Тиімді кәсіпкерлік ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде

Сонымен бірге Қазақстан "АТ Kearney" рейтингіне сәйкес барынша инвестициялық тартымды 25 елдің тізіміне кірген. Бұл рейтингтің нәтижесі еліміздегі өнеркәсіптің дамуы  денгейі және оның инвестициялық  тартымдылығы негізінде анықталған болатын. Мысалы 2010 жылы негізгі экономикалық қызмет түрлері бойынша өнеркәсіп  өнімінің нақты көлем индекстері 103,5%-ға өссе, 2011 жылы – 100,5%, 2012 жылы104,5%-ды құрады (сурет 3).

2012 жылы  салық төлемдерінің қарапайымдылық  дәрежесін көрсететін Дүниежүзілік  банктің рейтингінде Қазақстан  әлемнің 178-елдері ішінде 44-орынды  иеленді. Дүниежүзілік банктің  дүниежүзілік қаржылық дағдарыс  аясындағы баяндамасында 2011 - 2012 жылдары салықтардың төленуін  жеңілдеткен реформатор-елдерінің  қатарына кіруі атап көрсетілген,  бірақ реформалар әлі де қажет.  Салық төлеушілердің салықтық  әкімшілендіру мен дауларды шешу  салаларында елеулі проблемалармен  бетпе-бет келуі жалғасуда. 

Жалпы алғанда, бәсекеге қабілеттіліктің (және бәсекеге қабілетсіздік) аспектілерін қарай  келіп, мыналарды назарға алу  қажет.

Қазақстанның  танымал бәсекелі басымдықтарының  қатарына қолайлы геостратегиялық  орналасу орны мен бай, табиғи минералдық-шикізат  ресурстары, сондай-ақ саяси тұрақтылық, макроэкономикалық теңгерімділік, капиталдың жоғары деңгейде ағылуы, бизнес бастамаларға жәрдемдесу жатады.

 

 

Сурет 3. Негізгі экономикалық қызмет түрлері  бойынша өнеркәсіп өнімінің нақты  көлем индекстері

Е с к е  р т у - сурет ҚР-ның статистика агенттігі мәліметтері негізінде  есептелді

 

Әзірше  ірі пайдалы қазба қорларының болуы Қазақстанның ең қомақты салыстырмалы экономикалық артықшылығы болып  қалуда. Қазақстан осы артықшылықты тірек ете отырып, ұлттық экономикадағы дағдарысты еңсерді, экономикалық өсуді қамтамасыз етті, бірқатар маңызды экономикалық реформалар жүргізді.

Алайда, жаһанданудың тегеуірінді талаптары  мен республиканың жалпы әлемдік  процестерге жылдам енуі экономикалық өсудің сапалық құрамдас бөлігінің  танымал проблемаларын шиеленістіріп  отыр. Экономика шикізат ресурстары нарығындағы конъюнктураларға тәуелді. Өңдеу өнеркәсібі баяу қарқынмен  дамуда және жаңартылуда. Шетелдік инвестициялардың негізгі бөлігі өндіруші өнеркәсіпке  жіберіледі, бұл ретте өңдеуші  өнеркәсіпке салынатын барлық инвестициялардың 4% ғана бағытталды (сурет 4).

ЖІӨ-нің  құрылымында өңдеу өнеркәсібінің  үлесі 2010 жылы 14,2 %-дан 2011 жылы 12 %-ға дейін, 2012 жылдың қорытындылары бойынша 11,6 %-ға дейін, ал өнеркәсіп өндірісінің  жалпы көлемінде 2010 жылы 48,3 %-дан 2012 жылғы 39,3 %-ға дейін төмендеді. Кәсіпорындардың  айтарлықтай техникалық және технологиялық  артта қалушылығы байқалуда. Отандық  өнімнің негізгі бөлігінің бәсекеге қабілеттілігі әлемдік нарықта  ғана емес ішкі нарықта да төмен  болып қалып отыр. Ғылымның даму деңгейі айтарлықтай емес және өндірістен мүлдем қол үзген дерлік.

