Республикада деңгейлес корпорациялаудың
даму табал-дырығы «Бэсеке жэне монополиялық
қызметті шектеу тура-лы» Заңда (14-бап):
белгіленген тауар нарығында жиынтық
үлесі 35%-ды құрайтын нарық субъектілерінің
кез келген ; нысандағы толықтай немесе
ішінара жетіскен келісімі деп белгіленген.
Осы табалдырықтан асу бәсекені шектеуге
әкеп соқтыруы мүмкш деп саналады. Сатылас
корпорациялау шикізат
өндіруден бастап түпкілікті өнім жасап,
оны сатуға дейінгі өндірісті біріктіру
негізінде құрылады. Ол өндірістердің
технологиялық өзара тэуелділігі мен
процестердің уақыт пен кеңістікте үйлесетін
жүйелілік принципіне сүйенеді. Сатылас
корпорациялаудың тиімділігі
капиталды шоғырландыруға жэне ғылыми-техникалық
прогрестің ыкдалымен қоғамдық еңбекті
бөлуді тереңдетуге қол жетіскен үздіксіз
өндірісте (химия, металлургия, мұнай жэне
газ өнеркэсібі жэне т.б.) артады. Сатылас
корпорациялау табылдырығына жеткенде
технологиялық жэне кооперациялық байланысты
одан эрі кецейтуден алына-тын пайда нормасы
төмендейді деп саналады.
Әртараптандырылған
корпорациялау түрлі
өндірістерді біріктіру есебінен қалыптастырылады.
Корпорация-лаудың осы нысанында кэсіпкерлік
қызметтің тэуекелі, сонымен бірге «біртектес
өнім» нарығының жағдаятынан тэуел-ділік
төмендетіледі, бүдан да кең экономикалық
негіз қамтамасыз етіледі, жаңа қызмет
аясында бэсекелік артықшылыққа, сондай-ақ
сыйымды нарыққа жеткізіледі, ұзақ мерзімді
келешекте жогары пайда алынады. Әртараптандырылған
корпорациялаудың даму табалдырыгына
жеткенде қыз-мет шеңберін кецейтуден
алынатын пайда нормасы томендейді деп
саналады. Пайда алу мүмкіндігін айтарлықтау
кемітпеу жэне акционерлердің эл-ауқатына
эсер етпеу үшін жаңа
өндіріс күруға жұмсалатын шығын жоғары
болмауы тиіс.
Әртараптандырылған
корпорациялауда өндірістің тиімді теңгерімділігіне
қол жеткізу үшін активтердің орынды балансына
жэне жалпы операциялық түрақтылыққа
жетуге мүмкіндік беретін қоржын стратегиясы
қолданылады. Корпорациялау нысандарын тиімділік
өлшемі бойынша қарастырсақ, эртараптандырылган
жэне сатылас сызба тиімді, ал деңгейлес
сызба тиімсіз деген пікір қалыптасса
да, олардың
қайсысының тиімді екенін дэл айту қиын.
Алайда элемдік тәжірибеде олардың тиімділік
дэрежесі бірдей бағаланбайды.
Осы нысандардың
әрқайсысы өзінің тиімділігін экономикалық
«тіршілік етуі» күқылы және өндірісті
ұйымдастырудыңбелгіленген жағдайы мен
ортасында көрсетеді.
10.3 Ұйымның жалпы табыстың қалыптасуы
және таратылуы
Корпорациядағы қаржы жұмысын арнайы
қаржы қызметі немесе бухгалтерия жүзеге
асырады.
Қаржы қызметіне мына міндеттер
жүктеледі:
- өндірістік-коммерциялық қызметті ақша ресурсымен, яғни корпорацияның түрақты төлем қабілетінің және оның балансын өтімділікпен қамтамасыз ету;
- активтің (мүліктің), меншік капитал мен сатудың кірістілігінің өсуін қамтамасыз ету;
- есеп айырысуды жүзеге асыру, сондай-ақ мемлекеттің және эріптестердің (заңды жэне жеке тұлғалар) алдындағы қаржы міндеттемесін орындау;
- жедел (ағымдағы) жэне үзақ мерзімді қаржы жоспарын (бюджеті) эзірлеу;
- ақша ресурсының ұтымды қозғалысын (ақша ағындарын) бақылау.
