзі ретінде

 

Кәсіпорын мен корпорацияның қаржысын үйымдастыру 
принциптері оның қызметінің мақсаттарымен және міндет-  
терімен тығыз байланысты.

Корпорацияның қаржысын ұйымдастыру приниципте-ріне төмендегілерді жатқызуға болады:

           шаруашылық қызметті өзін-өзі реттеу;

           өзін-өзі өтеушілік жэне өзін-өзі қаржыландыру

айналым қаражатын қалыптастыру көздерін меншік жэне қарыз бойынша бөлу;

     қаржы резервінің болуы.

Өзін-өзі  реттеу принципінде кәсіпорынға (корпорация-га) қолда бар материалдық, еңбек жэне қаржы ресурсының негізінде өндірістік жэне ғылыми-техникалық даму жөнінде шешім қабылдауға, сондай-ақ оны іске асыруға толық дер-бестік беріледі.

Кәсіпорын (корпорация) өзінің қызметін тікелей жос-парлайды және шығарылатын өнімге (қызметке ) сүранысты негізге ала отырып өзінің даму келешегін белгілейді. Жедел жэне ағымдағы жоспарлар өнімді (қызметті) тұтынушылар-мен жэне материалдық ресурсты жеткізушілермен жасалған шарттарға (келісімшартарға) негізделеді. Қаржы жоспары өндірістік жоспарда (бизнес-жоспарда) қарастырылған іс-шараларды ақша ресурсымен қамтамасыз ету, сондай-ақ мемлекеттік бюджет жүйесінің мүддесіне кепілдік беру і тиіс. Айналым қаражатын толықтыру негізінен меншік қаржылай ресурстың (таза пайданың), ал қажет жағдайда - қарызға алынған және тартылған қаражат есебінен жүзеге асырылады.

Корпорация  қосымша қаржы ресурсын тарту үшін эмиссиялық бағалы қағаз (акция мен облигация) шығарады жэне қор биржаларының жұмысына қатысады.

Өзін-өзі  өтеу принципі корпорацияны дамытуға салын-ған қаражат таза пайданың жэне амортизациялық аударым-ның есебінен өтелуге негізделеді. Осы қаражат кэсіпорын-ға (корпорацияға) тиесілі меншік капиталдың барынша темен шамадағы нормативтік экономикалық тиімділігін қам-тамасыз етуге тиіс.

Кәсіпорын өзін-өзі өтеген жағдайда ол қарапайым үдайы өндірісті өзінің меншікті көзі есебінен қаржыландырады, сонымен бірге бюджет жүйесіне салық төлейді. Іс жүзінде осы принципті іске асыру үшін барлық кэсіпорындар пайдалы жүмыс істеуі жэне залалды жоюы тиіс.

Өзін-өзі  өтеумен салыстыра отырып өзін-өзі қаржылан-дыруда жүмыстың пайдалылығы ғана емес, сонымен бірге жай шектеліп қалмай, керісінше, кең салалы үдайы өндірісті де қамтамасыз ететін қаржы ресурсын, сондай-ақ бюджеттік жүйесінің кірісін де коммерциялық негізде қалыптастыра алады. Өзін-өзі қаржыландыру принципінде кэсіпорынның (корпорацияның) шартты міндеттемелерді, кредит-есеп айырысу жэне салық тэртібін сақтау үшін материалдық жауапкершілігі күшейтіледі. Кэсіпорын шаруашылық шарт-тарды бүзу үшін басқа үйымдарға айыппүл санкциясын төлеп, сондай-ақ келтірілген залалды өтеуде (түтынушының келісімінсіз) өнім (жүмыс, қызмет) жеткізу міндеттемелерін орындауға міндетті.

Өзін-өзі  қаржыландыру принципін жүзеге асыру  үшін төмендегі бірқатар талаптарды сақтау қажет, олар:

• меншік капиталды ағымдағы ғана емес, инвестиция-лык, қызмет бойынша шығынды өтеуге жеткілікті мөлшерде жинақтау;
• капитал салынатын ұтымды бағыт таңдау;
• негізгі капиталды үдайы жаңарту;
• тауарлық жэне қаржы нарығының қажетіне икемді ден қою.

Осы талаптарға кеңірек тоқталсақ. Бірінші талапты орындау үшін ағымдағы

және инвестициялъщ қызмет үшін ақшалай қаражатты жеке бөлу қажет. Аталмыш ақшалай қаражат шаруашылық жүргізуші субъектісінің есеп айырысу шотында одан эрі бөлінгенге дейін жиналады. Қаржыны басқаруда қолма-қол ақшаны кезеңдерге, яғни ол нақты айна-лымда болатын уақытты қысқа мерзімді және үзақ мерзімді ақшалай қаражатқа бөлуді жүзеге асырудың маңызы зор.

       Екінші талапты орындау үшін кэсіпорын қаржысының жай-күйін нығайтуға, сондай-ақ капиталды тауарлық жэне қаржы нарығында кэсіпорынның бэсекеге қабілетін арттыру жолын анықтау қажет. Осы талапты сақтау өзін-өзі қаржыландыру деңгейін бағалаумен, бағалаудың өлшемдерін эзірлеумен, сондай-ақ кэсіпорынның қызмет түрлері бойынша капиталдың қозғалысын талдаумен байланысты.

Өзін-өзі  қаржыландырудың үшінші талабы негізгі  ка-питалдың қалыпты жаңару процесін қамтамасыз етуце болып отыр. Кэсіпорын дивиденд пен пайыз түрінде ешқандай қосымша төлем төлемесе де, меншік капиталдың мөлшері үлғаяды, сол себептен негізгі қүрал-жабдықты қайта бағалау нэтижесінде олардың қүнының артуы кәсіпорын үшін пайда-лы болып табылады.

