Тиімді кәсіпкерлік ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде

Бүгінгі күні кәсіпкерлердің инновациялық қызметтерін  шектейтін бірнеше негізгі факторларды  атап көрсетуге болады:

- өмірдің  талаптарына сәйкес туындайтын  мәселелер - өндірісті қайта жарақтандыру, ғылыми-техникалық мәліметтерді  іздеп табу, сатып алу, мамандарды  қайта оқыту, нарықтың конъюнктурасын  алдын-ала сараптау, жаңа өнім  бойынша экспертиза, патенттеу, сертификаттау  т.с.с. жұмыстарын жүргізу үшін  шығындар қажет, ал кәсіпкерллер  қолдарында бар қаржыларын аталған  мәселелерді шешу емес, қазіргі өндіріс процестерінде кездесетін ұсақ ақауларды жөндеу үшін жұмсауға мәжбүр;

- жаңа  техника мен технологияның құны  өте қымбат болып келгендіктен, бұл техниканы ,технологияны қолданып, шығарылған өнімнің немесе қызметтің  бағасы тым жоғары болып жалпы  тұтынушылар оны сатып ала  алмайды және кеңінен қолдана  алмайды;

- екінші  дәрежедегі банктерден несие  алу қиыншылықтары 2003 жылдың соңында  екінші деңгейдегі банктердің  несиені пайдалану пайызы тым  жоғары болды – банктік емес  заңды тұлғаларға ұлттық валютамен  14,9%, шетелдік валютамен 11,1% берілген. Жоғарыда атап өткендей жаңа  технологиялардың құны жоғары  және құнның өтелу мерзімі  ұзақ болғандықтан кәсіпорындардың  өз бетінше оны сатып алу  мүмкіндігі жоққа тен;

- негізгі  қорлардың физикалық және моральдық  тозуға ұшырауы кәсіпорындардың  жалпы өндіріс  потенциалының  төмендеуіне алып келіп отыр. Қазақстан Республикасының статистика  агенттігінің мәліметтері бойынша  2012 жылдың соңында жалпы негізгі  қорлардың тозу деңгейі 30,1%  құраса, соның ішінде кен өндіру  өнеркәсібінде 32,4% , өңдеу өнеркәсібінде  – 11,4% жеткен. Жеңіл өнеркәсіптің  ірі кәсіпорындарында құрал –  жабдықтардың физикалық тозуы  70%, тоқыма өнеркәсібінде 80%-ға  жақындаған. Сонымен қатар негізгі  қорлардың жаңару коэффициенті  тым төмен, аталған салардың  біріншісінде 13,6% болса, екіншісінде  – 13,4% жетті.ескірген техника  мен технология негізінде жоғарғы  сапалы тағам немесе халық  тұтынатын өнімді шығару мүмкін  емес.

Бүгінгі күні біздің еліміз Бүкіләлемдік Сауда  Ұйымына кірер алдында инновацилық  технологялар негізінде бәсекелі, жоғарға  қосылған құны бар, сапалы өнімді шығаруы  міндеттіміз;

- кәсіпорындардағы  ғылыми- техникалық процестерге  көптеген кедергі кері әсерін  тигізіп отыр.  Жалпы өнеркәсіп  саласын алатын болсақ, және жеңіл,  тамақ өнеркәсібі бойынша да  бүгінгі күні инновациялық қызметін  ұйымдастыратын, ғылыми және техникако-  экономикалық экспертиза, талдау, маркетингтік  зерттеу жүргізетін, интеллектуалды  меншікті пайдалану тиімділігін  бағалайтын мамандар саны жетіспейді. Қазақстандағы ғылыми потециалдық  мамандар құрамы сарқылып, қартайып  кетті деуге болады. Ғылымның  жалпы дамуына техноогиялық прогресті  ынталандыру жүйесіне жұмсалатын  шығындар реформа жылодары аралығында  күрт азайып кетті . бұл саланы  реформалауда мемлекет тарапынан  саясат жүргізілуі тиіс;

• жаңа технологиялар,технология нарығы жөнінде мәліметтердің жоқтығы, жетіспеушілігі кәсіпорындардың  бұл мәселе бойынша өзара  байланыстарының болмауы да кәсіпорындардың инновациялық қызметін шектейді. Бүгінгі күні қалыптасқан отандық инновация  нарығы ашық, мөлдір емес, оның қатысушылары, қатысу ережелері белгісіз болып отыр. [34, 25 бет].