 

 

Сурет 4. Өнеркәсіп салалары бойынша негізгі  капиталға салынған инвестициялар

Е с к е  р т у: сурет ҚР-ның статистика агенттігі мәліметтері негізінде  есептелді

 

Осы және басқа да проблемалардың орын алуын  Дүниежүзілік экономикалық форумның (ДЭФ) 2006 - 2007 және 2007 - 2008 жылдардағы есебінің нәтижелері растайды. ДЭФ-ның есептеріне сәйкес орнықты өсу мен жоғарғы деңгейін өнімділіктің жоғары даму деңгейіне қол жеткізген елдер ғана қамтамасыз ете алды. Өнімділік сапалы бизнес орта мен аса жетілген (білікті) бизнес сияқты екі өзара байланысты құрамдас элементтерден тұратын микроэкономикалық деңгейдегі экономиканың мүмкіндіктеріне тәуелді.

ДЭФ-тің  соңғы есебіне сәйкес Қазақстанда  тиімділіктің базалық талаптары  мен факторлары бойынша 9-тармаққа, инновациялық факторлар бойынша 11-тармаққа ел рейтингінің төмендеуі байқалып отыр.

Бағаланатын елдер санының 125-тен 131-ге артуы, сондай-ақ әдістеменің түрленуі осы және де өткен жылдардың бәсекеге қабілеттілік рейтингінің есептерінде көрініс  тапты. Мәселен, 2009 жылы 56-орынды иеленген Қазақстан, жаңа үлгімен есептеуде 2011 жылы - 50-орынды, 2012 жылы 61-орынды иеленді. Сонымен қата, бұл рейтинг жүйесінде  белгілі бір ел азаматтарының  табыс деңгейі ескеріле бастады. Осы фактор Қазақстан Республикасының  рейтингтік шкала бойынша  50-ші орыннан 61-ға жылжуы себеп болды. Қазіргі  таңда халықтың орташа табысы 55185 мың  теңгені құрап отыр (сурет 5).

 

Сурет 5. ҚР-ның халқының табысы (2012 жыл)

Е с к е  р т у - сурет ҚР-ның статистика агенттігі мәліметтері негізінде  есептелді

 

Бағалау моделіндегі (9-факторлы модельден 12-факторлыға өту) және орташа салмақтар схемасындағы өзгерістер өз рөлін атқарды. 2007 жылы бағалауға тауарлар нарығының тиімділігі, еңбек нарығының тиімділігі, қаржы  нарықтарының дамуы үшін жағдайлар, сондай-ақ нарық көлемдері қосымша  бағалауға ұшырай бастады. Сонымен  бірге сауалнама деректерін өңдеу  жүйесіне де өзгерістер енгізілген болатын, мұнда "жылжымалы орташа" жаңа әдістемесі бойынша Қазақстан мен  басқа да елдердің қорытынды рейтингіне елеулі әсер ететін 1.5:1.0 қатынасында 2012 жыл және 2011 жыл нәтижелерінің  орташа өлшенген мөлшерлері қолданылды.

Жаhандану жағдайындағы соңғы он жылдықта ұлттық экономиканың әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігі мәселесі одан әрі  күшейе түсуде. Шектелген ресурстарды  тиімді пайдалануға деген қажеттіліктің  артуы, халықаралық еңбек бөлінісінің  тереңдеуі, жаhанды бәсеке қысымының  үдеуі жағдайында мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі ең алдымен оның технологиялық  бәсекеге, басқаша айтқанда жаңа білімді  жедел өндіру, ендіру және бейімдеуге  қабілеттілігімен анықталады.Қазіргі әлемдік экономикада технологиялық инновациялар шын  мәнінде «жетекші өндіргіш күшке», экономикалық өсу қарқындарын және мемлекеттің салыстырмалы экономикалық қуаттылығын анықтаушы негізгі бәсекелестік құралға айналды. БҰҰ-ның өнеркәсіптік даму Ұйымының 2012 жылғы баяндамасына дамыған және дамушы елдер арасындағы өнеркәсіптік және бәсекеге қабілеттілік деңгейлерінің тұрақты ұлғаймалы алшақтығы, оның тудыратын қауіптері қарастырылып, экономикалық либерализм және жаhандану өздігінше бұл мәселені шеше алмайтыны айтылады. Аталған мәселенің өткірлігін жеңілдету үшін БҰҰ сарапшылары дамушы елдерге «бәсекеге қабілеттіліктің жоғары жолымен» дамуды, яғни әлемдегі жаңашыл білім мен технологияларды жедел меңгеру, өзіндік ҒЗТКЖ және инновациялық өндірісті дамыту арқылы бәсекелестік артықшылыққа және экономикалық өсуге жетуді ұсынады. Қазақстан Республикасы ұлттық экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруда инновациялық қызмет дамуының белсендендіруде. Мысалы, егер 2003 жылы инновациялық қызметтерге бөлінген қаражаттың көлемі 11 544 млн. теңге болса, 2012 жылы бұл сома 61288 млн. теңгені құрады, яғни инновацияға бөлінге қаражат көлемі 4,9 есе артты деп айтуға болады.

Сурет 6. ҚР инновациялық әрекетке салынған қаражат көлемі (млн.теңге)

Е с к  е р т у - сурет ҚР-ның статистика агенттігі мәліметтері негізінде  есептелді

Мұндай перспективалы стратегия  кең тараған «бәсекеге қабілеттіліктің  төменгі жолына», яғни дамушы елдердің әлемдік рынокка арзан еңбектік және табиғи ресурстарды беру арқылы шетелдік инвестицияларды тарту арқылы шығуына қарама қарсы қойылады.

 

 

2.2 Кәсіпкерліктің елдің бәсекеқабілеттілігіне әсер ету жағдайын талдау

 

Экономиканың  дағдарысқа дейінгі ахуалын көрсететін рейтингтің қорытындысы бойынша  Қазақстанды макроэкономикалық  жағдайы тұрақты, адами әлеуеті  біршама жоғары және осы деңгейде дамыған тұтынушылық -ірығы бар, алайда инфрақұрылымдық-мекемелік  және инновациялық-технологиялық даму деңгейі төмен, сондай-ақ бизнесі  бәсекеге қабілеттілігі кеткіліксіз  ел ретінде сипаттауга болады. Біздің экономиканың тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету миссиясын  жаңадан құрылған Бәсекелестікті қорғау жөніндегі агенттік орындауға тиіс. Агенттіктің кең өкілеттіктері  бағаны келісумен, адал емес бәсекелестігімен, нарық субъектілерінің үстемдігімен монополиялық жағдайда асыра пайдалануымен  жүргізетін «күресте» табысқа жетуді, сондай-ақ қазақстандық бизнестің әлемдегі жайғасымын нығайтуды камтамасыз етуі тиіс. Елімізде кәсіпкерлік белсенділіктің өркендеуі үшін елеулі негіз болатын  жаңа заң қажет. 2008-2009 жылдардағы ғаламдық бәсекеге қабілеттілік жөніндегі есептің  жарияланымында Қазақстанның 6 тармаққа төмендеуі республика басшылығы  қойған 2006 жылы әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіру мақсатын қайтадан бағалауға мәжбір етеді. Әлемдік  бәсекеге қабілеттілік рейтингінде  Қазақстанның жағдайы соңғы жылдарда жылдан-жылға нашарлап келеді. Егер 2006-2007 жылдары республика 50-ші орында болса, 2007-2008 жылдары - 61-ші, ал 2008-2009 жылдары 66-шы орынға, 2010-2011 – 72-ші орынға төмендеп, 2011-2012-ші жылдары 72-ші орында қалды. Рейтингіге барлығы 131 мемлекет, ал 2010-шы жылдан бастап 142 мемлекет қатысты.

