Экономикалық және қаржылық талдау

1. өндірістегі жаңалықтармен немесе жабдықты жа-ңартумен (ескі машиналарды жаңалармен, неғүрлым өндіргіштермен ауыстыру);
2. технологиялық процесті жетілдірумен, яғни жаңа технологияда қолданыстағы машиналар мен жабдықты пайдалану мүмкін емес;
3. шығарылатын өнімнің номенклатурасын жаңартумен жэне өзгертумен (мұның өзінде ескі машиналар мен жабдық жаңа өнім шығаруға жарамсыз);

4) жекелеген тауарға сүраныстың қысқаруына, сол се-

бептен  субъект осы тауарды шығаратын машина мен

жабдықтың санын қысқартуы тиіс;

          5) өндірісті жэне пайдаланылатын машина мен жабдық 
 санын қысқарту қажеттімен жүмыс күшін жүмыспен

қамтудағы, қызметкерлердің біліктілігіндегі, өндірісті

орналастыру географиясындағы өзгерістер;

6) жекелеген  өнім түрін өндіру үшін қажет өнеркэсіптік

өңдеу салаларындағы шикізат құрамдастары жиынты-ғындағы  өзгерістер  салдарынан өнеркәсіптік кен 
өндіру саласында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп 
соқтыруы мүмкін өзгерістер .

Табиғи тозу мерзімі жеткенге дейін сапа тозу нэтижесінде негізгі құрал-жабдық объектілері жаңамен, негүрлым үнем-ділермен алмастырады. Сапа тозуын жою мақсатында негізгі қүрал-жабдық объектілері қайта жаңартылып жаңғыртылады. Сәулет және өнер ескерткіші болып саналатын мүражай жэне көркем қүндылықтарды, іргелі кітапханалардың кітаптарын, фильм қорларын, ғимараттар мен құрылысты қоспаганда барлық негізгі кұрал-жабдықтың сапасы тозады.

Меншік  нысанына қарамастан барлық субъектілер  не-гізгі құрал-жабдықтың тозуын есептейді, ал сэулет жэне өнер ескерткіші болып саналатын жер, кітапхана қорлары, фильм қорлары, мүражай жэне көркем қүндылықтары, сахна-қойылым қүралдары, гимараттар мен қүрылыстар, пайдалану жасына жетпеген өнімді мал, бүқа, енеке мен бүғы, көпжылғы өсімдік, зоопарктердегі және басқа да осындай мекемелерде-гі жануар элемінің экспонаттары, сондай-ақ жүмыс істейтін жэне жүмыс істемейтін жабдық, экспонат, үлгі, модель, кабинет пен зертханалардағы жэне ғылыми мақсатта пайдаланылатын басқа да көрнекі қүралдарға табиги тозу есептелмейді.

         Объектінің балансына бүрын пайдаланылган негізгі қү-рал-жабдық объектісі түскенде олар одан әрі тозады, ал негіз-гі күрал-жабдық объектісі жойылса, сатылса, басқа субъектіге тегін берілсе (сыйланса) тозу азаяды.

          Негізгі құрал-жабдықты жөндеу. Негізгі құрал-жабдықты пайдалану процесінде ол табиғи және сапасы жағынан тозады. Негізгі қүрал-жабдық объектісімен жалпы са-лыстырғанда оның жекелеген бөліктері (негізгі тораптары мен бөлшектері, конструкциялық элементтері ) неғүрлым қысқа мерзімде тозады. Негізгі қүрал-жабдық мерзімінен бұрын тозбау үшін оларды кезең-кезеңмен жөндейді. Жөндеу үйымдастыру-техникалық сипаты бойынша күрделі жэне ұсақ (ағымды) болып бөлінеді.

Күрделі жөндеу деп тұтастай объектімен салыстырғанда тозу мерзімі аз негізгі құрал-жабдықтың жекелеген бөлікте-рін қалпына келтіру. Машинаны, жабдық пен көлік күралын күрделі жөндеу деп бір жылдан асатын кезеңділікте жүргізі-летін, агрегат толықтай бөлшектенетін, сондай-ақ барлық тозған бөлшек пен торап ауыстырылып немесе қалпына келтірілетін, агрегат жиналатын жэне еыналатын жөндеу аталады. Ғимарат пен қүрылысты күрделі жөндеу кезінде толығы-мен тозған конструкция мен бөлшек осындай немесе бұдан да негұрлым берік және үнемді, сондай-ақ жөнделетін объектінің пайдалану мүмкіндігін жақсартатындармен толықтай ауыстырылады. Күрделі жөндеу кезінде, әдетте, жөнделетін объекті қайтадан шамалы жаңартады, ал мұның өзі табиғи тозуды жоюға және сапаның тозуының салдарын барынша жоюға тиіс.