Аталған негізгі мәселелерді өз бетінше  жақын арада шеше алмайды. Егер олар мемлекет тарапынан реттелмесе тағыда бес және он жылдай уақыт босқа  өтеді.

Кәсіпорындардаң инновациялық қызметін зерттеу үшін үш приципке негізделген экономикалық механизмді құрастыру қажет.  Ол механизм шеңберінде әр кәсіпорын келесі сауалдарға жауабын іздеп таба білу керек. Біріншіден, кәсіпорын қызметінен қандай түрлерін инновацияларға жатқызып, қазіргі жағдайда ғылыми-техникалық және технологиялық прогрестің қандай жетістіктерін  маңызды, осы өндіріске  қажетті деп есептеу, оларды анықтау  үшін келесі шарттар орындалуы тиіс: инновациялық жобаның коммерциялық тиімділігін анықтау; жаңа еңгізулердің жалпы мемлекеттік және әлеуметтік маңыздылығын, қажеттілігін зерттеу, ғылыми және техникалық жаңалық деңгейін белгілеу; нақтылы салада актуальды техникалық немесе технологиялық мәселені шешуге  бағытталуын және өзара байланысқан  салаларға жаңа технологияны игеруге  ықпалын тигізуін анықтау; қаржыландырудың  бірнеше көздерін тарта білу; қоршаған ортаға тигізетін әсерін және жобаның  тәуекелдік деңгейін анықтау.

Екіншіден, белгіленген инновациялық қызметке мемлекет тарапынан салмақты, заңды  түрде нақтылы экономикалық және саяси  қолдау көрсету қажеттілігі. Оларға инновациялық дамудың алдыңғы  қатарлы іс шараларын  белгілеу және инновациялық бағдарламаны дайындау; инновациялық қызметті іске асыру мақсаты  мен инвестицияларды тарту үшін қажетті ұйыдастырушы және экономикалық жағдайды тудыру; Кәсіпорын деңгейінде инновациялық,  инфроқұрылымды дайындау;  мемлекеттік бюджеттен арнайы қаржыландыру; бәсекелі өндірісті ұйымдастыруда  мемлекеттің тікелей қатысуы  т.с.с. жатады.

Үшіншіден кәсіпорындардың осы қызметін негізгі  инновациялық іс шаралардың орындалуын, іске асуын мұқият қадағалау. Оларға инновациялық қызметті белсендіру үшін ынталандыру жүйесін ұйымдастыру; инновация нәтижелерін қажетті  ету мақсатымен қоғамның инновациялық мәдениетін арттыру; мемлекет тапсырысы  бойынша орындалған инновациялық өнімді кепілді түрде сату жүйесі мен  қамтамасыз ету,отандық инновацияларды сыртқы нарыққа щығару бойынша көмек  көрсету т.с.с.жатады. сонымен кәсіпорындардың  инновациялық қызметіне мемлекет тарапынан  тікелей және жанама түрде қолдау көрсету қажет.

Жоғарыда  айтылып кеткен мәселелерді уақытылы шешу үшін келесі шараларды жүзеге асыру қажет:

- мемлекет  тарапынан кәсіпорындардың инновациялық-технологиялық  қызметін қолдайтын заңдылық  базасын жетілдіру;

- кәсіпорындардың  инновациялық кәсібіне ұлттық  және шетелдік инвестицияларды  тарту мақсатымен қажетті жағдай, нақтылы кепілдік және ынталандыру  жүйесін қалыртастыру;

- инновациялық  дамудың мақсатты бағдарламасы  шеңберінде  алдыңғы қатарлы жоғарғы  технологиялық, ішкі және сыртқы  нарықты бәсекелі, импорттың орнын  басатын, эспортқа бағытталған  өнімді шығаратын өндірістерді  қолдау;

