Шағын кәсіпкерлікті дамытуды жетілдіру жолдары

Нарықта мамандандырылған, жоғары технологиялы көптеген шағын және орта кәсіпорындар анағүрлым ірі бизнеспен бәсекеге түседі. Бұл бәсеке олардың кызметінің ынталандырушысы рөлін атқарады және монополистік нарық құрылымының пайда болуына кедергі жасайды.

Кәсіпкерлік теориясының негізін 18-19 ғасырлырда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сэй,  сонан соң И.Шумпетер, Ф.Хайек, А. Чаянов және т.б. қалады.  Кәсіпкерді дербес статус (меншік иесінің немесе оның тапсырмасы бойынша әрекет ететін тұлға), әрекет мақсаты (әлеуметтік әсерімен табыс немесе кіріс табу) және қызметтері-творчестволық (шаруашылық тәуекелмен байланысты коммерциялық жаңа ойды ұсыну және орындау), қорлық (ақпараттық, қаржылық, еңбектік және материалдық қорлардың мобилизациялауы), ұйымдастырушылық (үйлесімді бөлшектегі қорлардың бірігуі және оларды қолдануды бақылау) мінездейді.

Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисті Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883 – 1950 жж.) мән берген. Оның айтқан мынандай сөзін эпиграф етіп алуға болады: «Кәсіпкер болу – басқаның істегенін істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер алдымен - кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол жайлы француз экономисті Жан Батист Сэй (1767 – 1832 жж.) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам».

Кәсіпкерлік-осы әрекеттің барлық мүшелері үшін өзара тиімді түйін мен табыс алып келетін тәуекелмен, өзіндік, қарыздық және басқа құралдар мен мүлік ақысына іске асатын ынталы шаруашылық әрекет.

Қазіргі уақыт жағдайында кәсіпкерлікті бәсекелестік күреспен ынталандырылатын жаңашылдықсыз, творчестволық іздеусіз ойға келтіре де алмаймыз. Жоғары сапаны қамтамасыз ететін және өз өнімінің ұдайы жаңартылуын қамтамасыз ететін кәсіпорын ғана нарықта шыдап тұра алады.

Өндіріс сферасындағы кәсіпкерліктің негізгі мазмұны өнімге деген (атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет) сұранысты тауып, құруда және тауар негізінде (атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет) өнімді дайындау (жасау) және сату арқылы оны қанағаттандыруда.

Кәсіпкерлік қызметінің басқа коммерциялық емес құрылымдардан айыратын ерекшелігі болып кіріс пен шығынның арасындағы айырмашылық ретінде табыс алуы табылады. Өз қарамағына уақытша кірме мүлікті ала отырып, кәсіпкер жаңа өнімнің шығарылуын ұйымдастырады, нәтижелі сауда байланыстарын жөндейді, айналымға өзінің және бөтен қаражатты жіберіп, соның ішінен өзі табыс алады. Осылай, кәсіпкер нарықтағы өндірісті қалыптастыратын және дамытатын, нарықтық байланыстарды орнықтыратын белсенді агент болып табылады. Тек қана жаңалық іздейтін, инновациялық ойлау үлгісі бар іскер адамдар кәсіпкер бола алады. Оларға кәсіпорынның барлық мәселелерімен жеке айналысу міндет емес, олар бөлек тапсырмалардың атқарылуын басқа тұлғаларға тапсыра алады.

Кәсіпкерлікті төрт айқын белгіленген кезеңдерден тұратын процесс ретінде қарастыруға болады:

Жаңа ойды іздеу және бағалау;

Бизнес-жоспарды құру;

Қажет ресурстарды іздеу;

Пайда болған кәсіпорынды басқару.

 

Бұл кезеңдер қисынды жүйелілікті құрастырады және өзара байланысты. Кәсіпкерде сол үшін арнайы механизм жасалатын жиі ізденіс нәтижесінде ойлар пайда болады. Мысалы, қанағаттандырылмаған талаптарды және жаңа өнім жасау арқылы оларды қанағаттандыру мүмкіндігін іздеу мақсатында халықтан сұрау өткізу немесе жаңа ойға жиі алып келетін дәлдеп бақылау зерттеулер. Пайда болатын факторлар жаңа ойлар шақырады. Оларды  дұрыстап перспективтікке, яғни ойлардың мүлтіксіз және потенциалдық бағалылығына  талдау қажет. Осындай анализ барлық кәсіпкерлік процесінің маңызды сәті болып табылады және қорытынды келтіруге мүмкіндік береді.

