Экономикалық және қаржылық талдау

 

 

 

Айналым қаража-тының топтары	Енгізілетін қаражаттың құрамы
1. Ең өтімді актив	1.1. Ақшалай қаражат: - касса; - есеп айырысу шоты; - валюталық шот; - өзге де ақшалай қаражат; 1.2. Қысқа мерзімді қаржы салымдары:
2. Жылдам сатылатын актив	2.1. Жөнелтілген тауар 2.2. Дебиторлық берешек: - тауар, жұмыс, қызмет үшін - алынған вексель бойынша - еншілес кэсіпорындармен - бюджетпен - қызметкерлермен өзге операциялар бойынша - өзге дебиторлармен 2.3. Өзге айналым капиталы
3. Баяу сатылатын актив	3.1. Алдағы кезеңде шығысы шегерілген запас жэне сатып алынған құндылық бойынша ҚҚА

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Айналым қаража-тының топтары	Енгізілетін қаражаттың құрамы
1. Салу тэуекелі барынша аз айналым қаражаты	1.1. Ақшалай қаражат: - касса; - есеп айырысу шоты; - валюталық шот; - өзге де ақшалай қаражат 1.2. Қысқа мерзімді қаржы салымы
2. Салу тэуекелі шамалы айналым қаражаты	2.1.Дебиторлық  берешек (күмәндіні шегергенде) 2.2.Өндірістік запас (сүр тауарды шегергенде) 2.3. Даяр өнім мен тауардың қалдығы (сұранысқа ие еместі шегергенде)
3. Салу тэуекелі орташа айналым қаражаты	З.І.Арзан  бағалы жэне тозғыш зат. 3.2.Аяқталмаған  құрылыс (нормативтіктен тысты шегергенде). 3.3. Алдағы кезеңнің шығысы.
4. Салу  тәуекелі жоғары айналым қаражаты	4.1.Күмәнді  дебиторлық берешек 4.2.Өндірістік сүр запас. 4.3.Нормативтіктен тыс аяқталмаған құрылыс. 4.4.Сұранысқа ие емес даяр өнім мен тауар. 4.5. Айналым қаражатының айтылған топтарына енгізілмеген өзге элемент.

 

 

Кесте – 1,2.  Айналым қаражатының капиталды салу тәуекелінің дәрежесі бойынша құрамы мен құрылымы

 

 

 

Кесте – 3. Айналым қаражат көзінің құрамы мен құрылымы

Айналым қаражат көзі
Меншікті	Қарыз	Қосымша тартылған
1. Жарғылық	1. Банкінің ұзақ	1. Кредиторлық берешек:
капитал	мерзімді  кредиті	- жеткізушілер мен
2. Үстеме капитал	2. ¥зақ мерзімді	мердігерлерге
3. Резервтегі	қарыз	- еңбекақы төлеу бойынша
капитал	3. Банкінің қысқа	- сақтандыру бойынша
4. Бөлінбеген таза	мерзімді  кредиті	- бюджетпен
кіріс	4. Қысқа мерзімді	- өзге кредиторлармен
5. Жинактау қоры	қарыздар	2. Тұтыну қоры
6. Мақсатты	5. Коммерциялық	3. Алдағы шығыс пен
қаржыландыру,	кредит	төлемнің  резерві
сондай-ақ	6. Инвестициялық	4. Күмэнді борыш бойынша
бюджеттен	салық кредиті	резерв
жэне бюджет-	7. Қызметкерлердің	5. Қысқа мерзімді өзге
тен тыс қордан	инве  стициял ық	міндеттеме
түсетін түсім	жарнасы	6. Қайырымдылық жэне өзге
		түсім

Банк кредиті инвестициялық (үзақ мерзімді) кредит немесе қысқа мерзімді несие нысанында беріледі. Банк кредит! негізгі жэне ағымдағы активті сатып алумен байланысты шығынды қаржыландыру, сондай-ақ кэсіпорынның мау-сым кезіндегі қажеттілігін, тауарлық-материалдық запасты уақытша үлғайту, дебиторлық берешекті, салық төлемдерін, күрделі шығынды қаржыландыру үшін қажет.

Қысқа мерзімді несиені үкіметтік мекеме, қаржы ком-паниясы, коммерциялық банк, факторингтік компания беруі мүмкін.

