Тиімді кәсіпкерлік ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде

Кәсіпорын қызметінің тиімділігін бағалау  оның стратегиясын түзету және бәсекелік  артықшылықтармен қамтамасыз етуге  багытталған. Кәсіпорын кызметінің тиімділігін талдау негізінде жасалған орнықты стратегия оның карқынды дамуына және инновациялық ғылыми технология арқылы бәсекеге кабілетті өнім шыгаруына  көмектеседі.

Қазақстанның  ішкі және әлемдік нарықтарда тұрақты  бәсекеге кабілеттілігіне мемлекет тарапынан (кәсіпкерлік үшін ынталандырушы  бәсекелі экономикалық орта қалыптастыру) және бизнес тарапынан (фирманың бәсекелі стратегиясын және бәсекеқабілетті  кәсіпкерлік орта құру) атқарылатын  экономикалық шараларды қолдану  арқылы қол жеткізуге болады.

М.Портер теориясында экономика салаларының  бәсекелі әлеуетін дамытуда мемлекеттік  саясат негізгі орынды алады. Елдің  ұзақмерзімді бәсекеқабілеттілік әлеуетін дамыту және жүзеге асыру үшін ең алдымен  аймақтық және инновациялық саясатқа, салалық және аймақтық деңгейде бәсекені белсендіруге назар аудару керектігін ұсынады [8, 37 бет].

Ұлттық  экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне, әр компанияның бәсекеге кабілеттілігіне  ұлттықэкономиканың даму жағдайы мен  деңгейі және мемлекеттік реттеу тәсілінен бүрын, ең алдымен экономикалық процестердің ғаламдануынан туындаған  өзгерістер әсер етеді.

Әлемдік инновациялық қозғалыстың дамуына  байланысты Бұл қатерлер индустриалды-технологиялық  дамыған елдер үшін де шындыққа айналды, өйткені дамушы елдер де (Қытай, Үндістан, Гонконг, Сайгон, Малайзия, Иран, Мексика, Бразилия, Аргентина және т.б.) өндірісті  жаңартуға қажетті технологиялық  процесті пайдаланды, нәтижесінде өнімнің  жеке тұрлерінің бәсекеқабілеттілігін арттыруды қамтамасыз етті.

Жоғары  тұрақты бәсекеқабілеттілікке қол  жеткізу және ұстап тұру проблемасы барлық елдерге тән, бірақ күрделілігі  мен оны шешу мүмкіндіктерінде айырмашылықтар бар.

БҰҰ және оның ұйымдық құрылымдары, халықаралық  және үкіметтік емес ұйымдар үнемі  елдердің бәсекеқабілеттілігі көрсеткіштерін есептеп, талдаиды және әлемдік қоғамдастықтар мен әлемдік қаржылық орталықтардың  назарына ұсынады. Әлемдегі елдердің бәсекеқабілеттілігінің көрсеткіші елдің әлемдік нарықтағы  имиджін қалыптастырады. Бұл көрсеткіш  ұлттық және әлемдік мәні бар, қол  жеткен даму деңгейін бағалауда маңызды  көрсеткіштер катарына енеді. Бәсекеге қабілеттілік проблемасын шешу жеке өнімдердің, кәсіпорындардың, ұйымдардың, өндірістердің, салалардың бәсекеге қабілетті  деңгейге шығуынан басталады, яғни бәсекелі өнім көрсеткішін қүраушы тура сызық. Оған қол жеткізу үшін инновациялық қызметті белсенді дамыту қажет.

Инновациялық  қызмет жаңа идеялардың жүзеге асырылуын  білдіреді; тиімді идеялардың орындалмай қалуын немесе бәсекелестердің алып кетуін болдырмайтын жүйе құру; жетістікке айнала алатын өнімдер, процестер, стратегиялық идеяларды анықтау; идеяларды сату; тұрақты дамудағы кедергілерді болдырмау; ұжымды идеяларды жетілдіруге және жүзеге асыруға тарту.

Инновациялық  даму тәжірибесінде инновациялық идеялар  мен оның пайдаланылуы арасында алшақтық бар. Зерттеулер көрсеткендей, көптеген менеджерлер бәсекеқабілеттілік пен  табыстылықты жоғарылатуда инновацияның маңызды фактор екенін толықтай сезінбейді.