Соған сәйкес, бірінші кезеңде жаңа ойды бағалау оның өмірге сұранысын, сонымен қатар жаңа өнім болжау бойынша сұранысқа ие болатын кезеңнің ұзақтылығының бағасын шақырған факторларды анықтауды болжайды; ойдың өзекті және потенциалды құндылығының бағасын болжайды; тәуекел бағасын және мүмкін кірістер мен болашақ кәсіпорыннан түсетін түрлі табыстың болжауын; жаңа ойдың кәсіпкердің қызығушылығы мен жеке жағдайларына қаншалықты сәйкес келетінінің бағасы; бәсекелестің өнімімен салыстырғандағы жаңа өнімнің артықшылығының бағасын болжауды.

Кәсіпкерлік процесінің екінші кезеңі-кәсіпкерлерден белгілі бір тәжірибені талап ететін оның ең күрделі құрамы. Оған нарық сегментін, оның мөлшері мен негізгі мінездемелерін қосатын бизнес-жоспарды құрайтын әдістемені; маркетинг жоспарын; өндіріс жоспарын; қаржылық жоспар мен қаржылық қамтамасыз етуді жатқызады. Жақсы құрастырылған бизнес-жоспра нәтижеге дейінгі ойдың іске асыру құралы болып қана емес, қажетте ресурстардың дәлірек бағасы мен қайта қалыптастырылған кәсіпорынды басқарудың стратегиясын дұрыс таңдау үшін құжат болып табылады.

Кәсіпкерлік процесінің үшінші кезеңінде қажет ресурстарды іздеу жүреді. Бұнда ең бастысы ол үшін не қажет етілетінін дәл бағалау; бірінші дәрежеліні екінші дәрежеліден айыру; қажеттіліктерді түсірмеу және шығындардың қандай да болсын маңызды мақаласын көзден таса қылмау қажет. Сонымен қатар, түрлі ресурстардың жеткіліксіз мөлшерімен байланысты теріс нәтижелерін бағалау қажет; уақытылы қажет ресурстарды кәсіпкерлік қызметін минималды бақылауын жоғалтқандағы еліктіру;

Қалыптастырылған кәсіпорынды басқару-бұл кәсіпкерлік процестің төртінші кезеңі. Ол басқарудың белгілі бір стилін өндіруден, ұйымдастырушылық құрылым жасаудан, табыстың құлыпты факторларын табудан, сонымен қатар әлсіз жерін табу мен оларды сол үшін жасалған бақылау жүйесі көмегімен жеңу.

Кәсіпкерлікті шаруашылық тапқырлық ретінде қарастырады. Кәсіпкер кәсіпкерліктің нәтижелілігінің, еңбек сапасының жақсаруын, оның берілген кәсіпорынның иесі немесе жалдамалы қызметкері екеніне қарамастан кәсіпорын табыстылығын дамыту және өсіру жолдарын іздеп, табады.

Кәсіпкерлікті менеджменттен, ал кәсіпкерді менеджерден айыру қажет. Кәсіпкер өздігінен өз тәуекелі мен жауапкершілігінен әрекет етеді. Менеджер болып кәсіпкердің берген жұмысын іске асыруды ұйымдастыратын жалдамалы жұмысшы бола алады. Берілген жағдайда ол өз әрекеті үшін кәсіпорын иесіне қарағанда аз мүліктік жауапкершілікті артады.

Шет ел тәжірибесі кәсіпкер мен менеджердің рөлдік моделін құрастыру үшін түрлі өлшеуіштер қолданылатыны көрсітілді. Олар:

Стратегиялық ориентация түрі;

Ойды іске асыруға қатынасы;

Ресурстарды қолдану әдісі;

Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық құрылымының түрлілігі.