Инвестициялық кредитті үкіметтік мекеме, сақтандыру компаниясы, коммерциялық банк, андеррайтер, жеке инвестор беруі мүмкін.

Айналым қаражатын қаржыландыру көзіне банк кредит! сияқты басқа кэсіпорын мен үйымның қарыз, вексель, тауарлық кредит пен аванстық төлем түрінде ресімделген коммерцияық кредит те жатады.

Инвестициялық салық кредитін кәсіпорынға мемле-кеттік билік органы кэсіпорынның салық төлемінің уақытын уақытша ұзарту түрінде береді. Кэсіпорын инвестициялық салық кредитін алу үшін өзі тіркелген жердегі салық органы-мен кредит келісімін жасасады.

Қызметкердің инвестициялық жарнасы (үлесі) - қыз-меткердің экономикалық субъектінің дамуына белгіленген пайызбен салатын ақшалай жарнасы. Тараптың мүддесі шарт-пен немесе инвестициялық салым туралы ережемен ресімде-леді.

Кэсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігі айналыс-қа борыштық багалы қагаз немесе облигация шыгару есебі-нен де жабылуы мүмкін. Облигация үстаушы мен құжатты айналысқа шығарушы түлғаның арасындағы қатынастарды растайды. Қарыз мерзімі бойынша облигация қысқа мерзім-діге (1-3 жыл), орташа мерзімдіге (3-7 жыл), үзақ мерзімдіге (7-30 жыл) жіктеледі. Басқа бағалы қағазбен салыстырғанда кэсіпорын облигациясының, эдетте, сенімділігі темен болса да ол жогары кіріс экелетін жоғары бағалы қағаз болып табылады.

Облигация мерзімді, қайтарымды, сондай-ақ белгілен-ген, қүбылмалы немесе біркелкі үлғаятын купондық ставкасы бар ақылы, сондай-ақ нөлдік купонды (пайызсыз облигация) болады. Пайызсыз облигация бойынша кіріс құнды қағазды өтеу бағасы бойынша өтегенде бір рет төленеді.

 

 

8.4 Қорлардың айналым фазалары

 

       Айналым қаражатын қалыптастыру жэне пайдалану механизмі өндіріс барысына, сондай-ақ ағымдағы өндірістік жэне қаржы жоспарын орындауға жан-жақты ықпал етеді.

        Айналым қаражаты өндіріс көлемін жэне өнімді сатуды кеңейтуді, жаңа өткізу нарықтарын, ягни кэсіпорын капиталы айналатын саланы басып алуды жоспарлы түрде жэне барынша үтымды, сондай-ақ үнемді, басқаша айтқанда, айналым қа-ражатының ең аз мөлшерімен қамтамасыз етуі тиіс.

Айналым қаражатын тиімді пайдалануды жоспарлау жэне ұйымдастыру үшін жауапты менеджерлердің ең негізгі міндеті болып табылады.

Айналым қаражаты оның екі саласындағы ауыспалы айналымга: өндіріс саласы мен айналыс аясына қатысады. Сондықтан айналым қаражаты өндірістік айналым қоры мен айналыс аясындағы қорга бөлінеді.

Айналым қаражаты өндіріс процесінің үздіксіздігін қам-тамасыз етуі тиіс. Сондықтан кэсіпорынның айналым қара-жатына қажеттілігінің қүрамы мен көлемі өндіріс қажеттілігі-не ғана емес, айналыс қажеттілігіне де орай анықталады.

Кәсіпорынның  айналым царажатына қажеттілігі мына факторларга байланысты:

• өндіріс пен сату мөлшеріне;
• бизнестің түріне (кэсіпорын қызметінің сипатына);
• қызмет (бизнес) ауқымына;
• өндірістік кезеңнің үзақтығына;
• кэсіпорын капиталының қүрылымына;
• кэсіпорынның есептік саясатына жэне есеп айырысу жүйесіне;
• кэсіпорынның шаруашылық қызметін кредиттеу шарт-тары мен практикасына;
• материалдық-техникалық жабдықтау деңгейіне;
• түтынылатын шикізаттың түрі мен күрылымына;
• өндірістің жэне кэсіпорын өнімінің сату мөлшерінің өсу қарқынына;
• менеджерлер мен бухгалтерлердің жэне т.б. шебер-лігіне.