Мұның өзінде тізімнің жоғарғы жартысына кіретін  Балтық мемлекеттері мен Қазақстан  өздерінің жайғасымын айтарлықтай  нашарлатты. Ғаламдық бәсекеге қабілеттілік жеті балдық шкала бойынша бағаланады. Қазақстанның бәсекеге қабілеттіліктің  жалпы бағасы 2008 жылы 4,1 балды, ал 2012-ші жылы 4,18 құрады. Қазіргі уақытта  Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі жалпы өнеркәсіптің әр түрлі салаларына жататын отандық  кәсіпорындарға байланысты.  Соңғы  жылдары елдің жалпы экономикалық көрсеткіштеріне тамақ өнеркәсібі қызметі көрсеткіштерінің ықпалының  күшейгені байқалады. Қазақстанның тамақ өнеркәсібі өнеркәсіптің халықты  саны мен сапасы бойынша қажетті  тамақ өнімдерімен тұрақты қамтамасыз етуге тиіс стратегиялық маңызды  саласының бірі.Тамақ өнеркәсібінің  құрамына 30-дан астам арнайы мамандандырылган сала, шағын сала мен жекелеген  өндіріс кіреді. Қазақстанның осы  саласында 4059-ға жуық онеркәсіптік кәсіпорын  мен өндіріс жұмыс істейді, оның 80%-ын шағын және орта кәсіпорын құрайды. Тамақ өнеркәсібінде 67,0 мың адам немесе өнеркәсіпте барлық жұмыс  істейтіндердің 10,5 %-ы жұмыс істейді. амақ өнеркәсібінде өндіріс ауқымын  өнемдеу тиімді, яғни шығарылатын өнімнің өндіріс ауқымы арттырылса, өнім өндіруші өнімнің өзіндік құнын төмендетеді.

ТМД елдерінің  ішінде  Қазақстан Республикасының  рейтингісі бір шама жоғары екені  байқалады. Оның негізгі себебі шағын  және орта кәсіпкерліктің дамуы (сурет 7).

 

 

 

Сурет 7. ШОК субъектілер қызметінің негізгі  көрсеткіштерінің өзгеруі

Е с к е  р т у - сурет ҚР-ның статистика агенттігі мәліметтері негізінде  есептелді

 

Сурет 7-де көрініп тұрғандай қазіргі кезде, яғни 2013 жылдың бірінші жарты жылдығында  белсенді субъектілер саны қарқынды өсуде, бірақ 2012 жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 10,2%-ға төмен. Бұның негізгі  себебі екінші деңгейлі банк несиелері  құнының қымбатталуы.

Елдегі  әлеуметтік-экономикалық жағдайдың  тұрақтылығы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына оң ықпал етті. Соңғы жылдардағы қабылданған 2011 жылғы  31 қаңтарда «Жеке  кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы кәсіпкерлікке жаңа күш берді. Осы жағдайдың көрінісін төмендегі кестеден көруге болады  (кесте 4).

Кестеде көрсетілгендей жылдан жылға тіркелетін заңды тұлғалардың саны көбеюде. 2012 жылда тіркелген заңды тұлғалар саны 2011 жылмен салыстырғанда 18497 бірлікке өсті. Ең көп тіркелген заңды тұлғалар саны Алматы қаласында - 69225, 2010 жылмен салыстырғанда 5854 бірлікке немесе 9%-ға көбейгенін көреміз. Сол сияқты, Астана қаласында да өсу байқалады -17695, 2010 жылмен салыстырғанда 2895 бірлікке немесе 19%-ға өсті, облыстар ішінде Оңтүстік Қазақстан  облысында ең көп тіркелді - 20093, алдыңғы  жылмен салыстырғанда 1279 бірлікке 7%-ға өскенін көреміз.

Сонымен қатар, тіркелген заңды тұлғалар қызметкелерінің санына байланысты:

 

 

Кесте 4

2009-2012 жж. Тіркелген  заңды тұлғалардың саны

		Жылдар
		2009	2010	2011	2012
Қазақстан Республикасы Ақмола облысы Ақтөбе облысы Алматы облысы Атырау облысы Батыс Қазақстан облысы Жамбыл облысы Қарағанды облысы Қостанай облысы Қызылорда облысы Маңғыстау облысы Оңтүстік Қазақстан облысы Павлодар облысы Солтүстік Қазақстан облысы Шығыс Қазақстан облысы Астана қаласы Алматы қаласы	173686 7343 7137 9250 4535 4358 6650 12471 8966 4246 4441 15519 9075 5852 13475 10420 49948	190045 8101 7730 9812 5194 4737 7028 13124 9233 4494 5009 16940 9549 6093 14144 12349 56508	208409 8757 8378 10446 5710 5054 7329 13986 9540 4818 5468 18764 10179 6721 15098 14800 63361	226908 9211 9293 11289 6361 5581 7723 15002 10151 5412 6004 20093 10756 7151 16011 17695 69225
Е с к е р т у - Кесте ҚР-ның статистика бойынша Егенттігінің 2012 жылғы мәліметтері негізінде дайындалды.