- инновациялық  кәсібінің мәліметтік және ғылыми- техникалық инфроқұрылымын жетілдіру;

Тамақ және жеңіл өнеркәсібі кәсіпорындарының  дамуы келесі бағыттарда болуы тиіс:

- өнімнің  сапасын және бағалық бәсекелестігін  әрдайым арттырып отыру;

- ресурстарды  үнемдейтін жаңа тиімді технологияларды  өндіріске еңгізу;

- кәсірорындар  деңгейінде техникалық  жарақтандыру  шараларын іске асыру;

- өнім  ассортиментін тұтынушылар қажеттілігіне  сәйкес жаңарту;

- тамақ  өнімдерінің дайындау деңгейі  ұлғайту және сақтау мерзімін  ұзарту.

Осы аталған  шараларды жүзеге асырудың көшбасшысы кәсіпкерлік қызмет субъектілері болып  табылады. Өйткені іскерлік субъектілердің алдына қойған мақсатына жетудің  басты жолы кез-келген сферада инновациялық жаңалықтарды барынша кеңінен қолданып, еңбек өнімділігін арттыру және кәсіпкерлік қызмет  субъектілерінің  іскерлік қатынастарын жетілдірудің маңызы аса зор.

«2030 жылға  қарай Қазақстан Орталық Азия  Барысына айналады және өзге дамушы елдер  үшін үлгі болады деп сенемін» - деген  ұғымды ел Президенті Н.Ә: Назарбаев  Қазақстан халқына жолдауында берік  айтқан болатын. Міне бүгінгі күні сол  сенімнің ақталатынына ешбір күмән  жоқ. Қазақстан Республикасының  кәсіпкерлік қызмет субъектілері талай  қиындықтарды артқа тастап, ел экономикасын нығайта түсуге қарышты қадам  жасап отыр.

Сонымен жоғарыда айтылған кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің іскерлік қатынастарын жетілдірудің маңызы аса зор екенін бағалай келіп мына жайларды атауға болады:

1. Мемлекет тарапынан іскер субъектілердің инновациялық-технологиялық қызметін қолдау және инновациялық істерге ұлттық және шетелдік инвестицияларды тарту мақсатымен қажетті жағдай, нақтылы кепілдік және ынталандыру жүйесін қалыптастыру.
2. Инновациялық кәсібінің мәліметтік және ғылыми-техникалық инфрақұрылымын жетілдіру.

Сонымен бұл жұмыста кәсіпкерлердің инновациялық қызметтерінің жалпы сипаттамасы  берілген. Олардың қызметтерін шектейтін  мәселелерді шешуде, үш принципке  негізделген экономикалық механизмді құрастыру қажеттілігі анықталған. Аталған мәселелерді шешу жолында  шаралар кешені берілген.

 

 

 

3 ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТИІМДІ КӘСІПКЕРЛІКТІ  ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ АРҚЫЛЫ  ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ БӘСЕКЕҚАБІЛЕТТІЛІГІН  АРТТЫРУ 

 

3.1 Кәсіпкерліктің  дамуындағы мәселелерді шешу  жолдары

 

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012-2020 жылдарға арналған Бағдарламасына сәйкес әкімшілік  кедергілерді жою және бизнес-климатты жақсарту міндеттері алға қойылған.

Жүзеге  асырылатын жұмыстардың нәтижесінде  бизнесті жүргізудің қарапайымдылық рейтинг  көрсеткіші 2011 жылғы 63 орыннан 2012 жылы 58 орынға, 2009 жылы 53 орынға, 2010 жылы 48 орынға көтерілуі тиіс.

Әлемдік Банктің Buisness рейтингтік бағалау жүргізудің әдіснамасына сәйкес зерттеу жүргізілді. Көрсеткіштерді кесте 7-ден көруге болады.

