Мемлекет пен бизнестің серіктестігінің даму болашағы

Шағын және орта кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдаудың негізгі  тетіктері – ол мемлекеттің қаржы  –несиелік және инвестициялық саясаты. Қолайлы инвестициялық климат жасау  және несиелеу жүйесін жетілдіру  басты мәселелер болып саналады. Республикамызда кәсіпкерлікті  тиімді қаржыландыру үшін қажетті ресурстарға  деген үлкен тапшылық орын алып отыр. Қаржы бойынша бірқатар мәселелер  шешімін тапай тұр:

• несие алудың шектеулігі;

• коммерциялық банктердің кепілдік міндеттемені жоғары деңгейде ұстауы;

• берілетін несиенің пайыздық мөлшерлемесінің жоғарғы болуы және қысқа мерзімділігі;
• шағын кәсіпкерлікке микро несие берудің заңдылық негізінің жоқтығы;

• банктердің кәсіпкерлікті несиелеу саясатының анықсыздығы [18].

Осыған байланысты кәсіпкерлікті  қаржылай қолданудың басты бағыты осы  секторға несие мен инвестицияны кеңінен тарату.

Осы мақсатты жүзеге асыру  барысында ҚР-ң жеке кәсіпкерлік  туралы заңы қабылданды.

ҚР-ң жеке кәсіпкерлік  туралы заңы бойынша:

Шағын кәсіпкерлік субъектілерін  қаржылық қолдау:

1) мемлекеттік мұқтаждар  үшін тауарлардың (жұмыстардың,  көрсетілетін қызметтердің) кепілдендірілген  көлемін сатып алу.

Шағын кәсіпкерлік субъектілерінен  сатып алынатын тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) номенклатурасын  және олардың көлемін жыл сайын  Қазақстан Республикасының Yкіметі айқындайды;

2) екінші деңгейдегі банктер  арқылы кредит беруді ұйымдастыру;

3) экономика салаларында  әлеуметтік маңызы бар жобаларды  ұйымдастыру және іске асыру  үшін мемлекеттік гранттар беру;

4) арнайы инвестициялық  бағдарламаларды іске асыру;

5) бюджет қаражаты есебінен  қарыздар беру жолымен жүзеге  асырылады.

4. Мемлекет тарапынан  кәсіпкерлікті қаржылық қолдауды  негізгі мақсаты қаржылық ресурстарға  қолжетімділікті қамтамасыз ету  болып табылатын, Қазақстан Республикасы Yкіметінің шешімімен құрылатын,  ұлттық басқарушы компания жалғыз  акционері болып әрекет ететін  арнайы қор жүзеге асырады.

Қордың негізгі міндеттері:

1) жобалық қаржыландыру;

2) жеке кәсіпкерлік субъектілерінің  қатысуымен микрокредиттік ұйымдар  желісін дамыту;

3) шағын кәсіпкерлік субъектілеріне  екінші деңгейдегі банктерден  олар кредиттер алған кезде  кепілдік беру жүйесін жасау;

4) қаржылық лизингті дамыту;

5) шағын кәсіпкерлік субъектілерін  оқыту және консалтингілеу;

6) шағын кәсіпкерлік субъектілері  үшін сапа менеджменті жүйесін  ендіру жөніндегі операцияларды  қоса қаржыландырудың гранттық  жүйесін дамыту болып табылады [19].

Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне кредит беруді қор тартылған және өз қаражаты есебінен жүзеге асырады.

Ауыл шаруашылығы қызметін жүзеге асыратын шағын кәсіпкерлік  субъектілеріне қарыздар бірінші кезектегі  тәртіппен беріледі.

Сонымен бірге шағын кәсіпкерлікке  қатысты қаржылық-несиелік саясат салалық, аймақтық басымдылықтарға және төмен  пайыздық, ұзақ мерзімдік несиелеу жүйесіне негізделуі қажет.Қазіргі  кезде қарызға берілетін қаражаттың жетіспеуі жаңа шағын кәсіпорындар құру мен жұмыс істеп тұрған шағын  кәсіпорындардың қызметін дамыту жолындағы  негізгі кедергілердің бірі болып  отыр. Шағын кәсіпорындар белсенділігінің  өндірістік саладан сауда және қаржы  саласына ойысуы, көлегей рыноктың және салт қаражаттың ескерілмеген айналымының  өрбуі сияқты проблемалар осындай  факторлармен байланысты. Кәсіпкерлікті  қаржыландыру мәселелері Қазақстан  азаматтарының кәсіпкерлікпен айналысуына  қолайлы құқықтық және экономикалық жағдайлар жасау мақсатымен мынадай  шаралар көзделген:

