Шағын кәсіпкерлікті дамытуды жетілдіру жолдары

         «Даму»ЖШС шаруашылық іс-әрекетінің соңғы мақсатты нәтижесі болып пайда табылады. Салық және өзге де төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорынның таза пайдасы қалыптасады. Осылардың үш жылдағы мөлшерін білу үшін қаржылық нәтижесінен 9-кестеден көре аламыз. Сонымен ең соңғы көрсеткіш –« Даму» ЖШС қаржылық нәтижесіне тоқталайық.

                                                    

 

 

 

 

 

                                                              

9 – кесте

«Жасқанат» ЖШС қаржылық нәтижесі. (мың теңге)

№	Көрсеткіштер	2008 жыл	2009жыл	2010 жыл
1	Өнімді өндіруден түскен табыс (сатудан)	438613	437613	328502
2	Өндірілген өнімнің өзіндік құны	417823	356830	247849
3	Өнімді сатудан түскен таза табыс	368434,9	367594,9	275941,7
4	Жалпы табыс	20790	80783	80653
5	Жиынтық табыс	49388	10764,9	28092,7
6	Кезең шығындары	37756	80616	79755
	Соның ішінде: жалпы және әкімшілік шығындар	8370	25556	31904
7	Өндіру шығындары	22276	54031	47196
8	Пайыздық шығындар	-	1029	655
9	Негізгі іс-әрекеттен алынған кіріс (зиян)	-16966	167	898
10	Негізгі емес іс-әрекеттен алынған кіріс (зиян)	41560	-	-866
11	Салық салуға дейінгі кәдімгі іс-әрекеттен кіріс (зиян)	31704	167	32
12	Корпоративтік табысқа салық	9511	50,1	9,6
13	Салық салудан кейінгі кәдімгі іс-әрекеттен кіріс (зиян)	22192,8	116,9	22,4
14	Төтенше жағдайлардан алынған кіріс	-	-	-
15	Таза кіріс, пайда	22192,8	116,9	22,4

 

      Өнімді өндіруден  түскен табыс жылдан-жылға өсетінін  көреміз. Жалпы табысын табу үшін: Жалпы табыс = өнімді өндіруден түскен табыс - өндірілген өнімнің өзіндік құны. Ал, өнімді сатудан түскен таза табысты анықтау үшін әуелі өнімді өндіруден түскен табыстан ҚҚС ұстаймыз. Яғни, 438613*14% = 70178 мың теңге, содан соң өнімді сатудан түскен таза табыс = 438613 – 70178 = 368434,9 теңгеге тең. Жиынтық табысты анықтау үшін = өнімді сатудан түскен таза табыс - өнімнің өзіндік құны = 368434,9 – 417823 = - 49388 мың теңгеге тең. Негізгі іс-әрекеттен алынған кіріс немесе зиянды жабу үшін = жалпы табыс – кезең шығындары = 20790 – 37756 = - 16966 мың теңгеге тең. Салық салуға дейінгі кәдімгі іс-әрекеттен алынған табысты анықтау үшін = негізгі іс-әрекеттен алынған кіріс + негізгі емес іс-әрекеттен алынған кіріс = - 16966 + 41560 = 31704 мың теңге. Корпоративтік табысқа салықты анықтаймыз  31704*30% = 9511 мың теңге. Салық салудан кейінгі кәдімгі іс-әрекеттен алынған кіріс (зиянды) табу үшін 31704 – 9511 = 22192,8 мың теңгені құрады. Таза кіріс немесе пайданы табу үшін салық салудан кейінгі кәдімгі іс-әрекеттен кіріс – төтенше жағдайлардан алынатын кіріс = 22192,8-0 = 22192,8 мың теңге.

     Таза кірістің бір  бөлігі резервтік капиталды қалыптастыруға  және толықтыруға аударылады. Сондай-ақ , таза пайда немесе кіріс өткен  жылда шыққан зиянды жабуға  жұмсалады.

 

Нарықтың өзіне ғана тән ерекше қасиеттері бар. Ол өзінің бастауын кәсіпорынның ұсынысынан алады. Содан кейін баға белгілеуге, одан сұранысты анықтауға, сұранысты анықтаған соң ақыр аяғында тағы да баға белгілеуге көшеді. Міне, осындай жағдайда нарық пен кәсіпорынның бір-бірінен ажырамастай  тұтастықта болуы үшін экономиканы қалай ұйымдастырып, қалай ретке келтіру керек деген заңды сұрақ туады.