Шамалы қайта жаңарту мен  жаңғырту негізгі қүрал-жабдықтың  бастапқы құнын ұлғайтпайды. Бұл ретте негізгі құрал-жабдыққа кейін салынған күрделі салым (жаңғырту, қайта жаңарту, техникалық қайта жарақтандыру) объектінің бастапқы қүнын объектінің пайдалы қызмет мерзімінің басында багаланғаннан келешекте пайдаланудан түсетін экономикалық пайда артқан жагдайда ғана ұлғайтады. Барлық кейінгі шығын өзі жүмсалған кезеңнің шыгысына жатқызылады.

 Ағымдагы жөндеуде негізгі құрал-жабдықтың жекелеген тозған бөлшектері жүмыс қалпында сақтау үшін ауыстырылады немесе түзетіледі. Агымдагы жөндеу негізгі кұрал-жабдықты пайдалану процесінде жүргізіледі.

    Негізгі құрал-жабдықты тексеру мақсатында алдын ала :  межеленген мерзімдерде жүзеге асырылатын жоспарлық  есеп   керту арқылы жөндеудің маңызы зор.

             Негізгі құрал-жабдықты жөндеу мердігерлік немесе шаруашылық тәсілмен жүргізіледі. Неғүрлым озық әрі үнемді болып саналатын мердігерлік әдісте негізгі кұрал-жабдықты арнайы мамандандырылған субъектілер (автокөлік g жөндейтін, жөндеу-қүрылыс шаруашылық жүргізуші субъектілер); шаруашылық тәсілде жөндеу субъектінің өзінің кұны жэне күралдарымен жүзеге асырылады.

 

 

      Бақылау сұрақтары:

 

1. Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің экономикалық мәні, құрамы және құрылымы

 

     2.  Құрамы және құрылымы

 

 

 

7.3 Негізгі құралдардың бағалау түрлері, амортизациясы.

 

Амортизациялық (өтелімдік) аударым өнімнің, жұмыс пен қызметтің өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтің бірі болып табылады. Амортизациялық (өтелімдік) аударымның сомасын жоғарылату немесе төмендету өндіріс шығынын, жылдық жиынтық кірістің мөлшерін бүрмалауға, демек, салық салуда келеңсіздікке экеп соқтырады.

Амортизация (кейінгі латын тілінен - «өтеу») - негізгі құрал-жабдықтың құнын тозу шамасына қарай қүрал-жабдықтың көмегімен шығарылатын өнімге көшіруді объективтік процесі; арнайы ақшалай қаражатты - өндіріс немесе айналыс шығынына енгізілетін амортизациялық аударымы негізгі қорды (негізгі капиталды) жай жэне үлғаймалы өндіріс  үшін пайдалану. Еңбек қүралының өндірістік процесте және    құн құруға қатысу ерекшелігі амортизацияның (өтелімнің)    объективті негізі болып табылады. Негізгі құралдың қызмет  ету мерзімінің ұзақ болу салдарынан олардың құны өнімге бір өндірістік кезеңде толықтай емес, олардың табиғи және сапасының тозу шамасына қарай бөліктермен көшіріледі.  
            Амортизация (өтелім) өнім құнының бөлігі ретінде бірнеше 
кезеңнен өтеді: ол аяқталмаган өндіріс, даяр және сатылган 
өнімнің элементі ретінде болады. Аяқталмаған өндіріс жэне 
даяр өнім кезеңіндегі оның қозғалысын айналыс қаражатымен  
авансылау қажет. 

        Амортизациялық аударым істен шыққан негізгі құрал-жабдықты қайта жаңартуға (қалпына келтіруге) жүмсалады. Сондықтан жұмыс істеген бүкіл кезеңцегі амортизациялық аударымның жалпы мөлшері оларды таратудан (тарату күны)

түсетін таза пайданы қоспағанда олардың  бастапқы (қалпына келтіру қүны) қүнына тең болуға тиіс. Амортизациялық аударым амортизация нормасы бойынша жүргізіледі.

          Амортизация нормасы - амортизациялық аударымның жылдық сомасының негізгі құрал-жабдықтың пайызда көр-сетілген орташа жылдық қүнына қатынасын білдіреді. Норма негізгі қүрал-жабдық құны өтелетін нормативтік немесе пай-далы мерзімді көрсететін еңбек қүралының экономикалық жағынан орынды қызмет ету мерзіміне орай белгіленеді. Оның деңгейі еңбек құралының техникалық-конструкциялық жэне материалдық-мүліктік ерекшеліктеріне; негізгі қордың, эсіресе пайдаланыстағы машина мен жабдықтың нақты жа-сына, қолданыстағы еңбек қүралының сапасының тозуы сияқты негізгі қордың төзімділігі мен табиғи тозуына байланысты. Норма үзақ кезең бойы қолданылады. Амортизация нормасының деңгейі күрделі салым мен жаңа техниканың жаңа нүсқасын таңдауда өте маңызды рөл атқарады.

          Амортизация келесі негізгі қүрал-жабдыққа, яғни өнімді мал, енеке, бүқа, бүғы; тиісті экімшіліктерге қарасты кітап-хана қорлары; қалалық абаттандыру қүрылыстары; жалпы пайдаланыстағы автокөлік жолдары; Қазақстан Республи-касы Үкіметінің немесе облыс экімінің шешімі бойынша консервацияға (уақытша тоқтатып қойылған) негізгі қүрал-жабдық бойынша есептедмейді. Субъекті негізгі қүрал-жабдықтың жай-күйі мен мерзімін жақсартатын, сонымен бірге осы мерзімді қысқартатын технологиялық өзгерістерді ескере отырып, кейінгі өндірістік шығын ескерілген не-гізгі құрал-жабдық объектісінің пайдалы қызмет мерзімін қарастыруы мүмкін.

    Амортизация мөлшерін есептеуге келесі факторлар ықпал етеді:

• бастапқы құн;
• қалпына келтіру құны;
• қалдықтық қүн;
• амортизациялық қүн;
• тарату құны;
• пайдалы жүмыс істеу (пайдалану) үйғарылатын мерзім.

Негізгі құралды бағалау.

Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына (ХБЕС) сәйкёс негізгі құрал-жабдық қүнының төмендегі анықтама-лары қолданылады:

Бастапқы  құн - нақты жұмсалған шығынның құны 
(негізгі қүрал-жабдықты салу жэне салуды аяқтау немесе 
сатып алу, сонымен бірге төленген жэне өтелмейтін салық 
(жиын), сондай-ақ активті жеткізу жэне қүрастыру, орнату, 
пайдалануға беру жэне тағайындалуы бойынша пайдалану

               Есептелген амортизация сомасы шығарылатын өнімнің, орындалған жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өзіндік құнына ай сайын жатқызылады (егер есептік саясатта өзгедей көзделмесе, мысалы, өндірістік эдіс); науқанды өндірісте амортизациялық есептен жылдық сомасы жыл ішіндегі кэсіпорыннның жүмыс кезеңіндегі өндіріс шығынына ен-гізіледі.

             Жыл ішінде осы айдың амортизациялық аударымының мөлшері негізгі қордың өткен айда құрамындағы өзгеріске байланысты, сондай-ақ өзін-өзі толықтай амортизациялаған негізгі қүрал-жабдық қызметінің нормативтік мерзімінің аяқталуына байланысты белгіленген норма бойынша нақ-тыланган, өткен айда есептелген амортизация сомасына сүйене отырып анықталады.

Пайдалануға жаңадан берілген негізгі қүрал-жабдық бойынша амортизация есептеу негізгі қүрал-жабдық келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап бастала-ды, ал кеткен негізгі қор бойынша -кеткен айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.

Өзін-өзі  толықтай амортизациялаган негізгі  құрал-жабдық бойынша амортизация есептеу осы қордың өнім-нің (жүмыстың, қызметтің) өзіндік құнына толықтай ауда-рылған соңғы айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.

Негізгі құрал-жабдық толық тоқтатылып қайта жаңар-тылған және техникалық қайта жарақтандырылған уақытта, сондай-ақ ол белгіленген тэртіппен консервацияға көшірілген жагдайда амортизация есептелмейді. Негізгі қүрал-жабдық қызметінің нормативтік мерзімі қайта жаңарту жэне қайта жарақтандыру уақытына үзартылады.

Жалға алынған негізгі құрал-жабдық бойынша амортизация жалға беруші немесе жалға алушы жалға беру шартының нысанына жэне шарттың ережесіне сәйкес есептеледі.

Бухгалтерлік  есептің «Негізгі құрал-жабдықтың есебін жүргізу» стандартына сэйкес шаруашылық жүргізуші субъекті өзінің есептік саясатында келесі амортизация есептеу әдістерін қолдануды қарастыруға құқылы:

а) құнды біркелкі (тура) есептен шығару;

э) құнды орындалған жүмыстың мөлшеріне  үйлесімді есептен шыгару (өндірістік эдіс);

б) мыналарды жеделдетіп есептен шыгару:

• азаятын қалдықты (кемімелі жэне қосарлы кемімелі эдісі);
• құнды сан сомасы бойынша есептен шыгару (кумулятивтік эдіс).

