Тиімді кәсіпкерлік ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде

Алып  ауыл шаруашылық және өңдеу кәсіпорындарының ауыл шаруашылық шикізат өндірісі мен  қызмет көрсету тапсырыстарының  көп үлесін (70-90 % аз емес) отандық  шағын ауыл шаруашылық және өңдеу  кәсіпорындарына беруі.

Өңдеу өнеркәсіптері  мен ауыл шаруашылығы өнімдерін  өндірушілері арасындағы қарым-қатынастық алыптастыру және бекітуді ынталандыру  мақсатында ауыл шаруашылығы шикізатын  қабылдау және алғашқы өңдеу орындарын  ашу пайдалы болады. Олар өңдеу  өнеркәсіптері мен тығыз қатынаста  болады.

Осылай, «ПлодЭкс» АҚ келісім шарт негізінде  өз өнімдерін кәсіпорындардың дайындық пунктеріне тапсыратын 270 шаруа қожалықтарымен, Еңбекші қазақ, Қарасай, Талғар және Жамбыл аудандарындағы 135 үй шаруашылықтары мен жұмыс істеуде.

«Плод Экс» АҚ Ысты қаласында арнайы машина тракторлық паркі бар, сонымен бірге өнім сақтайтын қойма ларыдабар. «ПлодЭкс»  АҚ қызметпен қамту үшін дайын  өнім шығаратын 83 кәсіпорын әрекететеді. «Бәйтерек», «Шелек» және «Шамалған» кооперативтеріне жемістер мен көкөністерді өсіру және сақтау жүктелген [25].

«Райымбек Агро» ЖШС бірге бір технологиялық  тізбекте Іле, Кербұлақ, Жамбыл, Еңбекші  қазақ, Талғар, Райымбек аудандарының 19 сүт дайындайтын пунктері, зауытты  ыдыспен, қосымша материалдармен қамтамасыз ететін 12 кәсіпорын және дайын өнімді өткізетін 15 мекеме жұмыс істейді [26].

Ауыл  шаруашылығы органдарының мәліметі бойынша республикада сүт сатып  алынатын 1225 дайындау пункті, ет сатып  алынатын 773 пункт, жүн және тері шикізатын  сатып алынатын 392 пункт бар.

Ауыл  шаруашылығы Министрлігі дайындау өткізу кооперативтерінің желісін  дамытуды ынталандыру үшін «Аграрлық  несие корпорациясы» АҚ арқылы ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерінің  дайындау өткізу бірлестіктерін жеңілдік пен несиелеу бағдарламасы жүзеге асырылуда. 2011 жылдың қорытындысы бойынша дайындау өткізу кооперативтерін құруға білдірілген 92 өтініш бағдарлама талаптарына сай  деп танылды, оның ішінде 43 кооперативке 2804,7 млн. теңге көлемінде несиелік құралдар бөлінді.

Шағын кәсіпкерлікті  ғылым саласындағы өндірістік процеске қатына суын қамтамасыз ету.

Ауыл  шаруашылығы Министрлігі агроөнеркәсіп  кластері облысындағы ғылыми зерттеулерге ғылыми мекемелерден басқа шағын  кәсіпкерлік субъектілерінде тартуда.

«Агро өнеркәсіп  кешені облысындағы қолданбалы ғылыми зеттеулер» бюджет бағдарламасы шеңберінде «Агросемконсалт» ЖШС Солтүстік  Қазақстандағы жер өңдеуді әр тараптандыру үшін ауыл шаруашылық өнімдерінің  генетикалық түрлілігін кеңейту  бойынша селекция облысында ғылыми зерттеулер жүргізуде; «Ана-жер» ЖШС  ауыл шаруашылығы өнімдерінің өнімділігін  арттыратын және жер құнарлылығын қалпына  келтіретін микро тыңайтқыш қолдану бойынша өсімдік өсіру облысында ғылыми зерттеулер; «Таза-Су» ЖШС табиғи цеолит және микроағзалар негізінде биоминералды тыңайтқыштар дайындау бойынша жер өңдеу облысында ғылыми зерттеулер жүргізілуде.

Ауыл  шаруашылығының өзекті мәселелерінің  бірі болып ауыл шаруашылығы өнімдерін  өндірушілердің ғылыми негізделген  агротехнологияларды қолданудың төменгі  деңгейі табылады. Одан басқа, республикада практикалық қолданыс таппаған көптеген ғылыми жобалар бар. Ауыл шаруашылығын ғылыми негізде дамыту үшін ауылшаруашылығы технологияларын енгізетін орталықтың құрылуы қажет [27, 25 бет].