Қаржы қызметінің басшысы корпорация
қаржысының жай-күйі, қаржы жұмысының
барлық түрлерін басқару, сонымен бірге
ақша ағынын реттеу (ақшалай қаражаттың
түсуі мен кетуі) үшін жауап береді. Қаржы
қызметі акци-
онерлік компанияның жетекші
өндірістік бөлімшелерімен тығыз байланыста
жұмыс істейді.
Корпорацияның қаржы қызметі келесі үш негізгі
бағытта жүзеге
асырылады:
- Қаржыны жоспарлау (кірісті, шығын мен капиталды бюджеттендіру).
- Ақша айналымын басқару жөніндегі жедел (ағымдағы) қызмет.
- Бақылау-талдау жұмысы.
Қаржыны жоспарлау деген
қаржы жоспарының (бюджеттің) сан алуан
түрлерін әзірлеу жэне олардың орындалуын
талдау.
Бюджетті қүрылымдық бөлімшелер (жауапкершілік
ор-талығы) бойынша жэне жалпы кэсіпорын
бойынша жасау ұсынылады. Бюджеттендіру
жүйесін үйымдастыру үшін мы-надай жауапкершілік
орталықтарын құру
үсынылады:
- кіріс бойынша, сонымен бірге коммерциялық жэне маркетингтік қызметті басқару;
- шығын бойынша, сонымен бірге өндірісті, негізгі құ-рал-жабдықпен жабдықтауды және жөндеуді басқару;
- пайда бойынша, сонымен бірге қаржы қызметін басқару;
- инвестиция бойынша, оған техникалық даму мен кэсіпорын қызметкерлерін басқару кіреді.
Жауапкершілік орталығының қүрамын
айқын белгілеу қаржыны жоспарлау
мен болжау жүйесін қарқынды енгізуге
мүмкіндік береді.
Бюджет операциялық жэне қаржылық
бюджетке бөлі-
неді.
Операциялық
бюджетінің қүрамына
мыналар кіреді: сату бюджеті; өндіріс
бюджеті; өндірістік запас бюджеті; материал
мен энергия шығынының бюджеті; еңбекақы
шығынының бюджеті; амортизациялық аударым
бюджеті; жалпы өндірістік шыгын бюджеті;
коммерциялық шығын бюджеті; басқарушылық
шығын бюджеті.
Қаржы бюджеті:
- кіріс пен шығыс бюджеті (пайда мен залал есебінің болжамы);
- ақшалай қаражат қозгалысының бюджеті;
- баланстық парақ бюджеті (актив пен пассивтің бол-жамды балансы);
- айналым активі мен оны қаржыландыру көздерін қалыптастыру бюджеті;
- күрделі қаржы (инвестициялъщ) бюджеті.
Бюджет сондай-ақ келесі белгілер
бойынша жіктелуі мүмкін:
- жасалу кезеңділігі бойынша - кезеңці жэне түрақты;
- көрсеткішті есептеу тэсілі бойынша - өткен кезең-нің деректеріне негізделетін жэне басынан бастап әзірленетін;
- өзгерістің ықпалын есептеу бойынша - тіркелетін, өзгеретін жэне көпнүсқалы.
Бюджетті
эзірлеу үшін келесі ақпарат пайдаланылады:
- өнімді (жүмысты, қызметі) сатудан алынатын түсім жөніндегі болжамды деректер;
- өндірістік шығынның ауыспалылары жөніндегі эр-бір тауар тобы бойынша деректер;
Бақылау сұрақтары:
1. Операциялық
бюджеті
2. Қаржы
бюджеті
3. Қаржыны
жоспарлау
Тақырып
11. Ұйымға салық салу жүйесі
11.1 Ұйымдар төлейтін салықтардың
сипаттамалары.