 

Кесте 8

Әлемдік Банктің Buisness рейтингтік бағалау жүргізудің әдіснамасына сәйкес жүргізілген зерттеу  нәтижелері

	Бизнесті жүргізудің қарапайымдылығы	2011 ж.  ҚР рейтингісі	2012ж.  ҚР рейтингісі	Ауытқулар
	Бизнес	82	63	+19
1	Компания ашу	37	40	-3
2	Лицензия беру	121	119	+2
3	Жұмысшылар мен қызметкерлер жалдау	21	22	-1
4	Меншікті мүлікті тіркеу	81	76	+5
5	Несие алу	117	48	+69
6	Инвесторлар мүддесін қорғау	43	46	-3
7	Салық төлеу	63	66	-3
8	Халықаралық сауда жүргізу	171	172	-1
9	Келісімшарттарды орындау	27	27	0
10	Компаниялардың жабылуы	102	100	+2
Е с к е р т у - Кесте Қазақстан  Республикасы Индустрия және сауда  министрлігі Кәсіпкерлік және өнеркәсіптік департаментінің жылдық есебі материалдары негізінде дайындалды.

 

Кесте 8-де көрсетілгендей, ең нашар көрсеткіштер лицензия беру бойынша, меншікті мүліктер тіркеу, халықаралық сауда жүргізу  шарттары және банкрот жағдайында компанияларды  жабу бойынша төмен. Барлық көрсеткіштер бойынша бір уақытта жүзеге асыру  жүмыстарын шашыратпай, тек аталған  көрсеткіштерді қалыпты деңгейге жеткізу  елдің бағасын жоғарылатуға мүмкіндік  береді есептейміз. Кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаменті кәсіпкерлікті  дамыту мақсатында келесі шараларды  жүзеге асыруда:

- индустриалдық-инновациялық  дамудың жаңа бағдарламасында  шағын кәсіпкерлік бойынша бөлім  дайындау;

- кәсіпкерлер  үшін әдістемелік қүралдар;

- Ұлттық  экономикалық палата құру;

- бизнес-инкубаторлар  және кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын  қүру және қызметі ережелері.

Кәсіпкерлік қызметінің табыс критерийі болып  кәсіпорынның жеткілікті пайда және табыс табу қабілеті жатады, яғни тек  өзінің шығындарын жауып қана қоймай өндірісті кеңейту мүмкіндігінің  болуы керек. Кері жағдайда кәсіпкер өзін жұмыс істеуге қажетті қаражат пен қамтамасыз етуі қиындайды, өмір сүру үшін күресуіне тура келеді. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кәсіпкерлердің көбі мұндай жағымсыз жағдайдан сәтті құтылуда, бірақ банкротқа ұшырау құбылысы кәсіпкерлік әлемде сирек кездеседі деуге болмайды. Зерттеулерге сүйенсек алғашқы жылдар ағымында 23,7 %, алғашқы төрт жыл ішінде - 51,7 %, алғашқы алты жыл ішінде 62,7 %, банкротқа ұшырағандығын көрсетіп отыр. Банкротқа ұшыраудың себептері мыналар:

- экономикалық  негізгі факторлар - 47,4 %;

- қаржылық  қиыншылықтар - 38,4 %;

- кәсіпкерлік  тәжірибенің болмауы - 7,1 %;

- кәсіпкерлік  ниеттің жаман болуы - 3,4 %;

- басқалар - 3,7 %.

Банкротқа ұшырау себептері сыртқы және ішкі сипатқа да ие болуы мүмкін. Сыртқы факторларға жалпы экономикалық құлдырау, процент мөлшерлемесінің  өзгеруі, мемлекеттік саясаттағы өзгеріс, инфляция, жаңа бәсекелестің пайда  болуы, саладағы өзгеріс, анағұрлым  жетілген құрылыс материалдары мен  кұрылыс өндірісі технологиясының  пайда болуын жатқызуға болады. Іс-жүзінде  бұл сыртқы әсерлер барлық фирмаларға бірдей, бірақ кейбіреулері оларға төтеп беріп, қызметін одан әрі тиімді жүргізе алуда, ал басқалары болса  сәтсіздікке ұшырауда [20, 19 бет]. Фирманы  банкрот болуға алып келетін көптеген себептер тиімсіз менеджмент пен  байланысты және оларды үш бағытта  топтауға болады:

- стратегиялық  сипаттағы қателіктер;

- жалпы  менеджмент проблемалары;