Елімізде кәсіпорындардың нарық жағдайларына бейімделуінің проблемасы әлі күнге толық шешілмей келеді. Нарықтың атқаратын ролін жеткілікті дәрежеде елеп-ескермеу салдарынан кәсіпорындардың көпшілігінде шаруашылықты өздерінше дербес жүргізудің нақты іс-тәжірибесі жоқ. «Кәсіпорынның іс жүзінде нарыққа көшуін қамтамасыз ету үшін не істеу керек!» деген заңды сұрақ туады. Қазіргі экономикалық қарым-қатынастардың едәуір бөлігі нарықтық үлгілерге сай келмейді. Сондықтан да орасан зор өндірістік мүмкіндіктері бар деген кәсіпорындардың өздері прогресс жолымен ілгері жылжу орнына жылдар бойы бір орнында, тапжылмай тұрып қалған. Кәсіпорын өзінің қандай тауар өндіретінін, оны қаншалықты мөлшерде өндіретінін және қандай бағамен қайда алып барып өткізетінін тек өзі ғана дербес шешуі тиіс. Сонда ғана нарықты дамытудың ең басты қозғаушы күші кәсіпорын бола алады.

Кәсіпорын тұрақты дамуының жаңа үлгісін қалыптастырудың әдістемелік реттеушісі мыналар болып табылады: кәсіпорынды қайта құру механизмін дәл анықтау, жаңа жағдайда жұмыс істеуге бейімделу элементтерін қалыптастыру, тұрақтылықты орнықтыру ісін басқара білу, нарық жағдайындағы белсенділікті дамыту, жаңа жағдайда стратегиялық қызметті жетілдіре түсу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-тарау.Шағын кәсіпкерлікті дамытуды  жетілдіру жолдары.

 

  3.1. Шағын кәсіпкерліктің артықшылықтары  мен кемшіліктері.

 

Шағын және орта бизнес — экономикадағы нарықтық қатынастарды қалыптастырудың неғүрлым тиімді әрі икемді түрі. Шағын кәсіпорындар өзгермелі нарық конъюнктурасының "өзгеруіне" қарай жылдам бейімделе алады. Қазақстандағы шағын кәсіпорындар меншік түріне карай мемлекеттік, жекеменшік және аралас болып үшке бөлінеді. Жеке меншік кәсіпорындар барлық шағын кәсіпкерлік пен бизнес нысандарының шамамен 80 пайызын құрайды. Расында, елімізде экономиканың әр түрлі салаларын қамтыған көптеген шағын бизнес кешендерін құру арқылы ғана толыққанды нарық қалыптастыруға болады. Өйткені, нақ сол кәсіпорындар ішкі нарықты тұтыну тауарларымен тез толықтыра алады.

2004 жылдың 4 шілдесіңцегі "Қазақстан  Республикасында шағын бизнесті  қолдау мен дамытудың басымдылықтары  мен аймақтық бағдарламалары  туралы" Қазақстан Республикасы  Президентінің Жарлығы шағын  кәсіпкерлікті дамытудың бағдарламалық  құжаты болып табылады. Оның мақсатына - ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, құрылыс материалдары мен конструкция өндірісінде, халы тұтынтын тауарлар мен азык-түлік өнімдерін өндіруде тұрақты жұмыс істейтін шағын бизнес субъектілерін қаржымен, ақпараттармен қамтамасыз ету механизмдерін жетілдіру жатады. Сонымен катар, осы Жарлықта импортты алмастыру өндірісін құру мақсатында жаңа өндірістерді құру және жұмыс істеп тұрғандарын дамыту, ресурстық және технологиялык өзара байланыс белгілеріне байланысты ірі кәсіпорындармен бірге шағын арнаулы өндірістерді үйлестіруді қамтамасыз ету үшін шағын бизнесті дамытудың басым бағыттары анықталған. Сондықтан, осы басым бағыттарға сәйкес жұмыс істеу үшін шағын бизнес субъектілеріне жан-жақты қолдау (қаржы, инвестиция, өндірістік-техникалық және т. б.) көрсетілуі тиіс.

