Тиімді кәсіпкерлік ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде

Сурет 2. Кәсіпкерлік  процесінің қозғаушы күштері

Е с к е  р т у- Қолданылған әдебиеттер негізінде автормен құрастырылды

Қазіргі нарықтың қиын жағдайында, жақсы жинақталған  жоғары білікті командасы бар  фирмалар, кәсіпкері жеке жұмыс істейтін фирмаларға қарағанда, анағұрлым бәсекеге қабілетті болып табылады. Менеджерлер  командасына келесі анықтаманы беруге болады. Менеджерлер командасы деп  тек қорларды таба алатын ғана емес, сонымен қатар оны тиімді пайдалана  алатын, бәсекелік күрестегі өзгерістерге тез жауап беруге кабілетті, мақсаты  тек кәсіпорындыдамыту және тиімді өндіріспен қамтамасыз ету болып  табылатын жоғары білікті мамандар тобын айтамыз.

Команда негізді және жетілген саласына сәйкес еңбек тәжірибесіне машықтанған  болуы керек. Сөйте тұра кәсіпкер негізгі жауапкершілікті өз мойнына  алуы керек және жақсы ойластырылған  нарыққа кіру стратегиясына ие болуы  керек. Кәсіпкерлік процесінің екінші қозғаушы күші - бизнесті іске асыру  үшін қолайлы мүмкіндіктер. Бүгінде  бүкіл әлем кәсіпкерлік жарылыс  нәтижесінде пайда болған "үнсіз" төңкеріс жайлы айтуда. Шетелдік ғалымдар кәсіпкерлік түсінігіндегі негізгі  орынды ой (IDEA) және оларды іске асыру  мүмкіндіктері сияқты категорияларға береді. Ойды іске асыру мүмкіндіктері  деп ойдың жүзеге асу дәрежесі мен ойды іске асыру нарығының  ашық тауашасының бар болуын айтуға болады. Дегенмен, осы жерде ойлар  оларды іске асыру үшін қолайлы мүмкіндікгерге қарағанда анағұрлым көп. Сонымен  жаңа куаттарға, объектілерге деген  қажеттілік пайда болғанда, құрылыстар мен ғимараттарды қайта құру қажеттілігі  пайда болғанда, тапсырыс берушілердің жаңадан туындаған қажеттіліктерін  қанағаттандыруда тапшылық пайда болғанда немесе тапсырыс берушілердің бар қажеттіліктерін  бәсекелестердің ұсынған қызметтеріне қарағанда толығырақ қанағаттандыру мүмкіндігі туғанда ғана бизнес үшін де мүмкіндік пайда болады. Кәсіпкер үшін осы мүмкіндікті уақытында  байқау ғана емес, сондай-ақ оны дұрыс  пайдалану да маңызды.

Ұзақ  уақыт аралығында пайда және табыспен қамтамасыз ететін ашылып келе жатқан нарық тауашасын таба білу қабілетіне ие кәсіпкерлер, табысты кәсіпкерлер болып саналады. Кәсіпкердің қызмет саласын талдауына тура келетін өнімдер мен қызмет көрсету нарығы тұрлаусыздықпен, мәліметтің жетіспеушілігімен және тәуекел деңгейінің жоғарылығымен өзгешеленеді.

Кесте 1-де әртүрлі мектептерге сәйкес кәсіпорынның әрбір даму кезеңінде кәсіпкерлікке  қажетті мінез-күлықтар мен қабілеттерге сипаттама берілген.

Кәсіпкерліктің  жеке тұлғалық қасиеттерін бағалау  үстанымындағы мектебі: Кәсіпкер болып  туыла ма әлде, жүре келе бола ма? Адамды менеджерлік, жетекшілік және кәсіпкерлік  жұмысқа үйретуге бола ма, әлде адам Бұл қызметтерді жүзеге асыруда  табиғи қасиеттерге ие болу керек  пе? деген сұрақтарға жауап табуға тырысуда. Кәсіпкерліктің осындай мектебі  табысты кәсіпкер болу үшін белгілі  бір жеке қасиеттеріне ие болу қажеттілігіне  ерекше көңіл аударады. Басқаларды рухтандыру және қызықтыру үшін кәсіпкер өз ойының немесе бизнес концепциясының өмір сүргіштігін дәлелдеп қана қоймай, қойылған мақсатқа жету үшін басқаларды да қызықтырып, сендіруі керек. Басқаларға осындай ықпал ету үшін, кәсіпкердің  басқа кәсіпкерлерден де табысты  болуына мүмкіндік беретін белгілі  бір қасиеттерге ие болуы шарт.