Меншікке салынатын салықтар рыноктық экономика жағдайларында мемлекет иелігінен
алу үшін және жекешелендіру үдерісінің
дамуына қарай меншіктік катынастардағы
нақтылы өзгерістермен байланысты едәуір
орын алады. Меншікке салынатын салықтарга
жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдары салығы жатады. Меншікке салынатын
салықтар негізінен жергілікті бюджеттерге есептеледі. Салықтардың мөлшерлемелері
меншіктің табыстылығы бойынша емес, сыртқы
белгілер меншіктің мөлшерлері бойынша
белгіленетіндіктен фискалдық максаттан басқа салықтардың меншікті
пайдаланудьщ тиімділігін көтермелеу
мақсаты бар. Меншікке салынатын салықтар
қоғам алдындағы салықтық жауапкершілікті
біркелкі етіп бөлуге мүмкіндік береді.
Мұның әсіресе жер салығына, мүлік салығына
қатысы бар.
Жер
салығын енгізу мынадай мақсаттарды көздейді: экономикалық әдістермен жерді
ұтымды пайдалану және жерге орналастыру,
жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау
жөніндегі шараларды жүргізу үшін, сонымен
бірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы
үшін бюджет кірістерін қалыптастыру.
Жер салығын төлеу барлық жер иелері, жер
пайдаланушылар, соның ішінде жалгерлер
мен жер иелері үшін (бірқатар жағдайларды
қоспағанда) міндетті болады. Алайда мемлеттік бюджеттебұл салық төлемдерінің
үлесі көп емес -,0,3%-ға жуық. Салық салу
максаттарында барлық жерлер олардың
нысаналы арналымы мен тиістілігіне қарай
мынадай санаттарға бөлінеді: ауыл шаруашылығы
максатындағы жерлер; елді мекендер жерлері;
өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және
өзге ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы
жерлер; ерекше қорғалатын табиғиаумақтар жерлері, сауықтыру,
рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы
жерлер; орман қорының және су қорының
жерлері; босалқы корлар жерлері. Жердің
кандай да болсын санатқа тиесілігі Қазақстан Республикасының жер
заңнамасында белгіленеді.Елді мекендер
жерлері салық салу мақсаты үшін мынадай
екі топқа бөлінген: тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың
жанындағы құрылыстар мен ғимараттар
орналаскан жерлерді қоспағанда, елді
мекендер жерлері; тұрғын үй қоры, соның
ішінде оның жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар орналасқан жерлер. Ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың,орман
және су қорларының жерлері,сондай-ақ
босалқы жерлер салық салуға жатпайды.
Аталған жерлер (босалқы жерлерді қоспағанда)
тұрақты жер пайдалануға немесе бастапқы
өтеусіз уақытша жер пайдалануға берілген
жағдайда,олар салық заңнамасында белгіленген
тәртіппен салық салуға жатады. Жер салығының
мөлшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың
шаруашылық қызметінің нәтижелеріне байланысты
болмайды. Жер салығы меншік құқығын, тұрақты
жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытша
жер пайдалану құқығын куәландыратын
құжаттар және жер ресурстарын баскару
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган
әр жылдың 1 каңтарындағы жағдай бойынша
берген жерлердің мемлекеттік сандық
және сапалық есебінің деректері негізінде
есептеледі. Жекеменшік құқығындағы, тұракты
жер пайдалану құқығындағы және бастапқы
өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы
салық салу объектілері бар заңи және