- жеке адамның және  семьялық кәсіпкерліктерін, шаруашылық  қожалықтарының істеріне мемлекет  ұйымдарының заңсыз араласпауына  кепілдік беретін заңдармен қамтамасыз  ету; -  бизнес субъекттерін мемлекеттік  тіркеудің жеңіл тәртібін енгізу. Бұл тіркеудің мерзімін және  ақысын қысқарту, қажетті жоғарғы  қорының көлемін азайту, шағын  кәсіпкерлер меншігіне мемлекеттік  меншікті ақысыз беру;

- мемлекеттік бақылау  ұйымдарының  бизнес субъекттерінен  қосымша ақы алуға мүмкіндік  беретін қазіргі күші бар заңдылық  нормативтер мен жағдайларды  жою. Бұған тек заңда бекітілген  айыптар, өсімдер және басқа  санкциялар жатпайды; - материалдық  өнімдер өндірісімен шұғылдалатын  бизнес субъекттеріне салық және  кеден ақысын төлеуге жеңілдіктер  беруді өрістету. Қазақстан Республикасында  кәсіпкерлікті қаржылық қолдау  мәселесін реттеу үшін үкіметке  жатпайтын құрылымдардың қатысуымен 1997 жылдың маусым айынан бастап  кәсіпкерлікті дамытатын Қор  ашу жөнінде ұсыныс енгізілуі  белгіленген. Қазақстан Республика  Үкіметіне Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкісі мен бірге шағын  кәсіпкерлік кәсіпорындарына және  жеке кәсіпкерлерге ақы алынбайтын  мемлекеттік және екінші деңгейдегі  банклерде мемлекеттің қатысуымен  есеп шот ашуды қамтамасыз  ететін шараларды жасауға тапсырма  берілді. Осымен қатар екінші  деңгейдегі банклерді бірінші  кезекте  бизнес субъектеріне  несие беруін ынталандыратын  шаралар жүйелері де жасалуда. Облыстарда Қазақстан Республикасы  Қаржы министрлігімен бірге мынадай  шаралар жүргізілуде: 

- мемлекеттік кәсіпорындарында  пайдаланылмайтын объекттерді және  аландарды түгелдеу;

- пайдаланылмайтын өндіріс  ғимараттар туралы мәлімет берген  кәсіпкерлерге, егерде олар өндіріспен  айналысса, ғимараттар жалға немесе  сенім хат бойынша - бір жыл  мерзімге беріледі. Келешекте объекттер  кәсіпкерлердің меншігіне беріледі. Егерде кәсіпкерлер алты айдың  ішінде өндірісті іске асыра  алмаса, объекттер қайтарып алынып, қайтарылған мүліктер қайтадан  жарысқа қойылады;

-  бизнес орталықтарын  және бөлімшелерін салуға арналған  жерлер анықталады, ай сайын   бизнес субъекттері араларында  жерді сату жарыстары жүргізіледі; 

- жердің құны 5 жыл мерзімге  бөліп-бөліп төленеді. Өндіріспен  айналысатын шағын кәсіпкерлер  субъекттеріне жерге ие болу  құжаты ақысыз беріледі;

- өндірістік әрекеттер  ұйымдастыру үшін  бизнес кәсіпорындарының  пайдалануына, аяқталмаған мемлекеттік  құрылыс объекттері тендер негізінде  берілуі қамтамасыз етіледі. Кәсіпкерлікті  қаржыландырудың басым бағыттары  ішінде оны қорғауға бағытталған  заңдардың сақталуын бақылау,  шағын кәсіпкерліктің дамуына  кедергі жасайтын факторларды  анықтау сияқты маңызды шаралар  бар [20].

Шағын кәсіпкерліктің ойдағыдай  дамуын айқындайтын басты шарттардың бірі – олардың қызметін қамтамасыз ететін инфрақұрылымының жақсы дамыған  және дұрыс жұмыс жасайтын элементтерін жолға қою. Қазіргі кезде республикада шағын кәсіпорындардың өміршендігі  мен өркендеуін арттыратын бизнес –  инкубаторлар, технопарктер мен орталықтар жұмыс істеуде. Алайда, олардың жұмысы әзірге республиканың шағын кәсіпкерлігінің  ойдағыдай жұмыс істеуі үшін жеткіліксіз. Сондықтан түрлі бағдарламаларда көптеген кәсіпкерлердің есеп, бизнес – жоспар, маркетинг, қаржылық талдау, құқықтық мәдениет машықтарын әлсіз меңгергендігі ескеріле отырып, бизнес – инкубаторларға, технопарктерге, кәсіпкерлер құқықтарын қорғау жөніндегі қауымдастықтарға, мемлекеттік уәкілетті органдарға шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін әдістемелік тұрғыдан қамтамасыз етуді күшейту тапсырылған.