Кесте 1

Кәсіпкерліктің  казіргі заманғы концепциялары 

Кәсіпкерліктің  осы мектебіне сәйкес кәсіпкерлер  тиісті шешім қабылдауда және бизнесті іске асыру мүмкіндіктерін табуда сезімдік қасиеттеріне ие болады. Басқа мектептердің өкілдері нарықты болжау мен талдауға айрықша көңіл бөлсе, кәсіпкерліктің жеже тұлғалық қасиеттері үстанымындағы  мектеп кәсіпкердің табиғи сезіміне ерекше көңіл аударады. Ли Якокканың  түсіндіруі бойынша, бұл - проблеманы сезіну және шешім қабылдау, ал басқалар алдымен  талдау жасау үшін мәліметтер мен  деректерді жинап, талдап, қорытады және шешім қабылдаудың нысандандырылған әдістерін қолданады.

Бұл мектепке сәйкес табысты кәсіпкер тәуелсіздік  пен жетістікке ұмтылады және жұмыс  істеу қабілеттілігі мен табындылығы  жоғарғы дәрежеде болады, тек қана өз қабілетіне сенеді. Мектеп ішінде жігерлік, қажырлық, көрегендік, дербес шешім  қабылдай білу және аянбаушылық сияқты қасиеттерге ерекше көңіл бөлінеді. Бүдан басқа кейбір физикалық (бойы, салмағы) әйгілілік, білімділік, кең  өрістілік, байланыс жасауға бейімділік, парасаттылық, шешендік өнер, әдептілік, батылдық және дипломатиялық сияқты біршама сипаттамалар да аталады.

Мұндай  көзқарастың негізгі қарсыластары - кәсіпкерліктің көбінесе жағдаймен  анықталатын әр алуандылығын мінез-құлық  белгілері арқылы сипаттау мүмкін емес дейтін жағдайлық көзқарастың жақтастары болып табылады, қазіргі менеджмент теорияларында жағдайлық көзқарастың  мықты ұстанымды жеңіп алуына қарамастан, кәсіпкерліктің жеке қасиет ұстанымындағы теория басқа жасалып  жаткан концепцияларға қарағанда өзінің жекелілігі мен қарапайымдылығының және де кәсіпкердің жеке қасиеттерін  бағалау мүмкіндігінің арқасында  кеңінен тарады.

Бұдан басқа  жеке қасиет ұстанымындағы мектепке жақын тұрған мектеп ол - кәсіпкерліктің психологиялық мектебі, ол кәсіпкерлерді  жұмысқа және өмірге деген өте  сирек кездесетін көзкарастар мен  құндылықтарға ие деп санайды. Психологиялық  мектеп те жеке қасиет ұстанымындағы  кәсіпкерлік мектебі сияқты кәсіпкер басқалардан айрықшаланатын айқын  белгілермен сипатталады деп  санайды. Жоғарыда атап өткен мектепке қарағанда психологиялық мектеп кәсіпкер қасиеттерінің келесі 3 тобын  бөліп көрсетеді: 1) көзқарастар мен  құндылықтардың жеке тұлғалық жүйесі, оларға адалдық, жауапкершілік және әдепті тәртіп жатады; 2) тәуекелге бейімділік; 3) жетістіктерге деген қүштарлық. Құндылықтардың жеке тұлғалық жүйесі жайлы, атап айтқанда әдепті тәртіп жайлы  айтар болсақ, бірден "шынында  да ол осылай ма"? деген сұрақ туындауы мүмкін. Тәртіп пен әдеп нормаларынан әлдеқайда алыс қаншама кәсіпкерлерді  білеміз. Солай бола тұра бұл саладағы қазіргі зерттеулер кәсіпкерлердің негізгі көпшілігінің әдептілік  пен адалдық стандарттарына жауап  беретіндігін растайды. Сондай-ақ мектеп іліміне сәйкес кәсіпкерлік шеберлікке дәрісханаларда оқыту мүмкін емес, кәсіпкерлік қасиеттердің көбісі жеке тұлғаның сонау алғашқы қалыптасу  сатыларында негізін қалайды .