Отандық ауылшаруашылық құрылымдарын, шағын  кәсіпкерлік өңдеу кәсіпорындарын жоғары қосылған құны бар тауарлар шығаруға, жүйе құратын кәсіпорындарға тауар жеткізу және қызмет көрсетуге  тарту.

Қазіргі таңда жоғары қосылған құны бар кәсіпорын  «БМ» ЖШС. «БМ» ЖШС компаниясы қүрғақ кілегей өндірісін кеңейтуді  жоспарлауда. «Вита» компаниясы инновациялық технологияларды қолдану арқылы соя өсіруден одан дайын өнім алуға  дейінгі бір технологиялық тізбекті күрды. Компания 600 шаруашылық қожалықтарды қаржыландыруда, бұл 6 мың жұмыс басты  ауылдықтар. «Vita Soy» жобасының тәжірибесі шетелдік нарыққа тек шикізат  емес, жоғары технологиялық, экспортқа  бағытталған жоғары қосылған құны бар  өнім шығаруға мүмкіндік береді.

Солтүстік Қазақстан облысында өнімділігі 100 мың тонна қүрайтын рапс майын  өндіретін жаңа зауыт ашылды. Кәсіпорын  қазіргі жоғары технологиялы жабдықтармен қамтылған және кластерлі циклге бағытталған, яғни рапсты өсіруден жоғары қосылған құны бар дайын өнім шығаруға дейін.

2012 жылдың  қыркүйегінде Солтүстік Қазақстан  облысында «Биохим» өндірістік  кешені қолдануға берілді. Кешен  технологиясы бидай өңдеуде минималды  қалдық шығару өндірісіне және  кілегей, көмірқышқыл газ, ашытқы  алудың аралық сатысымен қоса  биоэтанол өндірісін игеруге  негізделеді. Жылына 220 мың тонна бидайды өңдеуде биоэтанол көлемі 57 мың тонна, кілегей - 20 мың тонна, көмірқышқыл газы - 25 мың тонна және ашытқы 24 мың тонна құрайды деп күтілуде. 300 жұмыс орны ашылады. Кешен құрамына екі элеватор, екі диірмен, кілегей бөлетін кешен, «Биохим» зауыты, комбикорм зауыты, шошқа және ірі қарамаал өсіру фермалары, ет өңдеу зауыты, минералды су құю цехі кіреді.

Кластерлік  ұстаным негізінде өндірісті  қалыптастыру және дамыту жоғары қосылған құны бар өнім өндіруге ынталандырады. Агроөнеркәсіп кластерін қарқынды дамыту Концепциясына сәйкес елімізде бидай өңдеу кластерін Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында, сүт -Ақмола, Алматы, Шығыс Қазақстан, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында, жемістер мен көкөністер -Алматы, Жамбыл, және Оңтүстік Қазақстан облыстарында, ет-Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстарында, күріш-Қызылорда облысында, балық-Атырау, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында, мақта-Оңтүстік Қазақстан облысында, тері шикізатын-Ақтөбе, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарында, жүн- Ақтөбе, Шығыс Қазақстан және Жамбыл облыстарында дамыту тиімді.

Қосылған  құн жоғары өнімдердің өндірісі мен  экспортын дамыту мақсатында Қазақстан  Республикасы Ауылшаруашығы Министрлігі  Қазақстан Республикасында 2009-2011 жылдарға арналған биожанармай дамыту Концепциясын Үкіметке дайындап берді, бұнда биожанармай  өнеркәсібін дамыту үшін ауылшаруашылық шикізатының жеткіліктілігі негізделеді  және осы саланың дамуын қолдайтын механизмдері анықталған.

Павлодар  облысының Кластерлік инициативаны жүзеге асыру мәселесіне келсек, аймақта  перспективті кластер болып «Металлургия-Алюминий»  кластері табылады. Аталған кластердің бәсекеге қабілеттілігі еліміздің  территориясында шикізаттық кен  орындары қорының көптігіне, глинозем шығаратын зауыттың, арзан және бос  энергетикалық қуаттардың болуына  байланысты. Кластер құрудың территориялық базасы болып Павлодар-Екібастұз өнеркәсіп ауданы табылады, онда: отын-энергетикалық кешеннің бәсекелі орналасуы, Екібастұз кен орнынан Ақсу ГРЭС-не энергетикалық көмір жеткізудің ұтымды қашықтығы шамамен 100 км және электролиз зауытына электр энергиясын тасымалдау 25 км; теміржол және автомобиль тасымалының дамыған жүйесі; жабдықталған территория және маңызды адам ресурстары бар.