Кәсіпкер уақыт өте келе-жұмыстың келесі кезеңіне немесе белгілі бір мақсатқа жетуіне байланысты қызметке жаңа ресурстарды енгізеді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне байланысты кәсіпкер-өздігінен барлық шешімдерді қабылдап, заңға негізделген өз қарамағындағы мүлікті қолдану бойынша кез келген әрекетті іске асыруға құқылы заңды немесе азаматтық тұлға.

 

1.2.Кәсіпкерліктің қызметтің түрлері және нысандары

 

Кәсіпкерлік — нарықтық қатынастардың қасиеттері мен сапалық сипаттамасының жиынтығы. Сондықтан кәсіпкерліктің әр түрлі формалары мен түрлерін дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес. Кез-келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклінің типтес фазаларымен байланысты болғандықтан, кәсіпкерліктің мынадай түрлерін бөліп айтуға болады: өндірістік, коммерциялық, қаржылық,.

Өндірістік кәсіпкерлік негізінен тауарлар мен қызмет көрсетуді өндіру мен тұтынуға; коммерциялық — оларды айырбастау мен тұтынуға; қаржылық — айналысқа, құндар айырбасына байланысты жүзеге асады. Кәсіпкерліктің бұл түрлерінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуіне байланысты әркайсысының өзіне тән ерекшеліктері болғанымен, олардың барлығы бірін-бірі толықтырып тұрады. Шағын бизнес кәсіпкерліктің ерекше түрі болып саналмайды, бұл термин мөлшерлік көлем деңгейін ғана анықтайды, ал оның формасы кез-келген түрде: жекешелік, серіктестік, шектеулі жауапкершілікті қоғам ретінде болуы мүмкін. Ұсақ кәсіпорындарды жекелеген азаматтар, мемлекеттік ұйымдар мен кәсіпорындар, сол сияқты қоғамдық ұйымдар да құруға құқықты.

Шағын кәсіпорындар — заң жағынан ерікті, салыстырмалы түрде капитал айналымы мен тауарлар, қызмет пен қамту көлемі шағын компаниялар. Шағын және орташа бизнес кешендері деп халықаралық практикада қамту саны 500 адамға дейінгі кәсіпорындарды айтады. Шағын бизнес кешенінің әлеуметтік-экономикалық нақтылығы, біріншіден, оның иесі мен отбасы мүшелерінің еңбегіне, екіншіден, жалдамалы еңбекті пайдалануға негізделуімен толықтырылады. Ал, өндірістік-баскару қызметін кәсіпорын иесі жүзеге асырады.

Шағын кәсіпорын шағын бизнестің "клеткасы" болып табылады. Осыдан шағын кәсіпорындардың жиынтығын құрайтын экономиканың ерекше секторы немесе нарық жағдайындағы өндірістің ерекше қоғамдық формасы екендігі анықталады. Сонымен, шағын өндірістің техникалық ұйымдастыру жағын сипаттаса, шағын бизнес оның әлеуметтік-экономикалық өлшеміне жатады және осы жағынан "шағын бизнес" түсінігімен сәйкес келеді.

Атқаратын міндетіне қарай кәсіпкерліктің мынадай түрлері болады: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және консультациялық.(1-кесте)

Меншік түрлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.

Меншіктер саны бойынша кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе ұжымның құрамы болуы керек.

Кәсіпкерлік формасы бойынша екіге бөлінеді: 1) ұжымдық – құқықтық; 2) ұжымдық экономикалық.

Ұжымдық – құқықтық кәсіпкерліктер.

1. Серіктестер – адамдардың  бірлестігі, онда екі және одан  да көп серіктестер болады. Олар  өз капиталдарын қосады және  әрбір мүше өзінің капиталымен  жеке жауап береді. Олар: 1) шексіз  жауапкершілікті серіктестер, 2) командитті (сенімге негізделген) серіктестер шектелген жауапкершіліктерімен.

Ұжымдар (қоғамдар) өздерінің қаражаттарымен бірігеді. Шектелген жауапкершілікті қоғам мүшелері ұжымның міндеттемелеріне жауап бермейді. Олардың жауапкершілігі өздерінің қосқан пайларының мөлшерінде болады. Ал қосымша жауапкершілігі бар ұжымдар өздерінің барлық дүние – мүлкімен жауапты.