Осы мектептегі бір автордың пікірінше, тәуекелге  бейімділік кәсіпкерді менеджерден  айрықшалайтын, үстемдік етуші фактор болып табылады (МШ, 1984). Кейбіреулер  кәсіпкерлік қызметті ең алдымен  тәуекелді өз мойнына алу деп  санайды (Palmer, 1971). Бірақ тәуекелге  бейімділік тек қаржылық саланы ғана емес, сондай-ақ жеке мансап пен жанүялық қарым-қатынас саласын да қамтиды (Liles, 1974, Sarachek, 1978). Қазіргі заманғы  сөздіктердің барлығында кәсіпкерлікке  берілген анықтамада тәуекелді өз мойнына  алу сияқты қасиеттер аталады (Random Hous, 1967, Webster"s, 1966, Wagnalls, 1968). Әрине сөз  кәсіпкердің барлық мал-мүлкін тігуімен байланысты тәуекел жөнінде емес, орташа - қадағаланатын тәуекел жөнінде  болып отыр [13, 25 бет].

Жетістікке  деген құштарлық, еңбекқорлық және қарыжлық кәсіпкер үшін таптырмас қасиеттер  болып табылады. Адамгершілік фактор, былайша айтқанда сәйкес қасиеттердің жинақталуымен сипатталатын кәсіпкердің  жеке тұлғасы, оған тек кәсіпорын  құруға ғана емес, сондай-ақ бизнесте сәтті  жұмыс істеуге де мүмкіндік береді. Жетістіктерге деген құлшыныс көптеген болашақ кәсіпкерлер үшін ірі  ұйымдардағы бюрократия жағдайында жұмыс істеуден бас тартуға және өзінің жеке кәсіпорнын құру жолдарын іздестіруге итермелейтін күшті  ынталандыру көзі болып табылады.

Осы мектептің  ілімін қарастыра келе, психологиялық  мектеп кәсіпкердің бастапқыда айқын  қасиеттер мен құндылықтар жүйесіне ие болуы керектігімен сөйкестендірілген  концепцияны ұстанады деген қорытынды  жасауға болады. Әйтсе де, бұл  қасиеттерге жас күнінен ие болып, жеке өмір сүре бастағанға дейін жақсы  қалыптасқан болуы керек, себебі бұл қасиеттер мен қабілеттерді дәрісханада оқыту мүмкін емес. Қазіргі  заманғы кәсіпкердің негізгі  қажетті сипаттамаларына мыналарды  жатқызамыз: жетістіктерге деген  құштарлық, тәуекелге бейімділік және құндылық жүйесі, соның ішінде адалдық, жауапкершілік және тәртіп.

Кәсіпкерліктің  классикалық мектеп ілімдері, кәсіпкерлік  процесінің құрамы жаңартпашылық және жасампаздық қызметінен тұрады, сонымен  қатар кәсіпкердің өз кәсіпорнының иесі болуы міндетті емес деп санаған  Шумпетер (1934) ілімімен үндеседі. Жоғарыда аталып өткендей кәсіпкер сөзі француздың "entrepreneneuriat" деген сөзінен шыкқан, оның мәні "бірнәрсе істеу", жауапкершілікті өз мойнына алуды білдіреді. XVIII ғасырдың басында кәсіпкерлер деп әскери қаржы жұмсауды жүзеге асыратын адамдарды атаған.

1700 жылы  бұл терминнің мәні кеңейе  түсіп, ол өз мойнына көпір,  кемежай, заставалар және басқа  өскери объектілерді салу міндетін  жүктейтін мердігерлерді де қамтитын  болды.