Шағын кәсіпкерлік саласындағы  қаржылық қолдау шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің қажетіне сай келетін  жабдық шығара алатын компанияларға  бағдарлануы тиіс, олардың өндірістік бағыты өнімнің жаңа түрлерін игеруі, техникалық және технологиялық озықтығы ескерілетін болады. Кәсіпкерлікті  мемлекеттік қаржылық қолдау нысандарын жетілдіру Шағын кәсіпкерлік  базар қатынастарын ұдайы іске қосып  отыратын ортаның нақ өзі.    Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен, базардың тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік берді.

Жалпы алғанда, кәсіпкерлік  экономикада нақты белсенді, бәсекелес  ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды Қазірдің өзінде кәсіпкерлік Қазақстанның бүгінгі  экономикасында лайықты орын алды. 2010 жылдың 1 қазанындағы мәлімет  бойынша, елімізде белсенді шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің  саны 628 мыңды құраған. Олардың тең  жартысы жеке кәсіпкерлер болып  табылады. Бұл секторда жұмыспен қамтылушылар 2 миллионнан асады, ал соңғы тоғыз  айда олар өндірген өнім көлемі 27,8 млрд АҚШ долларын құраған. Өнеркәсіптік өндіріс орындарында 21,2 пайызы істейді, шағын және орта кәсіпкерліктің 42 пайызын  сауда-саттық саласы қамтиды екен. қалғандары түрлі қызмет көрсетумен айналысады. Бұл деректерден сауда ісі  әлі де басым екендігін, салалық  құрылымдарда өндіріс көлемі әлі  де өзгере қоймағанын байқаймыз       [21]. Бұл үрдіске бір жағынан  түсінушілікпен қараған да жөн "Ірі  бизнеспен салыстырғанда шағын  кәсіпкерлік - бұл эволюциялық процесс. Бос жерден өндіріс құру мүмкін емес. Адам ең алдымен сауда жасайды, өйткені  ол көп капиталды қажет етпейді. Біршама уақыт өткен соң, яғни, тауарды сатып алу мен оны  өткізу тетіктерін жетік меңгеріп, қаржылық қор жинағаннан кейін ол ондай өнімді өзі де өндіре алатындығына көзі жетеді". Демек шағын және орта кәсіпкерлік болашақта өндіріс  саласында дамиды.

Кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі  ақпаратты талдағанда агроөнеркәсіптік кешендегі шағын кәсіпкерлік  қазіргі уақытта еліміздің экономикасына  тиісті үлес қоса алмай отырғанын  немесе табысын экономиканы сараптағанда мемлекеттің стратегиялық бағытын  жүзеге асыруда  бизнес басты құралдардың  біріне айналғаны да байқалдаы. Шағын  кәсіпкерлік, әсіресе, агроөнеркәсіптік өндіріс саласында мықтап дамуға тиіс. Өткен жылдарды есепке алсақ, ауыл шаруашылық шикізаттың басым бөлігі республикадан тыс жерден тасмалданып, сол жерде өнделіп, дайын өнім жоғарғы бағамен қайта әкелінеді. Мұның үстіне, тасымалдау кезінде өнім бағасы төмендеді, шығынға жол берілді. Бірқатар жаңа өнім алуға болатын қалдықтар өнделген жерлерде қалды.Қазіргі уақытта агроөнеркәсіпке кірісу жүйесінде шағын кәсіпорындардың осы мәселені шешу үшін жақсы мүмкіндіктері бар. «Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешені мен ауыл-селоларды дамытудың басты бағыттары туралы» Қазақстан Республикасының Заңында: агроөнеркәсіптік кешен құрамына шаруа қожалықтары, фермерлік, шарушылықтар, өндірістік және тұтынушылар кооперативтері, ұйымдар,сондай-ақ, ауыл шаруашылығы үшін өндіріске тиісті қаржы жұмсайтын, ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеумен шұғылданады, шикізаттар өндеп, олардан алынған өнімдерді сақтауды және өткізуді қамтамасыз ететін шаруашылық нысандары кіреді, - деп атап көрсетілген.         Шағын кәсіпкерлік тек бәсекелестік ғана емес, сонымен бірге, қоғамдағы техникалық прогресс пен ақпаратттандырудың да лайықты ұйытқысы болып табылады.Ол шағын және орташа қалалар мен аудандар аумағында тұратын адамдардың әлеуметтік- экономикалық жағдайын жақсартуға қызымет етеді. Шағын кәсіпкерлік мемлекет тарапынан оңай қадағаланады және оны дамытуға көп шығын жұсалмайды. Қазіргі қалыптасқан күрделі жағдайда ауыл шаруашылығындағы  бизнестің қарқынды дамуына тұсау болып отырған екі факторды бөліп көрсету керек. Бұл - техникалық мүмкіндіктің әлсіздігі және қаржы ресурстарының тапшылығы.Көптеген шағын кәсіпорындар қаржылық тұрақсыздық және құрал-жабдықтардың жетіспеушілігінен өзінің даму жолында қиыншылықтарға кездеседі, олардың алдын - алу барысында жаңа технологиялар енгізіп, өнім мен қызметтің сапасын жоғарылатып, ұзақ мерзімді инвестициялар тартып, сондай-ақ, жаңа нарық жасау жолдарын енгізу сияқты бағыттарды ұстанады. Кәсіпкерліктің сәтті жүргізілуі үшін белгі бір активтер санын басқаруы керек. Олар тез пайдаға түспейді, яғни белгілі бір уақыт арасында ретке келіп отырады. Осы активтерге кеткен жиынтық шығындар капиталдағы кумулятивті қажеттілікпен анықталады. 