2. Акционерлік қоғамдар.

Кәсіпкерліктің ұжымдық – экономикалық формалары.

Концерн – көпсалалы акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.

Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі мақсаты ғылыми – техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.

Консорциум – бұл ірі қаржы операцияларын істеу үшін (мысалы, өте ірі жобаға инвестиция) біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.

Синдикат – бір саланың кәсіпкерлерін тауар сатуға біріктіру.

Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде келісім.

Қаржы - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.

Төмендегі кестеде кәсіпкерлік қызметтің түріне қарай таптастырылуын көруге болады.

 

 

 

 

 

1-кесте

Кәсіпкерлік қызметтің түріне қарай топтастырылуы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кәсіпкерлік нысандары.

Кәсіпорын ең алдымен қайбір жеке меншік түрінің басымдылығына қарай – қоғамдық немесе жеке меншік болып екі типке бөлінеді.

Бірінші тип. Мемлекеттік кәсіпорын. Олардың жиынтығы экономиканың қоғамдық секторы болып саналады.

Екінші тип. Серіктестіктерді, акционерлік қоғамдарды, аралас кәсіпорындарды, кооперативтерді жеке иелену. Олар экономикалық жекеменшік секторын құрайды.

Экономиканың жекеменшік секторындағы кәсіпорындар кәсіпорын иелері біреу немесе бірнеше адам болып келулеріне, кәсіпорын жұмысы үшін жауапкершіліктеріне, кәсіпорынның жалпы капиталына жеке капиталдарды қосу тәсіліне байланысты бөлінеді.

Жауапкершілік шектеулі және шектеусіз болып келеді.

Шектеулі жауапкершілік – кәсіпорынға өз қаражатын қосқан адам кәсіпорынның міндеттемелері бойынша өзі қосқан қаражат мөлшерінде ғана жауапкершілік көтереді дегенді білдіреді.

Шектеусіз жауапкершілік – кәсіпорынға өз қаражатын қосқан адам кәсіпорынның міндеттемелері бойынша өзінің барлық мүліктерімен ортақ жауапкершілікте болады дегенді білдіреді.

Айталық, екі адам ортақ кәсіпорынға 100. млн теңгеден салды делік. Сонда кәсіпорынның жалпы капиталы 200. млн теңге құрайды. Егер кәсіпорын несие берушілер алдындағы 300. млн теңге көлеміндегі міндеттемелер бойынша банкрот болса, онда жауапкершілігі шектеулі әрбір қосиегерлер қарыз міндеттемелерін 100. млн теңгеден, яғни көздері қосқан мөлшерде ғана жабады. Ал шектеусіз жауапкершілік жағдайында екі ортақтас 300 млн. теңгелерімен қоштасып қала береді. Егер біреуі 100 млн. теңге ғана төлей алса, онда соры қайнаған кәсіпорынның екінші иегеріне 200 млн. теңге төлеуге тура келеді.

Дербес (отбасылық) жекеменшік кәсіпорын азаматтардың өз меншіктеріне негізделген. Оның иесі болып табыстың бәрін алатын және шаруашылық қызметтің нәтижелеріне орай барша тәуекелді көтеретін бір отбасы (бір тұлға) саналады.

Артықшылығы: таза табысты бөлісу жөнінен ың-шың жоқ, салық салу жүйесі оңай, жеңілдіктері болуы мүмкін.

Кемшілігі: бастау капиталының мөлшері болымсыз, банктен несие алу, ауқымды істі бастау қиын.

Толық серіктестік мүшелердің үлестік (пай) меншіктігіне негізделген. Серіктестіктің барлық мүшелері шаруашылық қызметтің нәтижесі бойынша өздерінің жеке мүліктеріменен толық жауапкершілікті көтереді. Қаржылы жылдың қорытындысы бойынша серіктестік тапқан таза табыс қатысушылар арасында олардың жарғылық капиталға қосқан үлесіне сәйкес бөлінеді.