Тиімділікті арттыру үшін кәсіпорынның қызметін талдау шаруашылық қызметтің ағымдық  нәтижесін оның әлеуеті арқылы анықтауды; ұйымдастырушылық;ғылыми-техникалық;өндірістік-технологиялық;әлеуметтік; қаржы-экономикалық; шаруашылық қызметінің жалпы нәтижесі; қаржылық жағдайы; төлемқабілеттілік; өндірістік қызметінің тиімділігі; есептік  кезеңде шаруашылық ету жағдайларына бейімделу нәтижесін бағалауды  білдіреді.

Кәсіпорынның  шаруашылық қызметін талдау мен оның бәсекеқабілеттілігін талдауына ортақ  бірнеше көрсеткіштері көп, олар кәсіпорынның жалпы өндірістік-шаруашылық қызметін талдауда қолданылады.

Бәсекеге  қабілеттілік деңгейін талдаудың өзіндік  сипаты мен міндеттері бар. Біріншіден, бәсекеге қабілеттіліктің сандық көрсеткішін  есептеу кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы өндірістік-шаруашылық қызметі үшін бастама болып табылады. Екіншіден, бәсекеге қабілеттілікті зерттеу жүйелі талдау (ең алдымен маркетингтік) негізінде  үздіксіз жүргізілуі керек, сонымен  қатар өнімнің өмірлік циклін ескеру қажет.

Үшіншіден, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі  деңгейін бағалаудың ерекшелігі бірнеше  көрсеткіштердің пайдаланылуын  қажет етеді. Бұл көрсеткіштер ең алдымен кәсіпорынның нарықтық ортадағы орынының тұрақтылық дәрежесін, тұтынушылыр  сұранысына ие өнім өндіру қабілетін  көрсетеді.

Кәсіпорынның  мүмкіндігін, әлеуетін, қойылған мақсатқа тәуелді факторларды дәлдікпен  бағалау оның қызметінің тиімділігін  арттыру үшін негіз болады.

Тиімділікті анықтаудың негізінде қаржылық ақпарат  тұрады, сонымен катар, баланс мәліметтері, пайда және шығыстар туралы есебі, көп  жағдайда соңғы екі-үш жылдың қаржылық көрсеткіштерін талдау жүргізіледі (өтімділік, материалдық қор, ағымдық активтер, ағымдық қарыздар, негізгі қор, актив, пайда, өзіндік капитал, сату көлемі).

Жеке  көрсеткіштер бойынша талдау бәсекелестердің  көрсеткіштерімен салыстыру үшін маңызды. Бірінші кезекте:

-меншікті  капиталдың жалпы көлеміндегі  мемлекеттік, әкспорттық субсидия  және дотация қаржысының үлесі;

-меншікті  капиталдың жалпы көлеміндегі  кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін  арттыру мақсатына бағытталған  мемлекеттік инвестициялық және  басқа бағдарламалар қаржысының  үлесі;

-кәсіпорынның  қарызға алған капиталының құрамындағы  мемлекеттік емес инвестициялардың  үлесі;

-кәсіпорынның  банк несиесін пайдаланғаны үшін  төлеген пайызының жалпы көлемі;

-сатылған  өнімнің жалпы көлеміндегі әкспорттық  өнім үлесі;

-пайда  көлеміндегі экономикалық санкциялар  үлесі;

-нарық  конъюнктурасы туралы мемлекеттік  ақпаратты пайдалану дәрежесі.

Кәсіпорынның  қаржы-экономикалық әлеуетін сипаттайтын  көрсеткіштер оның қаржыландыру көздеріне  тәуелділігін, төлемқабілеттілігін  және өтімділігін анықтайды. Талдау үшін келесі көрсеткіштердің үлкен  мәні бар.