Жылына 250 мың тонна алюминий өндіретін  алюминий электролизі инновациялық жобаны жүзеге асыруда кластер құру негізгі және аралық кәсіпорындардың  өндірісінің өсуіне әкеледі: энергетикалық  көмір өндіру - 2 млн. тоннаға; электрэнергия  өндірісі 109КВт/сағ.; тұрғындардың жұмыс  бастылығы, жалақы, бюджетке түсімдер.

Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2012-2020 жылдарға арналған Бағдарламасы аясында аймақтарда мемлекеттік  органдардың қатынасуы мен түсіндіру  форумдар, конференциялар, семинарлар, "дөңгелек үстелдер" жүргізілуде. Кәсіпкерлер мен қоғамдық бірлестіктер мен кездесулер кәсіпкерлік сферасындағы, оның ішінде жастар мен әйелдер кәсіпкерлігіндегі өзекті мәселелерді талқылау мен жүргізіледі. Кәсіпкерлік қызметті ынталандыру мақсатында ағымдағы жылда көрмелер мен жарыстар ұйымдастырылды (4-ші халықаралық көрме "Сібір-Қазақстан", республикалық жарыстардың аймақтық сатылары "2012 жылы Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту саласындағы жетістіктері үшін", "Қазақстанның үздік тауарлары" және т.б.).Жоғары оқу орындарында шағын кәсіпкерлікті дамытуға және үгіттеуге арналған шаралар ұйымдастырылды [28, 38 бет].

Бүгінгі жаһандану жағдайында қатаң  бәсекелестік күреске төтеп беру үшін бәсекеге қабілетті экономиканы  қалыптастырып, оны модернизациялау  және әртараптандыру, яғни кәсіпкерлікті  инновациялық даму жолына бағыттау кез  келген елдің алдында тұрған үлкен  міндет. Себебі, кәсіпкерліктің инновациялық дамудың өзі ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін көтерудің  ең маңызды факторы. Ал, кәсіпкерліктің инновациялық дамуының мақсаты –  ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру негізінде сапалы экономикалық өсуге жету (сурет 9).

Қазақстанның қазіргі кезде  инновациялық даму жолына бет бұруының өзі елдің әлемдік қатаң бәсекелік күресте экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, жалпы алғанда ұлттық шаруашылықтың кез келген саласы жағынан мықты болу мақсатынан туындауда. Себебі елдің экономикалық жағдайы мен даму болашағын бейнелейтін негізгі көрсеткіштердің бірі – ұлттық бәсекеге қабілеттілік [29, 77 бет].

 

 

Сурет 9. Кәсіпкерліктегі инновациялық қызметті дамыту бағыттары

Е с к е р т у - автормен қолданылған  әдебиеттер негізінде құрылды

 

Әлеуметтік-экономикалық дамуды, отандық технологияларға  негізделген Қазақстанның жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету  міндеттерін елдің технологиялық  даму стартегиясы мен басымдықтарын  әзірлеусіз шешу мүмкін емес. Тиімді ғылыми-технологиялық  дамуды қамтамасыз ету үшін алдымен  ғылыми, қаржылық және материалдық  ресурстарды тиімді пайдаланып, шоғырландыру қажет. Әлемде табиғи ресурстарды өндірісте аз мөлшерде тұтынатын, бірақ қазіргі заманғы технологияларға, ғылыми сыйымдылығы жоғары өндіріске, біліктілігі жоғары мамандарға ие елдер алдыңғы қатарға шығып отыр. Бұл ұлттық бәсекеге қабілеттілікті қалыптастырудағы білім мен ғылым саласының маңыздылығының артуын сипаттайды [30]. Білім өздігінен экономикаға тасымалданбайды және де ғылыми зерттеулер мен өңдеулерге немесе жоғары білімнің басқа да өнімдеріне салынған инвестициялардың оңтайлы қайтарым беретіндігіне ешқандай кепіл жоқ. Ғылыми-техникалық білімнің максималды деңгейде пайда әкелуі үшін «ұлттық инновация жүйесін», яғни инновацияны зерделеп, таратуға және енгізуге бағытталған кәсіорындар мен ұйымдардың жиынтығын кешенді жүйе шеңберінде дамыту қажет. Қазақстан экономикасында азаматтық өнеркәсіп салалары, яғни тұтынушының қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған машина жасау, жеңіл және азық-түлік, металл өңдеу, құрылыс, мұнай-химия және басқа да өнеркәсіп салаларының үлесі он пайыздан аспайды. Нәтижесінде ішкі рыноктық сұранысты толық қанағаттандыру мақсатында тұтыну тауарларын импорттауға мәжбүрміз. Бұл тұтыну тауарларын отандық өндірушілер де өндіріп, ұсына алады. Қазақстанның әлемдік рынокқа сәтті енуіне және халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуына жағдай жасайтын жол - әлемдік стандарттарға сәйкес ұлттық экономиканың бәсекеге қабілетті болуы.