Осы бағдарламаларда жаңа өндірістерді құрудың қажеттілігі, кайталама және кейбір өнім түрлерін көп өндіруге жол бермеу, аймақтардың тұтынушылығы мен сұранысына сай өнім өндіру және қызмет түрлерін көрсетуде жергілікті жағдайды, аймақтық мамандануды және ресурстық өндірістік потенциалды ескере отырып, қамтамасыз ету ескерілген.

Шағын жөне орта бизнесті қолдау және дамытудың аймақтық бағдарламасын бекітуде мыналар ескерілді: жұмыс істеп тұрған өндірістік қуаттарды талдау, қаржыландыру көздері мен оның көлемін бағалау, соның ішінде өндірістік меншікті және банктермен қарыздар жөніндегі мәселелерді шешу; қаржылардың аймақтарда жетіспеушілігі, өндіріс шығындарының құрылымы және оларды бағалау, соның ішінде, құрал-жабдықтарды сатып алу шығындары, жұмысқа орналасқандар саны және т.б. Нарық ең тиімді кәсіпкерлік орта болып табылады. Кәсіпкерлік — нарықтық қатынастардың қасиеттері мен сапалық сипаттамасының жиынтығы. Сондықтан кәсіпкерліктің әр түрлі формалары мен түрлерін дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес. Кез-келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклінің типтес фазаларымен байланысты болғандықтан, кәсіпкерліктің мынадай түрлерін бөліп айтуға болады: өндірістік, коммерциялық, қаржылык.

Өндірістік кәсіпкерлік негізінен тауарлар мен қызмет көрсетуді өндіру мен тұтынуға; коммерциялық — оларды айырбастау мен тұтынуға; қаржылық — айналысқа, құндар айырбасына байланысты жүзеге асады. Кәсіпкерліктің бұл түрлерінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуіне байланысты әркайсысының өзіне тән ерекшеліктері болғанымен, олардың барлығы бірін-бірі толықтырып тұрады. Шағын бизнес кәсіпкерліктің ерекше түрі болып саналмайды, бұл термин мөлшерлік көлем деңгейін ғана анықтайды, ал оның формасы кез-келген түрде: жекешелік, серіктестік, шектеулі жауапкершілікті қоғам ретінде болуы мүмкін. Ұсақ кәсіпорындарды жекелеген азаматтар, мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындар, сол сияқты қоғамдық ұйымдар да құруға құқықты.

Шағын кәсіпорындар — заң жағынан ерікті, салыстырмалы түрде капитал айналымы мен тауарлар, қызмет пен қамту көлемі шағын компаниялар. Шағын және орташа бизнес кешендері деп халықаралық практикада қамту саны 500 адамға дейінгі кәсіпорындарды айтады. Шағын бизнес кешенінің әлеуметтік-экономикалық нақтылығы, біріншіден, оның иесі мен отбасы мүшелерінің еңбегіне, екіншіден, жалдамалы еңбекті пайдалануға негізделуімен толықтырылады. Ал, өндірістік-баскару қызметін кәсіпорын иесі жүзеге асырады.

Шағын кәсіпорын шағын бизнестің "клеткасы" болып табылады. Осыдан шағын кәсіпорындардың жиынтығын құрайтын экономиканың ерекше секторы немесе нарық жағдайындағы өндірістің ерекше қоғамдық формасы екендігі анықталады. Сонымен, шағын өндірістің техникалық ұйымдастыру жағын сипаттаса, шағын бизнес оның әлеуметтік-экономикалық өлшеміне жатады және осы жағынан "шағын бизнес" түсінігімен сәйкес келеді.

Кәсіпкерлік қызметтің түрі ретіндегі шағын бизнестің мәні оның субъектілеріне, яғни кәсіпкерге сипаттама беру арқылы толығырақ ашылады. Экономикалық әдебиетте кәсіпкер түсінігі бірінші рет 1723 жылы Парижде шыққан коммерциялық жалпылама сөздікте пайда бодды. Онда кәсіпкер деп "өндіріс пен құрылысқа байланысты міндеттемелерді өзіне алатын" адамды атайды."Кәсіпкер" түсінігі ғылыми термин ретінде XVIII ғасырдың басында Ричард Кантильонның еңбектерінде пайда болды. Ол кәсіпкерліктің бірінші концепциясын жасады, ал кәсіпкер деп тәуекелділік жағдайында әрекет ететін адамды түсінді.