Мүлік құнының  қүрылымы кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайы туралы жалпы көріністі  береді. Ол актив құрамындағы әрбір  әлементтің үлесін және пассивті жабатын  карызға алынған және меншікті қү-ралдардың  қатынасын көрсетеді. Негізгі көрсеткіштері  болып келесілер табылады:

-меншікті  капиталдың құрылымы немесе оны  құрушылардың үлестік катынасы: акционерлік капитал, әмиссиядан  түсетін табыс, капиталдандырылған  пайда;

-жалпы  қарыз сомасының меншікті капиталға  қатынасы, сырттан және өзіндік  қаржыландыру көздерінің қатынасын  көрсетеді;

-меншікті  капиталдың нақты негізгі капиталға  қатынасы, ішкі каржыландыру көзінің  капиталды қаржыландыруы қандай  дәрежеде жүргізілгенін сипаттайды;

-ұзақ  мерзімді қарыздың меншікті капиталға  қатынасы, кәсіпорынның қызметін  сыртқы көздер есебінен қаржыландыру  қандай дәрежеді екенінсипаттайды.

Қаржылық  тұрақтылық көрсеткіштері.

Кәсіпорынның  қаржылық жағдайы көбіне қаржыландыру көзіне және кайда салынатынына тәуелді. Пайдаланылатын капитал меншікті және қарызға алынған, пайдалану мерзіміне  байланысты ұзақмерзімді және қысқамерзімді  болып бөлінеді.

Меншікті  капитал қажеттілігі өзіндік  қаржыландыру талаптарына байланысты. Ол кәсіпорынның өз алдына дербес және тәуелсіз болуының негізі. Алайда, кәсіпорын  қызметін тек есебінен қаржыландыру әр уақытта пайдалы болмауы мүмкін, әсіресе, өндіріс маусымдық сипатта  болған жағдайда. Егер қаржылық ресурстар  бағасы жоғары болмаса, кәсіпорын несиелік ресурстарға төлегеннен гөрі салынған капиталынан жоғары қайтарымдылыққаие  болса, сырттан қүралдар тарту арқылы меншікті капиталдың рентабельділігін арттыра алады.

Сонымен қатар, кәсіпорын қаржысы қысқамерзімді  міндеттеме есебінен қүралған болса, оның қаржылық жағдайы тұрақсыз болады, өйткені қысқамерзімді капиталды  пайдалану оның уақытында қайтарылуын  қадағалайтын тұрақты жедел жұмыстарды және оның орнына басқа қаржыны іздестіру  жұмыстарын қажет етеді. Сәйкесінше, кәсіпорынның қаржылық жағдайы меншікті және несие құралдарының қатынасының  қаншалықты үйлесімді болатынына тәуелді.

Қаржылық  тәуелсіздік коэффициенті. Бұл коэффициент  инвесторлар үшін де, кәсіпорын қарызгер үшін де маңызды. Нарықтық қатынастары  дамыған елдерде Бұл көрсеткіш 0,5-тен жоғары немесе тең болса, қарызгердің  тәуекелі өте төмен деп есептеледі: меншікті қүралдар нәтижесінде құрылған мүлігінің жартысын сату арқылы кәсіпорын  қарыздық міндеттемелерінен құтылады.

Қаржылық  тұрақтылық коэффиценті. Коәффициенттің мәні кәсіпорын өз қызметінде ұзақ уақыт пайдалана алатын барлық қаржыландыру көздерінің үлестік қатынасын көрсетеді. Бұған меншікті құралдардан басқа  ұзақ мерзімге карызға алынған құралдар енеді.

Қаржыландыру  коэффиценті. Аталған коәффициенттің шамасы 1-ден төмен болған жағдай (кәсіпорын мүлігінің көп бөлігі қарыз есебінен құрылған), төлем  қабілетсіз қауіпін көрсетеді және несие алуды қиындатады. Қарастырылатын көрсеткіштер үшін ұсынылатын шамаларды  тура қабылдауға болмайды. Кейбір жағдайларда  меншікті кұралдардың үлесі жалпы  көлемінің жартысынан да төмен болуы  мүмкін, соған қарамастан бүндай кәсіпорындар жоғары қаржылық тұрақтылықты сақтай алады. Бірінші кезекте, Бұл активтерінің жоғары айналымдылығымен, өндірілетін  өнімнің қалыпты сұранысымен, өткізу мен жабдықтаудың қалыптасқан желісімен, тұрақты шығындарының төменгі деңгейімен (мысалы, сауда және делдалдық ұйымдар) сипатталатын кәсіпорындарға қатысты.

