Мемлекет пен бизнестің серіктестігінің даму болашағы

Қазақстанның тәуелсіздігін  алғаннан бергі өмір жолында оның экономикасының дамуына әсер ететін бірден-бір факторлардың бірі - бұл  бизнес, ал мемлекет пен бизнес серіктестікті  қолдау және дамыту мемлекеттің экономикалық саясаты жағынан, заңнамалық тұрғыдан белгілі бір жүйеде жүргізіледі. Қазақстанда бұл сектордың экономикалық және әлеуметтік секторға әсер етуі шетелдердегідей, соның ішінде Батыс Еуропа, Америка  және Оңтүстік Шығыс Азия елдеріндегідей, біздің елімізде де іскерлік өмірде дамыған  динамикалық бөлімдерінің біріне айналды [6].

 бизнес жеке кәсіпкерлікті  құрайтын қазақстандық жүйе болып  табылады. «Кәсіпкерлікті мемлекеттік  қолдау туралы» Қазақстан Республикасының  1997 жылғы 19 маусымдағы Заңына  сәйкес,  бизнес субъектілеріне  білімі қамтылмаған жеке тұлғалар, жеке кәсіпкерлер және заңды  тұлғалар, кәсіпкерлік қызметпен  айналысатын тұлғалар, құрамында  орташа жылдық санмен 50 қызметкері  бар және бір жылдық активтердің  жалпы құны 60 мың айлық есептік  көрсеткішке тең болатын (қазіргі  таңда 55 миллион теңгеден жоғары  немесе 400 мың АҚШ доллары) кәсіпорындар  жатады. Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлік  құрамынын заңнамамен бөлінеді, яғни жеке кәсіпкерлер және  орташа жылдық санмен 10 жұмысшы  саны бар заңды тұлғалар [7].

Шағын және орта кәсіпкерлікті  қолдаудың жүйесіне, шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың  мемлекеттік бағдарламалары кіреді.

Кәсіпкерлікті қолдау мен  дамыту жолындағы мақсаттар 1997 жылы Президенттің « бизнесті қолдау мен  дамытудың мемлекеттік шаралары туралы» және «Қазақстан Республикасында  бизнесті қолдау мен дамытудың жергілікті бағдарламалары туралы» жарлықтарынан  бастау алады.                                     Осы нормативтік актілерде мемлекеттік  саясаттың осы сферадағы бағыттары  көрсетіледі. Орталық және жергілікті атқарушы органдардың кәсіпкерлікті  қолдау координациясы, сондай-ақ олардың  халықаралық қаржы институттарымен  шағын кәсіпкерлк бағытына техникалық және қаржылық көмек жасау туралы қарым - қатынаста болуы сипатталады. Бұл бағыттарды қолдау Қазақстан Республикасының экономика және сауда министрлігі құрамындағы кәсіпкерлікті қолдау Агенттігіне жүктеледі. Қазіргі таңда мемлекет пен бизнес серіктестікті қолдау аясындағы қызметтер Қазақстан Республикасының индустрия және жаңа технологиялар министрлігіне тапсырылады.

Шағын және орта кәсіпкерлікті  дамытудағы алғашқы бағыттар мыналар  болып табылады:

- халық тауарларын өндірудІ  дамыту, импорт, құрылыс материалдарын,  әртүрлі құрылғы түрлерін шығару;

- қызмет сферасын дамыту:

- аграрлық жүйе өнімдерін  шығару өндірісін дамыту [8].

Осыған байланысты алдағығы кезеңде жүзеге асырылатын мемлекеттік  бағдарламаларға тоқталатын болсақ.

Үстіміздегі жылы үдемелі  индустриялық-инновациялық дамуының 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік  бағдарламасы жұмысын бастады.

Бағдарламаны іске асыруға  мүмкіндік беретін механизмдері жайлы айтатын болсақ.

Қазіргі уақытта Индустрияландыру бағдарламасын іске асыру мақсатында 23 салалық және функционалдық бағдарламалар  әзірленуде.