Кэсіпорын өзін-өзі қаржыландырудың  төртінші та-лабын орындау үшін тауарлық және қаржы нарығы қатаң бэсекелестік жағдайында қалыпты жүмыс істей алатын қаржы саясатын жүзеге асыруы тиіс. Аталмыш саясат өндіріс пен айналыс шығынын төмендетуге, сондай-ақ пай-даны арттыруға бағытталған. Жоғары бағаға негізделген өзін-өзі қаржыландыру ақша жиынының ұлғаюына ықпал етеді жэне халық шаруашылығында инфляциялық процес-ті қоздырады. Сондықтан шаруашылық жүргізуші субъект өзін-өзі қаржыландыру деңгейін көтеру үшін нарықтың тиісті тауарға (қызметке) қажетіне нақты ден қоюы тиіс. Нарық қажетіне ден қою механизмінде өндірісті мамандан-дыру, эртараптандыру жэне шоғырландыру қарастырылған. Осы механизмнің бағдары мемлекеттің салық, баға жэне инвестициялық саясатымен үштасуға тиіс. Өзін-өзі қаржы-ландыру принципін қолдану шаруашылық жүргізуші субъектінің банкрот болуының алдын алудың маңызды факторы   болып табылады, сондай-ақ қаржы менеджменты тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

   Айналым қаражатын қалыптастыру көзін меншік және қарыз қаражатқа бөлу шаруашылықтың жекелеген салаларында өндіріс технологиясымен жэне оны ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты. Өндірісі науқанды сипаттағы салаларда (сауда, тамақ өнеркэсібі, ауыл шаруашы  лығы жэне т.б.) айналым қаражатын қалыптастыруда қарыз    көздерінің үлесі артуда. Өндірісі науқандық емес сипаттағы салаларда (ауыр өнеркэсіп, көлік, байланыс) айналым кара-жаты қүрылатын көздер қүрамында көбінесе меншік айналым қаражаты басым.

Қаржы резервін құру нарық жағдаяты ықтимал ауытқитын, сонымен бірге өз міндеттемелерін орындамау үшін эріптестер алдында материалдық жауапкершілік артқан жағ-дайда кэсіпорынның (корпорацияның) түрақты жүмыс істе-уін қамтамасыз ету үшін қажет. Акционерлік қоғамда қаржы резерві кэсіпорынның жарғысына сэйкес таза пайдадан қалыптастырыл ады.

Іс  жүзінде осы принциптер шаруашылық жүргізуші су-бъектінің қаржы саясатын эзірлеуде және қаржыны басқару жүйесін үйымдастыру кезінде жүзеге асырылуы тиіс. Мүның өзінде:

• қызмет саласын (коммерциялық және коммерциялық емес қызмет);
• қызметтің түрін (бағытын) (өнеркэсіп, ауыл шаруа-шылығы, көлік, қүрылыс, сауда жэне т.б.);
• кэсіпкерлік қызметтің ұйымдастыру-қүқықтық ныса-нын ескеру қажет.

            Практикада көрсетілген принциптерді сақтау кэсіпорын (корпорация) қаржысының тұрақтылығын, оның төлем қа-білеттілігін, кірістілігі мен іскерлік белсенділігін қамтамасыз етеді.

 

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Қаржы резервін құру

 

2. Табыс ресурстары

 

3. Ұйымның жалпы табысы

 

4. Өзін-өзі өтеу принципі

 

10.2 Өнімді сатудан алынатын ақшалай түсім түсінігі

Мамандардың бағалауы бойынша қазір элемде корпо-ративтік қүрылым белгісі бар 40 мыңнан астам салааралық бірлестік бар, оған 150 елдің 180 мыңға жуық филиалы кіреді. Олар дамыған елдердің өнеркэсіптік өндірісінің 50%-ға жуығын, ең жаңа техникаға берілген барлық патент пен лицензияның, технологиялар мен ноу-хаудың 80%-ын шоғырландырады.

Бизнесті үйымдастырудың басқа  нысандарымен салыс-тырғанда корпорацияның  өзінің менщік иелерінен дербес тіршілік ететіні оның негізгі ерекшелігі болып табылады. Корпоративтік шаруашылық жүргізуі келесі экономикалық нысанда үйымдастырылуы мүмкін:

• деңгейлес корпорациялау;
• сатылас корпорациялау;
• эртараптандырып корпорациялау.

Деңгейлес корпорациялау бір тектес өнім нарығында өндіріс ауқымын кеңейту негізінде қалыптастырылады. Ол ұзақ мерзімді мүдделер келтіруі ықтимал зиянды жоя отырып, саладағы бэсекелік жайғасымдарды үзақ мерзімді ке-лешекке нығайту үшін күреске ынталандырады. Бүл ретте бэсекеге қабілеттілік ағымдағы пайданың көрсеткіштерімен теңдестірілмейді, біртектес өнім нарығындағы үзақ мер-зімді артықшылық ретінде қараетырылады. Олардың ара-сынан бұйым сапасы мен сол бүйым сатылатын бағаны; инновациялық элеуетті, өндірістік жэне бүйымды өткізу қуатының жеткіліктілігін; сату мөлшерінің сақталуын неме-се оның үлғаюын қамтамасыз ететін үзақ мерзімді қызмет стратегиясының болуын ерекше атап өту қажет.