Қазіргі кезде Қазақстанның инновациялық жолға  бетбұруының өзі елдің ұлттық бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатынан туындап отыр. Ұлттық бәсекеге қабілеттілік - елдің экономикалық жағдайы мен даму болашағын бейнелейтін негізгі көрсеткіштердің бірі.

Қазақстанның қазіргі кезде  инновациялық даму жолына бет бұруының өзі елдің әлемдік қатаң бәсекелік  күресте экономикалық, әлеуметтік, саяси, экологиялық, жалпы алғанда  ұлттық шаруашылықтың кез келген саласы жағынан мықты болу мақсатынан туындауда.Себебі елдің экономикалық жағдайы мен даму болашағын бейнелейтін  негізгі көрсеткіштердің бірі –  ұлттық бәсекеге қабілеттілік.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Жүргізілген зерттеу нәтижесі келесі қорытындылар мен ұсыныстарды жасауға мүмкіндік  береді:

1. Бәсекеге  қабілеттілікпен байланысты мәселелерді  талдауда, «ел», «өнеркәсіп» сияқты  ғаламдық категориялардан неғұрлым  тар «сала» түсініктеріне көшу. Өнеркәсіптің жеке құрылымдық  құрамының бәсекеге қабілеттілік  деңгейін талдауға және оны  арттырудың факторларын бөлшектеп  қарастыруға мүмкіндік береді.

Осындай тәсіл «тауардың бәсекеге қабілеттілігі», «фирманың бәсекеге қабілеттілігі» және «елдің бәсекеге қабілеттілігі» түсініктерін бірге байланыстырады, өйткені бәсекелік артықшылық екі  жақты түсінік. Тауар басқа тауарлар мен салыстырған да бәсекелік  артықшылықтарға ие болғандықтан нарықта  түрақты орны бар, фирма даусыз бәсекелік  артықшылықтарға ие болғандықтан нарықты  жаулап алады, ел бәсекелік артықшылықтарды  қалыптастырып және ұстап түрғандығынан  ауқаттылық деңгейі өсуде.

Бұл бәсекеге қабілеттілік түсінігін экономикалық даму мақсатымен алмасуының болмайтынын  білдіреді. М.Портердің ұсынған маңызды  тезисі бәсекеге қабілегтілік түсінігі тек фирмаға қатысты қолданылатынынан тұрады. Халықаралық нарықта мемлекет емес, фирма және салалар (қаржы өнеркәсіптік топтар) бәсекелестікке түседі. Фирманың бәсекелестіктері мен сайысындағы  табысы елдегі жағдайға тәуелді, яғни фирманың бәсекелік артықшылықтарды  қалыптастырып және ұстап тұруы  үшін мемлекет қолайлы немесе қолайсыз экономикалық ортаны қалыптастырады. Тек осындай кезде экономиканың бәсекеге қабілеттілігі, жалпы елдің  бәсекелік артықшылықтары туралы айтуға болады.

М.Портер басқа да авторлар секілді экономиканың қызмететуінің негізгі мақсаты  өмір сүру деңгейін жоғарылату деп  есептейді, онымен келіспеу қиын. М.Портер пікірінше «елдегі өмір сүру деңгейінің артуы компанияның ресурстарды  тымды пайдалануға қол жеткізу  қабілетіне тікелей тәуелді» болса, ұтымдылық белгісі экономиканың бәсекеге қабілеттілігін анықтаушысы. Барлық жұмыстың жалпы идеясынан  туындайтын, экономиканың бәсеке қабілеттілігін аталған елдің фирмаларының ұлттық өндірістік ресурстарды ұтымды (тиімді) пайдалануға мүмкіндік беретін  бәсекелі картықшылықтарды қалыптастыру қабілеті деп түсіну ұсынылады.

Жоғарыда  айтылған пікір біз үшін негізделген  және конструктивті болып көрінеді, біріншіден, бәсеке қабілеттілікпен  экономика қызметінің мақсаттарының  арасындағы байланыста, айырмашылықта  нақты анықталған, екіншіден, тауар  бәсекеге қабілеттілігі, фирма бәсекеге қабілеттілігі және тұтас экономиканың бәсекеге қабілеттілігі түсініктерінің байланысы анықталды.