Кәсіпорынның айналым қаражатына қажеттілігін дэл есептеуді айналым қаражатының жоғарыда атап өтілген факторларга байланысты өндіріс саласында жэне айналыс аясын-да болатын уақытын есептеуден бастау қажет.

Айналым қаражатының өндірісте болатын уақыты

өндірістің  айналым • қаражаты тікелей жұмыс істеу (немесе өңдеу) процесінде болатын уақытты; өндіріс процесінде жұмыс күшінің шығынын қажет етпейтін үзіліс уақытын; өндірістің айналым қаражаты запаста болатын уақытты қамтиды.

Айналым қаражаты айналыс аясында болатын уақыт

айналым қаражатының сатылмаған өнім қалдығы, кэсіпорын кассасындағы, банкідегі жэне шаруашылық жүргізуші субъ-ектілермен есеп айырысуда шоттардағы ақшалай қаражат түрінде болатын уақытты қамтиды.

Айналым қаражаты айналымының жалпы уақыты (бір айналымның жылдамдығы немесе айналымның жыл-дамдығы) өндіріс саласында жэне айналыс аясында болатын уақыттан қүралады. Ол айналым қаражатын тиімді пай-далануға, кәсіпорын қаржысының жай-күйіне ықпал ететін аса маңызды сипаттама болып табылады.

Айналым қаражаты айналымының жылдамдыгы айналым қаражатын өндірісте пайдалану деңгейін сипаттайды. Айналым жылдамдығы неғүрлым жоғары болса, кэсіпорынға айналым қаражаты аз қажет болады. Бүған өнім сату процесін жеделдету арқылы да, сондай-ақ өндіріс шығынын кеміту жэне өнімнің өзіндік қүнын төмендету арқылы да қол жеткізуге болады.

Сөйтіп, айналым қаражаты айналымының жылдамдығы кэсіпорын жүмысының аса маңызды сапа көрсеткіштерінің қатарына жатқызылады.

Айналым қаражаты нормативін есептеудің талдама-лы, тура шот эдісі, коэффициенттік эдіс деген үш эдісі қол-данылады.

Талдамалы немесе нормалаудың тәжірибелік-статисти-калық эдісі өндірісті, жабдықтау мен өткізуді ұйымдастырудың қалыптасқан практикасында қолданылады. Осы эдіс қолданылғанда қолда бар тауарлық-материалдық құндылық-ты талдаған кезде оның нақты запасы нақтыланады жэне артық, қажет емес қүндылық алынып тасталады.

Тура шот әдісінде кэсіпорын техника мен технология-ның дамуындағы, өндірісті үйымдастырудағы, тауарлық-материалдық құндылықты тасымалдау мен есеп айырысу саласындағы барлық өзгерісті қолдана отырып үйымдастыру-техникалық деңгейге қол жеткізген жағдайда, айналым қаражатының эрбір элементінің запасының ғылыми негіз-делген есебі қарастырылады.

Коэффициенттік әдісте өткен кезеңнің жиынтық нор-мативіне өндіріс көлемінің жоспарлы өзгеруіне жэне қара-жаттың айналымдылығын жеделдетуге түзету енгізіледі. Егер норматив кезең-кезеңмен тура шот арқылы нақтыланатын болса, онда айналым қаражатының жекелеген элементтері бойынша сараланған коэффициент қолдануға жол беріледі.

Тура  шот эдісі айналым қаражатының эрбір элементін жеке нормалайтын негізгі эдіс болып табылады. Нормалаудың басқа әдістері өнеркэсіпте қосалқы эдіс ретінде пайдаланы-лады. Меншікті айналым қаражатының жалпы нормативі өндіріс жэне өнім сату жоспарын орындау үшін шикізаттың, материалдың, отынның, арзан бағалы жэне тозғыш заттардың, аяқталмаған өндірістің, даяр бұйымның (тауардың) жэне алдагы кезеңнің шыгысына қажетті запастар құру, сондай-ақ межеленген мерзімде есеп айырысу мақсатында оның ең аз қажеттілік мөлшерінде белгіленеді.