Қазіргі шыққан сөздіктерде "кәсіпкер" сауда саласында қызмет етуге маманданған адам ретінде анықталғанымен, соңғы кезде кәсіпкер деп кәсіпорын иесін, табыс әкелетін белгілі бір экономикалык қызметтің түрімен айналысатын тұлғаны келтіреді. Дегенмен, кәсіпкер мәнін толығырақ ашып көрсететін анықтама төмендегідей болып табылады: кәсіпкер — ынта мен жаңалық негізінде толық экономикалық жауапкершіліктен қорықпай, тәуекелге баруға және болашақта қосымша табыс түсіретіндей етіп,басқа өндіріс факторларын тиімді түрде біріктіруге қабілетті ұдайы өндірістің субъективті факторы.

Жеке тұлғаның кәсіпкерлікпен айналысу тиімділігі ең алдымен, кәсіпкерліктен түсетін жеке табыс пен сол фирмада жалдамалы жұмысшы болған күнде алатын жалақымен салыстыру арқылы бағаланады. Егер жалақы көбірек болса, онда әлуетті кәсіпкер жалдамалы қызметкер болады. Ал, кәсіпкерліктен түсетін жеке табыс көбірек болса, ол кәсіпкер болады. Кәсіпкер түсер-түспесі белгісіз пайданы таңдаушы да, ал жалақыны таңдаушы — қанша жалақы алатынын білетін жалдамалы жұмыскер. Түсер-түспесі белгісіз пайданы таңдаушылар өндірілген өнімнің құны мен өндіріс шығыны арасындағы айырмашылықты алуға занды түрде құкы бар белсенді кәсіпкерге айналады. Кәсіпкердің нарықтық экономиканың басқа агентгерінен айырмашылығы — өзінің экономикалық әрекетінің нәтижесінде пайда түсіре білетіндігі (пайда – кәсіпкердің сұранысты қамтамасыз ету мақсатымен шығындалған қаржысы мен баға арасындағы айырмашылық)- Бұл қасиеттер шағын кәсіпкерлік үшін де әділетті болып табылады. Бірақ олардың салыстырмалы түрдегі көлемінің шағындығы (яғни сандық факторы) шағын кәсіпкерліктің өзіне тән ерекшеліктерін туғызады.

Шағын жөне орта бизнесті басқару үрдісі — асқан сезгіштік пен білімдарлықты да қажет етеді. Шағын бизнес араласатын экономиканың қандай саласы болсын, кәсіпкерден тәуекелшілділікпен қатар, сақтықты талап етеді. Кәсіпкер өз шағын бизнесін бәсекеден қорғау, несие алуда дағдарысқа ұшырау қаупінен сақтану үшін іс-қимылын алдын-ала талдап, есептейді. Сөйтіп, тәуекелдің әрбір түріне нақты әдістер қолданады. Кәсіпкерлікте тәуекел етуге жауапкершілікті күшейту мен бақылау жұмыстарын жүргізу — басты мақсат болу керек. Шағын және орта бизнесте өндірістік тәуекел басым болмақ. Өндірісте өнім немесе қызмет түрінінің бағасы, сапасы, еңбек, материалдық шығындардың көлемі анықталатындықтан, өндірістік тәуекел өте жоғары деңгейде. Қаржы, несие, инвестициялық, нарықтық, тәуекелдер де өндірістік тәуекелден кем соқпайды. Өндірістік тәуекелдің құрамдас бөлігіне шаруашылық келісім-шартқа отыру, нарық конъюнктурасының өзгеруі, бәсекелестіктің күшеюі, күтілмеген шығындардың пайда болуы, кәсіпорында кездесетін мүлікті жоғалтулар да жатады. Жетілмеген маркетингтік саясат та өз кесірін тигізуі мүмкін. Өнім өткізу нарығын дұрыс таңдай алмау, бәсекелестер мен теріс пиғылды бәсекелестер жөніндегі мардымсыз ақпараттар шағын және орта бизнестіңтезыдырауынаықпалынтигізетінінақ сақтандыру шараларын жан-жақты қарастыру кәсіпкер қызметінде жемісті нәтижеге қол жеткізеді.

Шағын бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер әлеуметтік жағынан біркелкі емес — олар әр түрлі топтар мен қоғамдык құрылымнан шыққандар. Бірақ шағын бизнес қарапайымдығымен көптеген адамдарды тартады. Нарықтық экономикада шағын бизнес негізгі төрт қызметті атқарады: