Экономикалық және қаржылық талдау

Сатып алынған даяр өнім мен тауар сатудан жэне қыз-мет көрсетуден алынатын кіріс тараптар арасындағы шарт-та (келісімшартта) көзделген сату қүны бойынша анықталады. Мэміледен алынатын кірістің сомасы бағадан немесе сатудан берілетін жеңілдіктің, сондай-ақ шартта (келісім шартта) келісілген арзандату (қосымша бағалау) сомасы ескеріліп алынған немесе алынуы тиіс құнмен өлшенеді.

Субъект қызметінің сол бір мэмілесімен немесе оқи-ғасымен байланысты кіріс пен шығыс бір уақытта саналады.

Егер  ақшалай қаражаттың мерзімі үзартылса немесе толем межеленген мерзімнен бүрын төленсе, онда өтемақы-ның қүны алынган немесе алынуы тиіс ақшалай қаражаттың атаулы сомасынан аз немесе коп болуы мүмкін. Сату қүны мен төлемнің атаулы сомасының арасындагы айырма пайыз түріндегі кіріс деп танылады.

Сату қүны деп сатып алушы актив үшін төлейтін немесе мэмілеге осы актив дайын дербес тараптар арасында айырбасталатын құн түсініледі. Сату қүнында шарттың тараптары бухгалтерлік есептің ақша есептеу, әділ жэне алаламай үсыну, алдын-артын болжау жэне т.б. сияқты принциптері назарға алынатыны қарастырылады. Тауар сатудан алынатын кіріс оның (кірістің) сомасы барынша рас багаланса, яғни мэмілеге   қатысушы екі тарап сатушы қандай баганы сүрайтынын, ал   сатушы қандай соманы төлейтінін білген жагдайда танылады.

Субъектінің мэмілемен байланысты экономикалық пайданы алу мүмкін екені сатушы сатып алушыға сатқан тауар үшін шартта айтылған соманы төлейтініне сенетінін білдіреді. Жүмыс орындаудан жэне қызмет көрсетуден алынатын кіріс тауар сатудан алынатын кіріс анықтамасына қойылатын талаптар мен мына шарт сақталган жагдайда танылады  есеп беретін күні мэміле аяқталатын кезеңді барынша

дәл анықтау;

  Мәміле жасау кезінде жүмсалған шыгыс пен мэмілені 
аяқтауға қажетті шыгысты барынша дәл анықтау.

Қызмет  корсету жөніндегі мэміленің нэтижесін барынша дэл бағалау мүмкін болмаған жагдайда, кіріс өтелетін шығыс мөлшерінде ғана танылады.

     Негізгі қызметтен алынган кірісті қалыптастыру. Негізгі қызметтен алынатын кірістің есебін жүргізу «Негіз-гі қызметтен алынган кіріс» деп аталатын 7-шагын бөлімнің шоттарында үйымдастырылады. Осы топка кірістің мына түрлері (жинақтамалы пассив шоттар) кіреді:

1. Өнім сатудан, орындалган жүмыс пен тарапқа 
көрсетілген қызметті сатудан алынган кіріс («Даяр 
өнім (жүмыс, цызмет) сатудан алынган кіріс» деген 
701-шот).

2. Сатып алынган тауарды сатудан алынган кіріс

(«Сатып  алынган тауарды сатудан алынган  кіріс» деген 702-шот). Оны сауда, жабдықтау,делдалдықжэне сыртқы сауда үйымдары қолданылады. Осы шотты өнеркэсіптік, ауыл шаруашылық жэне жаргысында сауда, делдалдық қызметті жэне экспорттық-импорт-тық операцияны жүзеге асыру қарастырылған басқа да кэсіпорындар да қолдануы мүмкін.

Құрылыс-монтаж, жобалау-іздестіру, геологиялық-барлау, гылыми-іздестіру және т.б. жүмысты сатудан алынган кіріс («құрылыс-монтаж, жобалау-іздестіру, геологиялық-барлау)

 

 

 

 

9.2 Шығындардың жіктелуі

 

Тауар өндірісінде өндіріс факторларын (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік қабілеттілігі) сатып алуға шығатын шығындарды талдау қажеттілігі туындайды. Шығындар - нарықта құн формасынан алынған ресурстар шығындары. Яғни өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.

Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.

 

Өндіріс шығындарының классификациясы

1. Шығындарды есепке алу тәсілдері бойынша:

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоғарыда келтірілген схемаға  мынадай тұжырым жасауға болады. Бухгалтерлік шығындар - өнімнің белгілі бір мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Онда факторлар сатып алынған бағамен көрсетіледі. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статистикалық есеп беруде өнімнің өз құны түрін алады.

Экономикалық  шығындар ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндіктеріне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындар болып бөлінеді.

Айқын шығындар - өндіріс факторларымен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрінде жұмсалатын шығындар. Оларға ресурстарды сатып алу шығындар; жұмысшылар; қызметкерлерге жалақы төлеу, көлік шығындары т.б.

Айқын емес шығындар - өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын айтады; ғимараттардың жалға берілмеу шығындары т.б.

 

2. Өндірілген өнім көлемінің өзгеруіне байланысты:

Тұрақты шығындар – (FC) белгілі уақыт аралығында өндіріс пен өткізу көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындарды атаймыз. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін бөлігіне паралельді түзу сызық көрсетеді.

Тұрақты шығындарға: облигациялық заем, міндетті төлемдер, ренталық төлемдер; ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық төлемдерінің бөлшегі; сақтандыру жарналары, жұмысшылардың еңбек ақысы т.б. Олар старттық (бастапқы) және қалдық шығындар болып бөлінеді. Старттық шығындарға - өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. Бұл шығындарды координата осінде көруге болады.

 Қалдық шығындар дегеніміз - өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытта толық тоқтағанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорындардың тұрақты шығындардың бір бөлігін жатқызуға болады.

Өзгермелі шығындар (VC) – белгіленген мерзімде өнімді өткізу мен өндіру көлеміне тікелей байланысты шығындар. Оларға жалақы, шикізат отын, көлік қызметіне, электр жүйесіне шығындар. Ол шығындарды кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерте отырып болжай алады. Өзгермелі шығындар 3 түрге бөлінеді:

1. Пропорционалды өзгермелі шығындар - егер көлемі мен шығындарының өзгерісіне пара-пар келсе қалыптасады.
2. Дегерессивтік өзгермелі шығындар – шығындардың салыстырмалы өсуі өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болған жағдайда қалыптасады.
3. Прогрессивтік өзгермелі шығындар - өзгермелі шығындардың өсуі өндіріс көлемінен артық болған жағдайда орындалады.

 

 a) б) c)

C C  Vc C Vc

 

Vc

 

 

Q  Q  Q

 

 

3. Кәсіпорынның жалпы шығыны (ТС) деп тұрақты және өзгермелі шығындарының қосындысынан тұрады.

 

 

 

Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың  сомасындай шамаға өсіп отырады. Кәсіпкер үшін өнімнің бір бөлігін өндіруге жұмсалған шығындардың маңызы зор. Ол орташа шығындар деп аталады.

4 Өндірістің тиімділігін және табыстылығын анықтайтын шығындар:

4.1. Өнім өндірісінде бір данаға  шыққан шығындарды білу үшін орташа шығындар есептелуі:

• орташа тұрақты шығындар;
• орташа өзгермелі шығындар;
• орташа жалпы шығындар.

Осы көрсеткіштер арқылы фирманың пайдасын анықтауға болады:

1. Егерде тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) кем болса, яғни Р<АТС, фирма шығынға қалады.
2. Егер тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) артық болса, Р>АТС, фирма әр бір тауардан осы айырмашылық көлемде пайда алады.
3. Егер баға орташа шығындарға тең болса, яғни Р=АТС, фирма нолдік жағдайда болады, пайда да алмайды, шығынға да қалмайды.
1. Өнім өндірудің ең жоғары деңгейін анықтау үшін шекті шығындар МС есептеледі.

Шекті шығындар – бұл қосымша өнімге шыққан қосымша шығындар. Өндіріс көлемі бір өлшемге өскен немесе кеміген кезде жалпы шығындардың өсуі немесе азаюы. Шекті шығындардың көмегімен өндірістегі алынатын пайданың ең жоғары деңгейі анықталады. Ол үшін шекті шығындар орташа шығындар және тауар бағасымен салыстырылады.

Өндірістің қысқа мерзім кезеңінде  кейбір факторлар өзгермейді. Сондықтан  өндірілген өнім көлеміне байланысты шығындар тұрақты және өзгермелі  түрде болады.

Тұрақты (ҒС) шығындар - фирма өнім өндірмеген жағдайда да төленетін шығындар. Өзгермелі (VС) өнім көлемі өзгерген сайын өзгеріп отыратын шығындар (шикізатқа, жұмысшылардың жалақысына т.б. кететін шығындар.)

1. МС= ТС, мұнда: МС-шекті шығындар,

                Q;              Q = өндірілген өнім саны.

2. АС = ТС ,

                Q

  АС – орташа жалпы шығындар.

 

3. АҒС = ҒС . АҒС- орташа тұрақты шығындар.

                Q

4. АVС = VС АVС – орташа өзгермелі шығындар.

                 Q

 

 

 

 Фирма тұрақты шығындарын  өтеген соң қысқа мерзімнен  ұзақ мерзім кезеңге ауысады.  Мұндай жағдайда кәсіпорын іс-әрекетін жалғастыратын болса, фирманың барлық шығындары өзгермелі болады.

Егер өнімнің қосымша  бірлігін өндіру шығыны сату бағасынан  арзан болса, онда шекті шығындар фирманың өнімінің бағасымен теңескенше, фирма өндірісті кеңейте береді.

Қысқа мерзімде шекті шығындардың  қисығы U формада болады, бұл қысқарманы табыстылық заңымен байланысты еселеп өсіп отыратын қосымша күш шектелген  немесе тіркелген өндіріс факторларында  қолданылады. Оны төмендегі қисықтан көреміз 

Бастапқыда шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл өндіріс масштабының  өсуі табыстылықты өсіретін масштабының  эффектісімен байланысты. МС, АС және АVС  қисық сызықтарының тәртібі шекті-орташа деп аталатын ережеге бағынады. Осыған сәйкес, шекті шығындар орташа шығындардың  барынша төмен мағынасына тең  болады.

 

Яғни MC=minAC

Егер нарықтық баға (Р) фирма  белгісімен және оған өндіріс көлемі сәйкес деп есептесек, онда ол өнімді Q_ont оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіруге болады. Одан ары өндіру тиімсіз.

Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар жанды еңбек шығындары мен  өндіріс құрал жабдықтарының  шығындарынан тұрады. Фирма өндіретін  өнім бірлігі – зат немесе құн  түрінде өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды.

Фирманың басты мақсаты - пайда  табу. Пайда дегеніміз – табыс пен шығындардың арасындағы айырмашылық. Табыс дегеніміз - сатқан өнімнен түскен түсім. Шығындарға сәйкес табыстардың бірнеше түрі болады:

 

1. Жалпы табыс – ТR = PxQ
2. Орташа табыс – АR = TR = P

                                             Q

3. Шекті табыс – MR = ТR

                                           Q

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Кәсіпорынның жалпы шығыны

 

2. Айқын емес шығындар

 

3. Айқын шығындар

 

4. Өндіріс шығындары

 

5. Шекті шығындар

 

 

 

 

 

9.3 Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындардың элементтері

Таза пайда (кіріс) - бұл салық салынғаннан кейінгі пайда, ол үйымның (кэсіпорынның) одан әрі өсу көзі жэне кәсіпорынның меншік иесі (кэсіпкер) кіріс алатын көз

Мемлекет үйымның (кэсіпорынның) таза кірісті бөлуін жэне пайдалануын жанама эдістермен реттейді. Таза кіріс кәсіпорынның иесінің толық иелігінде болады, сонымен бірге инвестициялъщ қызметті мемлекеттік реттеу, қаржы нарығында бос ақшалай қаражатты пайдалану, сондай-ақ жеке түлғаның мүлкіне, кірісіне салық салу жэне т.б. бөлігінде қаржыны осылай басқарады.

Кәсіпорын иелігінде қалатын таза кіріс меншік иелерінің (акционерлер, жарнашылар, қатысушылар) шешімі бойынша бөлінеді. Жыл басында менеджердің үсынысы бойынша мен-шік иелері болжамды жылы, тоқсанда пайданы болу сметасын бекітеді. Қолданыстағы заңнама бойынша кейбір салықтар мен жиындар (мысалы, үстеме пайдаға салынатын салық) кэсіпорын иелігінде қалатын таза пайдадан төленетінін ес-керген жөн.

Кәсіпорын иелігінде қалатын таза пайда екі бөлікке: жыл бойы оның жаргысында көзделген мақсатқа бөлінетінге және бөлінбейтін бөлікке бөлінеді. Соңғы бөлік жыл (тоқсан) соңында бөлінбеген пайданың болжанатын қалдыгының мөлшерін көрсетеді. Меншік иелерінің шешімі бойынша кәсіпорын иелігінде қалатын бүкіл пайданың бөлінуін бол-жауға болады.

Акционерлік қоғамда бөлінетін пайдадан салық төлен-геннен кейін бірінші кезекте тіркелген дивиденд төленеді. Бүл мөлшері дивиденд шығарылғанда жарияланған артықшылықты акция мен облигация бойынша төленетін дивиденд. Сонымен бірге ационерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі серіктестік қолданыстағы заңнаманы жэне нормативтік ак-тілерді ескере отырып жаргыда белгіленген мөлшерде резервтік қор қүруды қамтамасыз етуі тиіс.

 Айналым қаражаты айналымының жалпы уақыты (бір айналымның жылдамдығы немесе айналымның жыл-дамдығы) өндіріс саласында жэне айналыс аясында болатын уақыттан қүралады. Ол айналым қаражатын тиімді пай-далануға, кәсіпорын қаржысының жай-күйіне ықпал ететін аса маңызды сипаттама болып табылады.

Айналым қаражаты айналымының жылдамдыгы айналым қаражатын өндірісте пайдалану деңгейін сипаттайды. Айналым жылдамдығы неғүрлым жоғары болса, кэсіпорынға айналым қаражаты аз қажет болады. Бүған өнім сату процесін жеделдету арқылы да, сондай-ақ өндіріс шығынын кеміту жэне өнімнің өзіндік қүнын төмендету арқылы да қол жеткі-зуге болады.

  Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайындағы шаруашылық қызметін таза пайданың (кірістің) жэне қаржының жай-күйінің көрсеткіші жалпы сипаттайды. Сонымен бірге қомақты пайда алып қана қоймай, кэсіпорынның иелігінде қалатын пайданың бөлігін дүрыс пайдалану, яғни ғылыми-техникалық, өндірістік және әлеуметтік үлғаймалы үдайы өндіріс қарқынының оңтайлы арақатынасын қамтамасыз етуге де ерекше назар аудару қажет.