Айналым қаражатын нормалау деген:

1. тауарлық-материалдық күндылықтың жекелеген түрі бойынша барлық айналым қаражаты запасының, эдетте, күнмен есептелген нормасын эзірлеу жэне белгілеу;
2. жалпы меншікті айналым қаражатының жэне оның эрбір элементінің ақшага шағылған нормативін эзір-леу. Айналым қаражаты запасының нормасы бірқатар жыл бойы жылдық нормативті есептеу үшін қолда-нылады. Ол өндіріс, жабдықтау жэне өткізу жағдайы айтарлықтай өзгерген жагдайда, жылдық қаржылық жоспар жасағанда материалдық қүндылықттың жекелеген түрі бойынша нақтыланады.

 

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Қысқа мерзімді несие

 

2.  Айналым қаражатын нормалау

 

3. Айналым қаражатының өндірісте болатын уақыт

 

4. Қорлардың айналым фазалары

 

 

Тақырып 9. Ұйымның өнімді өндіруге және сатуға шығындары

 

9.1 Өнім өндіруге кететін шығындар ұғымы, құрамы және құрылымы

 

  Даяр өнім - негізгі жэне қосалқы цехтардың сатуға арналған өнімі. Даяр өнімнің өндірісі аяқталуы, жинап-толықтырылуы, сонымен бірге ол стандартқа немесе техникалық шартқа сәйкес келуі тиіс. Даяр өнімді техникалық бақылау қызметі қабылдап алуы тиіс, сондай-ақ оның паспорты, сертификаты немесе оның сапасы мен жинақтылығын растайтын басқа да күжаты болуы тиіс. Аталмыш өнім қоймаға тапсырылуы, ал егер тапсырыс берушіге сол жерде табыс етілуі тиіс болса, онда ол қабылдау актісімен немесе басқа қүжаттармен ресімделуі тиіс.

Даяр өнімге бөгде тарап үшін орындалған өнеркэсіптік сипаттағы  жүмыс пен қызмет, сондай-ақ меншік өндірістің сатуға арналған жартылай фабрикатының қүны жатады. Өнім (жүмыс, қызмет) өндірісі мен оны сату жоспарын орындау субъектінің қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.

Субъект өзінің өнімін, жүмысы мен қызметін түтынушы-мен жасалған шаруашылық шартын орындау тэртібінде сатады. Ол өнімнің бөлігін өзінің өнім сататын сауда желісі арқылы сатуы мүмкін. Субъектінің ең маңызды міндеті өнім-нің саны, номенклатурасы, оны жеткізу мерзімі, сапасы мен басқа да талап қойылатын шартты міндеттемелерді орындау болып табылады. Әрбір субъект жэне жалпы республиканың экономикасы түрақты жүмыс істеу үшін сатып алушыға жеткізілген өнімді уақтылы төлеу (әрбір өндіруші кэсіпорын да сатып алушы) бүлжымайтын талап ретінде қойылады.

Жинақтамалы есепте даяр өнім нақты өзіндік қүн; тал-дамалы есепте - жоспарлы өзіндік күн немесе шартты баға болуы мүмкін түрлаулы баға бойынша бағаланады. Өнімнің нақты жэне жоспарлы өзіндік қүны немесе келісімді баға мен нақты өзіндік қүн арасындағы айырма (+, -) жеке есептеледі.

Бухгалтерлік  есепте даяр өнімді багалаудың келесі түрі қолданылады:

• өндірістік өзіндік қүн (жоспарлы, нақты), оған даяр өнімді өндіруге жүмсалатын барлық өндірістік шығын кіреді;
• толық өзіндік қүн (жоспарлы, нақты), оған өндірістік өзіндік күн жэне коммерциялық шығыс (сатумен, жарнамамен байланысты жэне сатып алушы өтемейтін басқа да шығыс) кіреді;
• кәсіпорынның шартты бағасы бойынша;
• бөлшек сауда бағасы - кең салалы нарыққа түсетін және негізінен бөлшек сауда желісі мен қоғамдық тамақтандыру кэсіпорны арқылы сатылатын адамның жеке басы түтынатын тауардың бағасы бойынша.
• Кіріс бухгалтерлік есептің № 5 «Кіріс» стандартына сэйкес саналады. Субъектінің негізгі жэне негізгі емес қызметінен алынған кіріс оның жиынтық кірісін құрайды.