Экономикалық және қаржылық талдау

Бақылау сұрактары:

 

1. Ұйымға салық салу жүйесі

 

2. Ұйымдар төлейтін салықтардың сипаттамалары

 

 

 

 

Тақырып 12. Ұйымдардағы қаржылық жоспарлау

 

12.1 Қаржылық жоспарлау түсінігі және мәні.

Қаржылық  жоспарлау әдістері

 

Кәсіпорын (корпорация) нарық жағдайында каржыны қазіргі заманғы басқару әдістерін пайдаланбай орнықты жұмыс істей алмайды. Фирма ішінде қаржыны жоспарлау мен бақылауды жетілдіру қаржы менеджментінің тиімділігін арттырудың негізгі бағытының бірі болып табылады. Отандық және шетелдік практикалық тэжірибе қаржыны микро  деңгейде жетілдіру проблемасы өзінің өзектілігін жоғалтпағанын растайды. Жоспарлау алдын ала болжанбайтын нарықтық қарым-қатынас жағдайында кәсіпорынның қызметін тұрақтандырады.    

  Қаржы жоспары - бұл ағымдағы (бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан асатын) кезеңде ақшалай қаражаттың түсуі мен оның жүмсалғанын көрсететін қоры-тып жинақталған жоспарлау құжаты. Аталмыш жоспар ке-лешектегі ақша түсімінің сапалы болжамын алу үшін қажет. Осы жоспарлау қүжатында ағымдағы жэне күрделі бюджет, сондай-ақ қаржы ресурсының бір-екі жылға арналған болжамы жасалады.

P. Брейлидің жэне С. Майерстің анықтамасы бойынша қаржыны жоспарлауға:

• корпорацияның қолында бар инвестициялъщ мүм-кіндігі мен ағымдағы қаржыландырудың мүмкіндігін талдау;

• қабылданатын шешімнің салдарын болжау;

• бірқатар ықтимал шешім қатарынан түпкілікті жоспар-ға енгізу үшін оның нүсқасын таңдауды негіздеу;
• корпорация қол жеткізген нэтиженің қаржы жоспарын-да межеленген параметрге сэйкестігін бағалау кіреді.

 
Қаржыны жоспарлау міндетіне:

      1) инвестициялық саясаты жөніндегі мәліметті пайдалану;

2. дивиденд, қаржыландыру жэне инвестиция жөншдеп шешімдердің өзара байланысын талдау жэне бағалау;
3. жағымсыз жағдайдың ықпал етуіне жол бермеу мақ-сатында, басқарушылық шешімнің салдарын болжау, сондай-ақ жедел жэне үзақ мерзімді шешімдердің өзара байланысын айқын білу;
4. қабылданған қаржы жэне инвестициялъщ жоспардың шеңберінде орындалатын шешімді таңдау;
5. қаржы жоспарында белгіленген шешім мен мақсаттың орындалған нэтижесін салыстырып бағалау кіреді.

Батыс қаржыгерлері каржыны жоспарлау процесінде сценарий әдісін жиі қолданады. Мысалы, бір сценарийде кредит пен қарыздың үлттық экономиканың өсу қаркынын тежейтін жэне тауар мен қызметтің бағасының түсуіне жол ашатын жоғары пайыздық ставка қарастырылуы мүмкін. Ал екінші сценарий ел экономикасының күннен-күнге қүлдырауына, жоғары инфляция мен элсіз үлттық валютаға жэне т.б. негіз-делуі мүмкін.

Бюджет - эдетте бір жылға дейінгі мерзімге (ай, ток-сан, жарты жыл) жасалған, корпорацияның ағымдағы, инвестициялъщ жэне қаржы қызметі бойынша қаражаттың шығысы мен кірісін көрсететін жедел қаржы жоспары. Корпоратив-тік қаржыны басқару практикасында бюджеттің екі түрі -операциялық жэне қаржы бюджеті пайдаланылады.

Бюджеттендіру - жедел жоспарлау (мысалы, алдағы айға немесе тоқсанға арналған кіріс жэне шығыс бюджеті) мақсатына сэйкес нақты бюджет эзірлеу процесі.

Капиталды бюджеттендіру - корпорацияның капиталын басқару жөніндегі нақты бюджетті эзірлеу процесі - капиталды қалыптастыру көзі (баланстың пассиві) жэне оларды орналастыру (баланстың активі) бойынша. Мысалы, алдағы тоқсанға, жарты жылға, жылға арналған баланс парағы бойынша бюджет; айналым активінің балансы.

Бюджетті  бақылау - кіріс пен шығыстың жоспарлы бюджетте белгіленген жекелеген көрсеткіштерінің орындалуын ағымдағы бақылау.

Смета - кәсіпорынның алдағы кезеңце (тоқсанда, жылда) ақшалай ресурсқа қажетін анықтайтын жоспарлы бюджеттің нысаны жэне көрсеткіштерді есептеу жөніндегі жүйелі іс-эрекет. Мысал ретінде өнім өндіруге жэне сатуға жұмсалған шығын сметасын (бюджетін) келтіруге болады. Аталмыш термин кэсіпорынның алдағы жылға арналған техникалық, өнеркэсіп, қаржы жоспарын эзірлеу кезінде кеңінен қолданылады.

Қолма-қол ақта сметасында (Cash Budget) ақшалай қаражаттың келешектегі қозғалысының түрлі сценарийлерін-дегі түсім мен төлемнің күтілетін мағыналары көрсетіледі.

Смета кіріс пен шығыстың жай сомасы емес, ол қара-жаттың кіріс пен шығыс мерзімінің болжамы болып табылады. Болжамның дэлдігі компанияның қызметінің ерекшелік-теріне; компания жүмыс істейтін ортаның түрлаусыздық дэрежесіне жэне қаржы менеджерінің қаражаттың келе-шекгегі қозғалысын болжай алу қабілетіне байланысты. Қазақстандық практикада кіріс пен шыгыс бюджеті аталмыш сметаның үлгісін білдіреді.

Қаржыны жоспарлаудың басты мақсаты меншікті, қарыз және қор нарығынан тартылған қаржыландыру көзінің есебінен түсетін ақша ағынының мөлшерін болжау негізінде қаржы ресурсының, капитал мен резервтің күтілетін мөлшерін анықтау болып табылады.

Осы мақсатқа қол жеткізу үшін:

• корпорацияның өндірістік, ғылыми-техникалық жэне әлеуметтік дамуын ең алдымен меншікті қаражат есебінен қамтамасыз ету;
• пайданы бірінші кезекте сату мөлшерін үлғайту және өндіріс пен айналыс шығынын төмендету есебінен арттыру;
• корпорация қаржысының түрақтылығын, төлеу қабілеттілігі мен балансының өтімділігін, эәсіресе ірі ауқымды инвестциялық жобаны іске асырған кезеңде қамтамасыз ету қажет.

Қаржы жоспары өнім өндіру, материалдық  ресурс сатып алу, маркетинг, инвестиция, ғылыми-зерттеу мен әзірлеме жэне т.б. жоспармен өзара тығыз байланысты болады.

Қаржы жоспарында:

• қаржының орташа мерзімді келешегі болжанады. Орташа мерзімді қаржы жоспары, әдетте, көрсеткіштер тоқсанға бөлініп бір жылға жасалады;
• ағымдағы кіріс пен шығыс анықталады. Жедел қаржы жоспары айларға бөлінген тоқсанға немесе он күнге немесе бес күнге бөлінген айға жасалады.

Жылдық және тоқсандық қаржы жоспарының шеңберін-де жоспарлы көрсеткіштердің ай ішіндегі ауытқуының ық-палы білінбейді, ол компания қаржысының жай-күйінде, ең алдымен оның өтімділігінде сезіледі. Қалыпты жағдайдан осылай ауытқу көбінесе жөнелтілген өнімді төлегенде жэне материалдық ресурсты сатып алу төлемінде айдың алғашқы 15-20 күндері кездесетін келеңсіздіктің кесірінен жиі орын алады. Сондықтан айлық қаржы жоспарын, сондай-ақ оның орындалуы жөніндегі есепті жалпы кіріс пен шығысты он күнге бөліп жасау үсынылады. Мүның өзі компанияның қысқа уақыт аралығы ішіндегі қаржы қызметін толық талдауға жэне жедел шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Қаржыны жоспарлаудың ең маңызды объектісі  мыналар болып табылады:

                    -өнім (тауар, жүмыс, қызмет) сатудан алынатын түсім (нетто);

    • пайда және оны болу; 

   •  арнайы мақсаттағы қорлар мен оны пайдалану;

              •  бюджет жүйесіне сальщ пен жиын нысанында төленетін төлемнің мөлшері;

    • мемлекеттік бюджеттен тыс қорға салынатын салым;  

    •  кредит    нарығынан тартылатын қарыз қаражаттың   мөлшері

    •  айналым қаражатқа жэне оны толтыратын қаржыландыру көзіне жоспарлы       қажеттілік;

•  күрделі салым мөлшері мен оны қаржыландыру көзі

жэне т.б.

      Бәсеке жағдайында тауар өткізетін нарықты болжап бағалау қажет болғанда 2-3 жылды қамтитын келешекке арналған қаржы жоспары, мысалы, үзақ мерзім бойы іске асырылатын инвестициялъщ жобаның бизнес-жоспарының маңызы артады.

     Батыс корпорацияларында (АҚШ, Канада, Жапония) каржы жоспары әзірленген кезде қызметтің эрбір түрі бойынша жиынтық (интегралдық) қаржы көрсеткіштері қарастырылып, кейін олар жеке шағын жобада нактыланады. Шағын инвестициялық жобалар біріктіріледі, содан кейін ол біртұтас жоба ретінде қарастырылады. Корпорация басшылығы жос-парлаудың бастапқы сатысында эрбір бөлімшеден жақын арадағы бес жылға арналған мынадай үш балама бизнес-жоспарды табыс етуді талап ете алады:

1. Бөлімшенің жаңа өнім түрін дамытуга жэне озық технологияны игеру, сонымен бірге игерілген нарық-тың үлесін арттыру немесе жаңа нарыққа кіруді қамтитын басқьшшылық өсу жоспары.
2. Қалыпты даму жоспары. Аталмыш жоспарда кор-порацияның бөлімшелері бәсекелестерді ойдағыдай     ығыстыру емес, өткізу нарығындағы өзгерістерге сәйкес дамиды.  Шығынды төмендету жэне мамандандыруды тарылту жоспары. Осы жоспарда бөлімшенің өндіріс пен сату мөлшерінің келешекте түсуін ескере отырып күрделі салымды барынша азайту міндеті қойылады.

Жоспардың бөлімшені қайта ұйымдастыру, сату немесе тарату мэселесі қойылатын төртінші нүсқасы да болуы мүмкін. Әрбір нұсқа ақшалай қаражаттың межеленген түсімімен байланысты болады. Сөйтіп, осы нүсқаларды бір-бірін жоққа шығаратын инвестиция жобасы ретінде қарастыруга болады.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Қаржы жоспары дегеніміз не?

 

2.  Бюджеттендіру жайлы түсінік

 

3. Бюджетті бақылау

 

4. Капиталды бюджеттендіру

 

       5. Қаржылық жоспарлау әдістері

 

 

 

12.2 Келешекке қаржылық жоспарлау

Жоспарлау принциптері корпорациядағы жоспарлы қызметтің сипаты мен мазмұнын анықтайды.

1. Жүйелік жоспарлау принципі:

• элементтердің (бөлімшелердің) жиынтығын;
• осы элементтердің өзара байланысын;

• жүйеге кіретін бөлімшелердің корпорацияның мақсатына сәйкес бірыңғай бағытта дамуын қарастырады.

       Фирманың сатылас біртүтастығы жоспарлы қызметтің бірыңғай бағытын, сонымен бірге барлық бөлімшелердің ортақ мақсатын қамтамасыз етеді.

  2. Жекелеген бөлімшелердің жоспарын үйлестіру при- 
нципінде:

• бір бөлімшенің қызметін басқа бөлімшенің қызметі-мен байланыстырмай тиімді жоспарлауға болмайды;
• бір құрылымдық бөлімшенің жоспарындағы кез келген өзгеріс басқа бөлімшенің жоспарында да көрсетілуі тиіс деп қарастырылған.

     Демек, өзара байланыс пен біруақытта іске асыру - кор-порацияда жоспарлауды үйлеетірудің негізгі ерекшелігі болып табылады.

3. Қатысу принципіне сәйкес компанияның әрбір ма- 
маны (менеджері) атқаратын қызметіне жэне өзі орындай- 
тын функцияға қарамастан жоспарлы қызметке қатысушыға айналады.

4. Үздіксіздік принципі бойынша:

• жоспарлау процесі белгіленген саты шеңберінде жүйелі түрде жүзеге асырылады;
• әзірленген жоспарлар бір-бірін үздіксіз алмастырады (сатып алу жоспары - өндіріс жоспары - маркетинг (өткізу) бойынша жоспар - акшалай қаражаттьщ қозғалыс жоспары).

Сонымен бірге сыртқы ортаның түрлаусыздығы мен ішкі жағдайдың болжанбаған өзгеруі салдарынан корпорацияньщ жоспарын нактылау жэне оған түзету енгізу қажет.

5. Икемділік принципі үздіксіз принципімен тығыз 
байланысты. Осы принципке сэйкес корпорация жоспар- 
лы кызметтің шектерінен шығуға мэжбүр болатын күтпеген 
жағдайдың туындау ықтималдығьша жол беріледі. Сондьгктан 
жоспарда қауіпсіздік резерві (өңдірістік қуат, ресурс жэне т.б.) 
болуытиіс.

6. Дәлдік принципінде корпоративтік жоспар компания- 
ның ішкі және сыртқы ахуалы мүмкіндік беретін дәрежеде ег- 
жей-тегжейленуі жэне нақтылануы тиіс деп қарастырьшады.

            Осы жалпы ережеге сүйене отырып каржыны жоспарлау принципін нактылау қажет:   а) Мерзімдердің каржы аракатынасы принципінде («банкінің алтъш ережесі») қаражат белгіленген мерзімде алынуы жэне пайдалануы, яғни үзақ мерзімде өтелетін күрделі салымды ұзақ мерзімді қарыз қаражаты (ұзақ мерзімді банк кредиті мен облигациялық қарыз) есебінен қаржьіландыру қажет деп қарастырылады.

    ә) Төлем кабілетшілігі принципіне сәйкес ақшалай қаражатты жоспарлау корпорацияның төлем қабілеттілігін жылдың кез келген уақытында қамтамасыз етуі тиіс. Корпорацияның бірінші кезектегі қысқа мерзімді міндеттемені өтеуді қамтамасыз ету үшін өтімді қаражаты жеткілікті болуы тиіс. Мұның өзінде айналым активі әр кезде қысқа мерзімді пассивтен жоғары, ал меншікті айналым қаражаты материалдық құндылықтан жэне қызмет жеткізушінің алдындағы ең  жедел міндеттемеден асуы тиіс.

               Айналым активі мен қысқа мерзімді пассив арасындағы осындай қолайлы арақатъшасқа жету үшін:

• өндіріс пен өнім өткізу кестесін сақтау;
• компанияны қаржыландыруға жұмсалатын шығынды барынша төмендету;
• компанияның өтімділігін біршама жеткілікті денгейде ұстау қажет.

Осы мақсатқа жету үшін кредит пен қарыз өтелетін мерзімнің активтің тіршілік ету ұзақтығымен үйлесуі үшін тырысу қажет. Осы үйлесімге қол жетіспеген жагдайда, компания өтімділікті жоғалту тәуекеліне ұшырайды. Мысалы, ұзақ мерзімді актив қысқа мерзімді міндеттеменің есебінен қаржыландырыпса, онда корпорации

менеджерлерінің дәл осы сэтте қажет ақшалай қаражатқа қол жетпеуі немесе оны бұдан да жоғары бағаға сатып алуға болатындай жағдайда корпорация үнемі қаржыландыру көзін іздестіруге мәжбүр болады. Ал ағымдағы қажетгілікті үзақ мерзімді кредит пен 
қарыз есебінен қаржьшандыру жөнінде айтатын болсақ, онда   бұл жағдайда ұзақ мерзімді қаржыландыруға жұмсалатын   шығын айналым активін қысқа мерзімге салудан алынған   пайдадан жоғары болуына әкеп соқтырады, ал мұның өзі     
ең соңында компанияның пайдасының төмендеуіне экеп. Корпорация үтпін өтімділік параметрі (абсолюттік, ағымдағы жэне жалпы) маңызы зор. Сондыктан қаржы міндеттемені уақытында төлеуге даяр болуы және қаражатты тиімді инвестициялау үшін қолайлы мүмкіндікті пайдалануы тиіс. 

б) Күрделі салымның пайдалылың принципінде күрделі салым үшін ең арзан қаржьшандыру тэсілін (өзін-өзі қаржыландыру, қаржы жалгерлігін - лизингті, инвестициялық селенгті) таңдау қажет деп қарастырылады. Қарыз капитал меншікті капиталдыц пайдалылығьш арттырған жагдайда ғана    оны тарту тиімді. Мұның өзінде қаржы тұтқасы (леверидждің) әсерін қолдану қамтамасыз етіледі. Леверидж — тартылған капиталдьщ мөлшерінде қарыз қаражаттың пайда болуъша байланысты туындайтын, сонымен бірге меншікті капиталға  қосымша пайда алуға мүмкіндік беретін объективті фактор.