Сондықтан кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда, ең алдымен қаржы құю бағыттарын ашатын талдау есебінің мәліметтері  негізінде жеке қорытынды шығару қажет.

Төлемқабілеттілік мен өтімділікке алдын ала  баға беру. Төлемқабілеттілікті бағалау ағымдық активтердің өтімділігінің сипаттамасы негізінде жүргізіледі. Төлемқабілеттілік және өтімділік түсініктері өте жақын, алайда екіншісі неғұрлым ауқымды. Төлемқабілеттілік баланстың өтімділік дәрежесіне тәуелді.

Баланс  активтерін топтастырудың негізгі  белгісі болып олардың өтімділік  дәрежесі есептеледі (қолма қол ақшага айналу жылдамдыгы). Осы белгісі  бойынша барлық активтер ұзақмерзімді немесе негізгі қорға және ағымдық  активтерге бөлінеді.

Кәсіпорынның  қаржысы оның ішкі айналымында немесе одан шет жерде (дебиторлық қарыз, басқа  кәсіпорындардың бағалы қағаздарын сатып алу) орналасуы мүмкін.

Айналым капиталы өндіріс аясында (қор, аяқталмаған  өндіріс, болашақ кезеңнің шығындары) және айналым аясында (қоймалардағы дайын өнім және сатып алушылар үшін жүктелген өнім, есеп шотындағы қаржы, қысқамерзімді каржылық салымдар, кассада  және банк шоттарындағы қолма қол  ақша, тауарлар және т.б.) болуы мүмкін. Айналым капиталы ақшалай және заттай формада болады.

Кәсіпорын қаржысының орналасуы қаржылық қызметте және оның тиімділігін арттыруда  маңызды орын алады. Негізгі және айналым капиталына кандай ассигнациялар  салынғанына, олардың қаншасы өндіріс  және айналым саласында орналасқанына, олардың қатынасы қаншалықты үйлесімді  болуына байланысты өндірістік және қаржылық қызметтің нәтижесі тәуелді  болады, яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайы.

Шикізаттың, материалдың жоқтығынан өндірістік қуаттар жеткілікті толық пайдаланылмаса, кәсіпорынның қаржылық жағдайына теріс  әсер етеді. Егер артық өндірістік қорлар қүрылып, өндірістік қуаттарда тез  өңдеу мүмкін болмаса осындай жағдай орын алады. Нәтижесінде капитал қозғалыссыз калады, айналымдылық бәсеңдейді, соның салдарынан қаожылық жағдай нашарлайды. Қаржылық нәтижелері жақсы, жоғары рентабельділік жағдайына карамастан, қаржылық қорын ұтымды пайдаланбаса немесе дебиторлық карызының көбейуіне жол берсе, кәсіпорын қаржылық қиыншылықтарға душар болуы мүмкін. Сондықтан, кәсіпорын активін талдау барысында ең алдымен оның қүрамы мен қүрылымындағы өзгерістерді зерттеп, баға беру қажет.

Абсолютті өтімділік коэффиценті. Қолда бар  ақша есебінен ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігін жаба алатынын көрсетеді (ұтымды немесе жеткілікті шамасы 0,25-0,30 және жоғары ).

Аралық  өтімділік коэффиценті. Қолда бар  ақша және күтілетін түсімдер есебінен ағымдағы міндеттемелердің қандай бөлігін  жаба алатынын көрсетеді (ұтымды немесе жеткілікті шамасы 1-1,5 және жоғары ) .

Ағымдық өтімділік коэффиценті. Ағымдық  активтердің қысқамерзімді міндеттемелерді  қаншалықты жабатынын анықтауға  мүмкіндік береді (ұтымды немесе жеткілікті шамасы 1,5-3,0).

Айналым капиталы. Ағымдык активтер мен қысқамерзімді  міндеттемелердің айырмасы (ұтымды немесе жеткілікті шамасы кәсіпорын ауқымына тәуелді).

Маневр. коэффиценті. Меншікті қүралдардың  қанша бөлігінің белсенді активтерге салынғанын көрсетеді.

Жалпы ағымдың  активтің құрамындағы өткізілуі  қиын активтердің үлесі. Активтер «сапасын»  сипаттайды (ұтымды немесе жеткілікті шамасы барынша төмен).