жеке тұлғалар жер салығын төлеушілер,
жер учаскесі (жер учаскес- іне ортак үлестік
меншік кезінде жер үлесі) салық салу объекті
болып табылады. Мыналар: біркатар мемлекеттік мекемелер мен
кәсіпорындар; шаруа немесе фермер қожалықтары
үшін арнаулы салық режімі қолданылатын
қызметте пайдала- нылатын жер учаскелері
бойынша бірыңғай жер салығын төлеушілер;
Ұлы Отан соғысына катысушылар мен соларға
теңестірілген адамдар; көп балалы аналар
(тұрғын үй қоры алып жатқан учаскелері
бойынша), бөлек тұратын зейнеткерлер,
діни бірлестіктер және басқалары жер
салығын төлеуден босатылады. Елді мекендердің
ортақ пайдалануындағы жер учаскелері
мен ортак пайдаланудағы мемлекеттік
автомобиль жолдарының желісі алып жатқан
жер учаскелері салық салу объекті болып
табылмайды. Ерекше қорғалатын орман,
су қорларының жерлері, косалқы жерлер
салық салуға жатпайды. Жер салығын айқындау
үшін жер учаскесінің алаңы салық базасы
болып табылады. Салық мөлшерлемелері
жердің сапасына, тұрған орнына, сумен
камтамасыз етілуіне қарай, топырақ сапасы
бойынша сараланған және жер алаңының
бір өлшеміне - гектарға, шаршы метрге
белгіленген. Жерлерге салынатын базалық
салық мөлшерлемелері салық заңнамасымен
белгіленеді. Ең жоғарғы мөлшерлемелер
елді мекендердің жерлеріне белгіленеді;
бұл мөлшерлемелер алаңның бір шаршы метріне
белгіленген және елді мекендердің түрлері
бойынша: елді мекендердің жеріне, тұрғын
үй қорының жеріне, сонын ішінде оның іргесіндегі
құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан
жерлерге сараланған. Ең төменгі мөлшерлемелер
шөлейтті, шөлді, тау бөктеріндегі және
таулы өңірлердегі суарылмайтын жерлерге
белгіленеді. Жеке тұғаларға кора-қопсы
салынған жерді коса алғанда,өзіндік (қосалқы)
үй шаруашылығын,бағбандық және саяжай
құрылысын жүргізу үшін берілген ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жерлерге базалық
салық мөлшерлемелері мынадай мөлшерде
белгіленген:
- алаңы 0,50 гектарга деін қоса алғанда - 0,01 гектар үшін 20 теңге;
- алаңы 0,50 гектардан асатын алаңға - 0,01 гектар үшін 100 теңге.
Салық мүлік иіелеріне оны тиімді
иеленуге түрткі болады. Мүлік салығы
оның біршама екі дербес түрін
кіріктіреді: заңи тұлғалар мен дара
кәсіпкерлерге салынатын мүлік
салығы және жеке тұлғалардың мүлік
салығы. Бірінші жағдайда Қазақстан
Республикасы аумағында меншік, шаруашылық
жүргізу немесе оралымды баскару
құқығында салық объекті бар
заңи тұлгалар, Қазақстан Республикасы
аумағында меншік құқығында салық
салу объекті бар дара кәсіпкерлер,
концессия келісімшартына сәйкес концессия
объекті болып табылатын салық
салу объектін иеленуге, пайдалануға
құқығы бар концессионер мүлік салығын
төлеушілер болып табылады. Салық заңнамасында белгіленген құқықтарда
салық салу объектілері бар заңи тұлганың
шешімі бойынша оның құрлымдық бөлімшелері
дербес салық төлеушілер ретінде қарастырылады.
Жекелеген жағдайларда мүлік салығын
төлеушілер Салықтық кодексте белгіленген
тәртіппен анықталады. Меншік иесі салық
сапу объектілерін сенімгерлікпен баскаруга
берген кезде меншік иесімен келісім бойынша
салық төлеуші сенімгерлік баскарушы
болуы мүмкін. Бұл ретте сенімгерлік баскарушының
немесе жалга алушының салықтөлеуі салық
сапу объекті меншік иесінің есепті кезең үшін салықтық
міндеттемесін орындауы болып тыбылады.