Шағын кәсіпкерлікпен айналысатын  кәсіпорындар үшін ең өзекті мәселе болып  меншік құралдары мен капиталдың ұзақ мерзімді көздер есебінен туындайтын қаржылық стратегия табылады. Ғылыми зерттеулер көрсеткіштері тек қана 5% шетел кәсіпорындары инвестициялық  қорлар есебінен қаржыландырылады. Көбінесе, шағын кәсіпкерлік меншік жинақтарынан, туыстарының, достарының жинақтарынан, сондай - ақ коммерциялық банктердің несиелерімен қаржыланады. 

Қазақстанда меншікті құралдар шағын кәсіпкерлік субъектілерін  қаржыландырудың негізгі көзі болып  табылады. Бірақ олар қаржыландырудың  барлық қажеттіліктерін жаба алмайды. Бұл жағдайда қаржыландырудың альтернативті  көзі болып банк несиелері және мемлекеттің  және халықаралық ұйымдардың арнайы жүргізілетін шағын кәсіпкерлік  субъектілеріне несие беру кезінде  келісім бойынша кепіл заты болуы қажет. Кепілхаты мыналар болуы мүмкін: есеп құжаттарының материалдық бағалылығы; бағалы қағаздар; валюталық құндылықтар.

Сондай-ақ, кепіл зат ретінде  тек қана өндіріске тез араласып кететін бағалы құндылықтар болады. Кепіл түрлері болып, мүлік және құқық кепілдері табылады. Клиенттің  мүлік кепілі, бұл тауарлы - материалды құндылықтар келілі; дебиторлық шоттар кепілі; бағалы қағаздар кепілі; вексельдер кепілі; депозиттер келілі (сол бөлікте  болып саналатын); ипотека; аралас кепіл. Құқықтық кепіл, бұл несие алушының өзінің мүлігіне құқы бар кепіл. Мұнда  несие алушы кепіл туралы келісім  және несие беруші банк арасындағы байланыс көрсетіледі. Шағын және орта кәсіпкерлік субьектілерінің инвестициялық  қызметіне қаржы-несиелік қолдау көрсетудің заманауи жүйесіне келетін болсақ. 

Шағын кәсіпкерлік субьектілерінің  инвестициялық қызметіне қаржы-несиелік қолдау көрсету мыналар есебінен қамтамасыз етіледі:

шағын және орта кәсіпкерлік  субьектілерінің мемлекеттік инвестициялық  бағдарламаларға қатысуын қамтамасыз ету;

кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі  қорлар мен басқа да мамандандырылған институттардың бюджеттен тыс көздерді тарту қызметін жандандыру;

 бизнеспен жұмыс істейтін  коммерциялық банктер мен басқа  да қаржы институттары үшін  жеңілдіктер беру жүйесін дамыту;

тиімділігі жоғары инвестициялық  жобаларды жүзеге асыру үшін шағын  кәсіпкерлік субьектілеріне үлесті шартпен тікелей қаржы көмегін  көрсету. 

Қаржы-несиелік қолдау көрсететін инфрақұрылымды одан әрі дамыту:

шағын кәсіпкерлік субьектілеріне мемлекеттік және муниципалдық қорлар арқылы қаржы-несиелік қолдау көрсету  нысандарын ұлғайтуды;