 

1-мысал.

Бастапқы құны 2400000 теңгені құрайтын КЛМ-5 агре-гатының көмегімен 6 жыл пайдалану ішінде 6000 бұйым шығарылады деп қарастырайық. Бір бүйымның амортизаци-ясы 40 теңгені (240000 / 60000 = 40) қүрайды. Егер ағымдағы жылдың тамызында 1000 бұйым, қыркүйекте 1200 бүйым шығарылса, онда амортизация сомасы тиісінше 40000 жэне 48000 теңгені қүрайды.

Тау-кен өнеркэсібінде (көмір, тақта  тас, тау-кен өндіру, сирек бағалы металл алмаз, руда емес қазба) амортизация есептеудің қабылданған тэртібі өндірістік эдістің көрнекі мысалы болып табылады. Кен орнында (күрделі тау-кен орны, мамандандырылған ғимарат, қүрылыс, беріліс қүрылғысы) пайдалы қазба запасын ашумен жэне өңдеумен тікелей байланысты негізгі күрал-жабдыққа амортизация тонна ставкасы (пайдалы қазба запасының бір тоннасына шағылған амортизация сомасы) бойынша есептеледі.

 

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Амортизация нормасы дегеніміз не?

 

2. Негізгі құралдардың бағалау түрлері, амортизациясы.

 

3. Бастапқы құн жайлы не білесіз?

 

 

7.4 Күрделі салымдарды қаржыландыру тәртібі

 

 

Кәсіпорынның негізгі кұралға  салған салымының тиімділігін бағалағанда, сондай-ақ онды пайдалану мен үдайы жаңартуды талдағанда келесі негізгі ережелерге сүйену қажет:

1) негізгі құрал-жабдықтың функционалдық пайдалы- 
лығы бірқатар жыл бойы сақталады, сондықтан оны 
сатып алу мен пайдалануға жұмсалатын шығын уақыт 
бойынша бөлінеді;

2) негізгі құрал-жабдықты табиғи ауыстыру (жаңарту) 
сәті оның қүны өтелетш сэтпен үилеспеиді, осының 
нәтижесінде кэсшорын қызметшщ қаржы нәтижесін төмендететін ысырап пен залал пайда болуы мүмкін;

3) негізгі қүрал-жабдықты пайдалану тиімділігі оның 
түріне, тиесілілігіне, өндірістік процеске қатысу сипатына, сондай-ақ тағаиындалуына орай әр түрлі  бағаланады. Негізгі құрал-жабдық кәсіпорын қызметінің өндірістік ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік-тұрмыстық саласына да қызмет көрсететінде, сондықтан  оны  пайдалану  тиімділігі  экономикалық қана емес, элеуметгік, экологиялық жэне басқа да факторлармен байланысты.

      Негізгі құрал-жабдыққа жэне негізгі  құрал-жабдыққа ұзақ мерзімді инвестиция кәсіпорын қаржысының жай-күйіне және қызмет нәтижесіне сан тарапты жэне жан-жақты ықпал етеді.

      Негізгі құрал-жабдықты пайдаланудың қаржы көрсеткіші мына топтарға біріктірілуі мүмкін:

1. негізгі құрал-жабдықтың мөлшерінің, құрылымы мен серпінінің көрсеткіші;
2. негізгі қүрал-жабдықты үдайы өндіру мен айналым-дылық көрсеткіші;
3. негізгі қүрал-жабдықты пайдалану тиімділігінің көр-сеткіші;
4. негізгі құрал-жабдықты ұстау мен пайдалануға жүм-салған шығынның тиімділік көрсеткіші;
5. негізгі  күрал-жабдыққа  салынған   инвестицияның тиімділігінің көрсеткіші.

Негізгі қүрал-жабдықты пайдалануда  қабылданатын басқарушылық шешімді  басқаруға жэне сақтауға нақты қа-жеттілік қаржылық көрсеткіштерін қалыптастырудың  жүйе қүрайтын принципі болып табылады.

Негізгі құрал-жабдықты пайдалану көрсеткішін есептеу мен талдау толықтығы және олардың сенімділігі бухгалтерлік есептің кемеліне жету дәрежесіне, негізгі қәрал-жабдық объектісімен жасалатын операцияны тіркеу жүйесінің дұрыстығына, объектінің есептік классификациялық топтарға жатқызу дэлдігіне, түгендеу тізбесінің нақтылығына, талдамалы есеп жүргізу тіркелімін әзірлеуге және оларды жүргізу тереңдігіне байланысты.