Егер салық салу объекті пайлық инвестициялық
қор активтерінің құрамына кіретін салық
сапу объектілерін қоспағанда,бірнеше
тұлғаның ортак үлестік меншігінде болса,
осы тұлғапардың әркайсысы салықтөлеуші
деп танылады. Бірлескен ортак меншіктегі
салық салу объектілері бойынша осы сапық
салу объектілерінің меншік иелерінің
бірі олардың арасындағы келісім бойынша
салықтөлеуші бола алады. Қаржылық лизингке
берілген объектілер бойынша лизинг алушы
салықтөлеуші болып табылады. Пайлық инвестициялық қор активтерінің құрамына кіретін салық салу объектілері
бойынша осы кордың баскарушы компаниясы
салықтөлеуші болып табылады.
Мыналар мүлік сапығын төлеушілер болып
табылмайды:
1) өз ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру,
сақтау және өңдеу үдерісінде тікелей
пайдаланылатын,меншік құқығында бар
салық салу объектілері бойынша бірыңғай
жер салығын төлеушілер.
Өз ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру,
сактау және өңдеу үдерісінде тікелей
пайдаланылатын салық салу объектілері
бойынша бірыңғай жер салығын төлеушілер
мүлік салығын осы бөлімде белгіленген
тәртіппен төлейді:
2) мемлекеттік мекемелер;
3) уәкілетті мемлекеттік органының қылмыстық
жазаларды атқару сферасындағы түзеу
мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;
4) діни бірлестіктер.
Техникалық
реттеу саласындағы уәкілетті мемлекеттік
орган белгілеген сыныптамаға сәйкес
осындайларға жататын және негізгі құралдар
құрамында есепке алынатын ғимараттар,
құрылыстар немесе қаржылық есептеменің
халықаралық стандарттарына және Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептеме туралы заңнамасының
талаптарына сәйкес келетін жылжымайтын
мүлікке инвестициялар, концессия шартына
сәйкес концессия объектілері болып табылатын ғимараттар,құрылыстар салық салу объекті болып табылады. Мыналар: жер салығын
салу объекті ретіндегі жер; Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша
консервацияда тұрған ғимараттар, құрылыстар;
ортақ пайдаланылатын мемлекеттік автомобильжолдары және олардағы жол құрылыстары;
аяқталмаған құрылыс объектілері сагіық салу объектілері болып табылмайды.Бухгалтерлік есептің деректері бойынша
айқындалатын салық салу объектілерінің
орташа жылдық баланстық құны зани тұлғалар
мен дара кәсіпкерлердің салық салу объектілері
бойынша салық базасы болып табылады.
Концессия объектілерінің орташа жылдық
баланстық құны болмаған жағдайда бюджеттің
атқарылу жөңіндегі уәкілетті мемлекеттік
орган белгілеген тәртіппен айқындалған
осындай объектілердің құны салық базасы
болып табылады.
Заңи тұлғалар мүлік салығын салық базасының
1,5 пайыз мөлшерлемесі бойынша, ал оңайлатылған
мағлұмдама негізінде арнаулы салық режімін қолданатын дара кәсіпкерлер мен заңи
тұлғалар 0,5 пайыз мөлшерлемесі бойынша
есептейді.Коммерциялық емес ұйымдар, әлеуметтік салада қызметін жүзеге
асыратын ұйымдар, негізгі қызмет түрі
кітапханалық қызмет көрсету саласындағы
жұмыстарды орындау (қызмет көрсету) болып
табылатын ұйымдар, ғылыми кадрларды мемлекеттік
аттестаттау саласындағы: функцияларды
жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындар,
мемлекеттік меншіктегі және бюджеттікқаражаттар есебінен қаржыландырылатын
су қоймаларының, су тораптарының және
табиғат қорғау мақсатындағы баска да
су шаруашылығы құрылыстарынын объектілері
бойынша заңи тұлгалар, ауыл шаруашылығы
тауарларын өндіруші заңи тұлғалардың
және шаруа немесе фермер қожалықтарының
жерін суландыру үшін пайдаланылатын гидромелиоративтік құрылыс объектілері
бойынша заңи тұлғалар, ауыз сумен қамту
объектілерін пайдаланатын заңи тұлғалар
салық базасының 0,1 пайыз мөлшерлемесі
бойынша мүлік салығын есептейді. Бұл
заңи тұлғалар пайдалануға немесе жалға
берілген салық салу объектілері бойынша
олардың мүлік салығын есептейді және
төлейді. Салық төлеушілер салықты есептеуді
салық базасына тиісті салық мөлшерлемелерін
қолдану арқылы дербес жүргізеді.