 

шағын (50 адамға дейін);

орта (51 ден 250 адамға дейін);

ірі (250 адамнан  астам) деп, олардың мөлшерлігі бойынша  сыныпталады. Осылай бөліп қараудың қажеттілігі кәсіпкерлікті қай  бағытта дамыту және қолдау шаралары кім үшін қажеттірек екендігін анықтаудан туындайды. Бұл кесте 5-те көрсетілген.

 

Кесте 5

Тіркелген заңды  тұлғалар қызметкерлерінің санына байланысты мөлшерленуі 

	Барлығы
	2009 жыл	2010 жыл	2011 жыл	2012 жыл
Қазақстан Республикасы	173686	190045	208409	226908
Шағын	161028	177334	195707	213347
Орта	10635	10700	10676	11512
Ірі	2023	2011	2026	2049
Е с к е р т у - Кесте 2012 жылғы  Қазақстан өңірлері статистикалық  жылнамасы материалдары негізінде  дайындалды

 

Жоғарыдағы  кестені талдайтын болсақ, 2012 жылғы  көрсеткішке сәйкес шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің үлесі -93,9%, орта кәсіпкерлік  үлесі -0,9%. Жалпы тіркелген заңды  тұлғалардың ішінде шағын кәсіпкерлік  субъектілері басым болады. Осындай  жағдай 2011 жылы да сақталып отыр, шағын  кәсіпкерлік үлес салмағы - 5%,ірілердің  үлес салмағы - 0,9%. Шағын кәсіпкерлікте  қызмет етуге белсенділік жоғары, өйткені ол нарықтық ортаға тез бейімделеді, икемді және көп капиталды қажет  етпейді.

Тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің  жалпы тіркелгендердің ішінде үлесінің жоғары болуы себепті, олардың қаржылық нәтижелерін қарастыруды жөн  көрдік. Зерттелген шағын кәсіпорындар қызметінің қаржылық нәтижелерін қарастырайық (кесте 6)

 

Кесте 6

Зерттелген  шағын кәсіпорындар қызметінің қаржылық нәтижелері

	Табыс алған кәсіпорындар
	Қаржылық нәтижесі бар кәсіпорындардың  санына %-бен				Қаржылық нәтижеге, млрд. теңге
	2009 ж	2010 ж	2011 ж	2012 ж	2009 ж	2010 ж	2011 ж	2012 ж
Қазақстан Республикасы	54,5	54,4	54,1	53,4	60,103	103,348	170,620	388,630
Ақмола облысы	54,8	56,4	55,8	54,1	1,319	2,322	2,323	3,065
Алматы облысы	49,9	51,8	53,0	50,5	0,869	3,528	3,238	3,252
Атырау облысы	61,5	58,0	56,2	58,0	4,358	7,943	8,399	13,645
Батыс Қазақстан Облысы	60,9	58,6	54,9	58,7	3,248	4,122	7,322	195,225
Жамбыл облысы	55,7	55,7	56,6	56,7	0,425	0,675	0,781	0,896
Қарағанды облысы	57,5	58,6	59,1	59,1	2,415	3,934	5,699	7,507
Қостанай облысы	49,5	55,5	56,9	56,9	1,690	3,142	2,632	4,359
Қызылорда облысы	58,7	55,8	55,4	64,6	0,652	1,803	1,774	1,505
Маңғыстау облысы	63,4	66,2	66,4	67,2	2,531	5,579	6,571	30,050
Оңтүстік Қазақстан Облысы	58,5	58,4	59,5	58,7	1,052	3,001	3,082	3,082
Павлодар облысы	64,5	65,7	65,5	67,6	1,057	1,160	2,320	3,182
Солтүстік Қазақстан облысы	55,2	59,4	59,9	58,6	0,776	1,675	1,769	2,044
Шығыс Қазақстан Облысы	58,4	56,6	57,7	58,9	2,711	5,304	4,579	5,417
Е с к е р т у - Кесте 2012 жылғы Қазақстан өңірлері статистикалық жылнамасы материалдары негізінде дайындалды.