Классикалық мектеп бойынша тәуекел элементтері  бар жаңартпашылық пен жасампаздық  қызметі кәсіпорынды құру кезеңінде  әрі жұмыс істеу кезеңіндегі  кәсіпкерлік қызметтің негізгі  шешуші факторы болып табылады. Бұдан  басқа басқару тұріне және жаңартпашылық  сипатқа ие жаңа кәсіпорын ұйымдастыру  мүмкіндіктерін іздестіру бағытына да ие болуы керек. Сонымен қатар, көптеген ғалымдардың пікірінше, жаңартпашылыққа  бұл субъективті табиғи фактор болып  табылады. Өйткені жаңа енгізілім  жасауға бейім адамдар жаңартпашылық  қызметті көбінесе қоғамның дамуына  үлкен үлес қоса отырып, өздерінің  жаңартпашылық және шығармашылық қажеттіліктерін  қанағаттандыру мақсатымен жүзеге асырады.

Кәсіпкерліктің  жетекшілік ұстанымындағы мектебіне  сәйкес, кәсіпкер -белгілі мақсаттарға  жету мақсатымен басқаларға әсер ете  алатын жетекші болып табылады. Кәсіпкерліктің жетекшілік ұстанымындағы мектебі  кәсіпкердің және менеджердің адамдарды  уәждеу, қызықтыру және соңынан ерту қабілеттеріне көңіл аударады. Кәсіпкер ең алдымен мүмкін болатын даму келешегін  басқалардан бұрын жақсырақ көретін  және өзінің стратегиялық жоспарын іске асыру үшін басқаларды ізінен ертіп, қызықтыра алатын жетекші болуы  керек. Бұл мектеп шеңберінде 2 ағым бар. Бірінші ағыстың ауырлығы Кәсіпкерліктің жеке тұлғалық тұрғысындағы мектепке түседі және кәсіпкердің бәсекелік  жағдайға бейімделу мүмкіндігі, қарым-қатынас  жасау, жігерлілік, жауапкершілікті  өз мойнына алуға дайын болуы  сияқты белгілі қасиеттер мен  мінез-құлық ерекшеліктеріне ие болу қажеттілігі көзқарасын қолдайды.

Осы мектептің  екінші бағыты келесі сұрақтарға жауап  табуға тырысады:

-жетекші-кәсіпкер  нақты орындаушылар үшін мақсаттар  мен тапсырмаларды қалай қалыптастырады  және оның іске асыру жолдарына  қалай қол жеткізеді?

-тапсырманың  орындалуына кәсіпкер-жетекші қалай  жағдай жасайды?

Бұл мектеп концепциясының негізінде үжым ішінде белгілі бір жақсы жағдай жасау  арқылы адам ресурстарын басқару  жатыр. Мектеп кәсіпкер-жетекшіні «адам  жанының сәулетшісі» деп бекер  айтпайды. Басқа мектептерге қарағанда  кәсіпкерліктің ішкі мектебі ірі  кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігі, жаңартпашылық белсенділіктерінің төмендеуіне жауап ретінде пайда  болды. «Ішкі» деп аталатын кәсіпкерлер  ұйым ішінде әрекет ету еркіндігін алады, кәсіпкер сияқты іс-әрекет етіп, өз ойларын іске асыру мүмкіншілігіне ие болады, бірақ сол кәсіпорынның меншіктенушісі болмайды. Бизнестегі ашылып келе жатқан жаңа мүмкіндіктерге қабілетті болу Бұл ішкі кәсіпкерлік қызмет сипаттамаларының бірі болып табылады. Мүндай көзқарас қазіргі уақыттағы ұйымдардың әрі қарай дамып, өз қызметін басқа салалар мен аймақтарға әр тараптандыруына мүмкіндік береді. Ішкі кәсіпкерлік тәуелсіз, қүрылымдық бірліктерге өздерінің өткізу нарықтарын табуға, қызмет көрсету, технология және өндіріс әдістері саласындағы жаңа енгізілімдер жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Кәсіпкерліктің ішкі мектебі қазіргі ұйымдарда жаңа енгізілімдер, жекелеген жұмысшылардың автономдық қүрылымдық бірліктерде кәсіпкер ретінде жұмыс істеулеріне мүмкіндік беру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін деп ұйғаруда.