Салықтың ағымдағы төлемдерінің сомасын,
патент негізінде арнаулы салық режімін қолданылатын дара кәсіпкерлердіқоспағанда,салық төлеуші салық кезеңіндегі
25 ақпаннан,25 мамырдан,25 тамыздан және
25 қарашадан кешіктірмей тең үлестермен
енгізеді. Салық төлеуші салық кезеңі
ішінде мағлұмдаманы табыс ету мерзімі бағаланғаннан кейін
күнтізбелік он күннен кешіктірмей түпкілікті
есеп айырысуды жүргізеді және мүлік салығын
төлейді. Мүлікке салынатын салықты төлеудің
көзі табыстың мүлікті пайдаланудың нәтижесі
болып табылатындығына немесе өзге де
әдістермен алынатындығына қарамастан
олардың табысы болып есептеледі.
Меншік құқығында салық салу объекті бар
жеке тұлғалар жеке тұлғалардың мүлік
салығын төлеушілер болып табылады.
Егер салық салу объекті бірнеше тұлғаның
ортак үлестік меншігінде болса, осы тұлғалардың
эрқайсысы салық төлеуші деп танылады.
Бірлескен ортак меншіктегі салық салу
объектілері бойынша өздерінің арасындағы
келісіммен осы салық салу объекті меншік
иелерінің бірі салық төлеуші болып табылады.
Жеке түшғаларға меншік құқығымен тиесілі
Қазақстаи Республикасы аумағындағы тұрғын
үй-жайлар, саяжай құрылыстары, гараждар және өзге құрылыстар, ғимараттар, үй-жайлар
және аяқталмаған құрылыс объектілері
коныстану (пайдалану) кезінен бастап
оларға мүлік салығын салу объекті болып
табьшайы.
Әрбір жылдың 1 каңтарындағы жағдай бойынша
жылжымайтын мүлікке құқықтарды және
олармен жасалатын мәмілелерді тіркеу
саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган
белгілейтін,тиісті тәртіппен айқындалған
салық салу объектерінің құны жеке тұлғалар
үшін тұрғын үй-жайлар,саяжай құрылыстары
неме аяқталған құрылыс объектілері бойынша
салық базасы болып табылады.
Жеке тұлғалардың мүлік салығы салық салу
объектілерінің құнына қарай (1 млн.теңгеден
120 млн. теңге және жоғары) жыл сайын 0,05%-дан
1,0%-ға дейінгі мөлшерлеме бойынша төленеді.
Жеке тұлғалардың салық салу объектілері
бойынша салықты есептеуді салық кезеңінің
1 тамызынан кешіктірмей тиісті салық
мөлшерлемесін салық базасына қолдану
арқылы салық төлеушінің тұрғылықты жеріне
қарамастан салық салу объектілерінің
орналасқан жері бойынша салық органдары
жүргізеді. Мүлік салығының үлесі мемлекеттік
бюджет түсімдерінде 1,9 пайызға жуық орын
алады.
Меншік құқығында салық салу
объектілері бар жеке тұлғалар және меншік,
шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару
құқығында салық салу объектілері бар
заңи тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері көлік құралдары салығын төлеушілер
болып табылады. Лизинг алушы қаржылық
лизинг-тің келісімшарты бойынша берілген
(алынған) салық салу объектілері бойынша
көлік құралдары салығын төлеуші болып
табылады.