Онда экономиканың басым  бағыттарын жүйелі, әрі селективті қолдау шаралары нақтыланады. Ал аймақтарды дамыту бағдарламаларын әзірлеу  шеңберінде өңірлік қолдау шараларын  қолға алу көзделіп отыр. Салалық  және өңірлік бағдарламаларды іске асыру мақсатында Индустрияландыру картасы аясында біріктірілген  қаржылық және қаржылық емес шараларын  ұсыну арқылы нақты жобалар қолдауға ие болады. Бүгінде жинақталған Индустриаландыру картасы жалпы құны 7,2 трлн. теңгені  құрайтын 237 инвестициялық жобадан  тұрады.

Қазақстан Республикасының  Үкіметі осы жылдың сәуірінде  Индустрияландыру картасын бекіткен болатын. Оған жалпы сомасы 6,7 трлн. теңгені  құрайтын 101 инвестициялық жоба енгізілді. Сонымен қатар облыстардың және Астана мен Алматы қалаларының әкімшіліктері  өңірлік Индустрияландыру карталарын жасауда. Осы уақытқа дейін оған жалпы құны 490 млрд. теңгені құрайтын 136 жоба қосылды. Жобалардың іске асырылуын  тәуелсіз бағалау мақсатында Индустрия  және жаңа технологиялар министрлігі  Сауда-өнеркәсіптік палатасымен әріптестік туралы меморандумға қол қойды. Сонымен  қатар Индустрияландыру картасының жұмысы «Қазақстан Республикасының  инвестициялық жобаларын басқару» ақпараттық жүйесі арқылы үйлестіріледі. Өндірістік қуаттарды 2015 жылға дейін  оңтайлы орналастыру схемасы  Мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың тағы бір тетігіне айналмақ. Схемада  Индустрияландыру картасының жобаларын  негізге ала отырып елдегі инфрақұрылымдық  және ресурстық базаның даму жоспарын үйлестіру нәтижелері көрсетілген.

Осылайша, «Жол картасына» қосылған жобалардың ресурстарға және инфрақұрылымға қосымша қажеттігін ескере отырып, арнайы тізім бойынша минералды-шикізаттық, энергетикалық, су, жер және еңбек  ресурстарының 2010 жылға дейінгі жобалық баланстары нақтыланып, әзірленді. Сонымен бірге энергетика, автожол, темір жол, құбыр өткізу, су және әуе инфрақұрылымдардың алдағы уақыттағы даму схемалары дайындалды. Әзірленген Индустрияландыру картасы және схема - ұдайы өзектендіріліп, бағдарлама орындалған сайын нақтыланып отырады. Бұдан басқа, схема қазіргі 2020 жылға дейінгі стратегиялық жоспарды іске асыру мақсатында әзірленіп жатқан елдің 2020 жылға дейінгі аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамды схемасының құрамдас бөлігі болмақ [9].

Мемлекет кәсіпкерлікті  қолдауда келесі бағыттарды ұстанады:  
  - кәсіпкерлікті мемлекттік, қаржылық, статистикалық, материалдық-техникалық ақпараттық ресурстар және ғылыми-техникалық технологиялар субьектілерінің қатысуымен жеңілдіктер жасау; 

- шағын кәсіпкерлік субьектілерін мемлекттік түрде қабылдау, олардың іс-әрекетін лицензиялау, өнімдерін сертификаттау;

- шағын кәсіпкерлік субьектілерінің  құқықтық тәртібін аластау, соның  ішінде кәсіпкерлікті дамыту  мен қолдау үшін шетелдік инвестицияларды  тұтыну жүйесін қолдану;

- қаржы көздерін анықтауда шағын кәсіпкерлік субьектілерін несиеге беру бағдарламасын қабылдау;

Осылайша, мемлекет экономикасының толық дамуын шағын кәсіпкерлік  субьектілерін қорғау және қолдау мақсатымен оларға жеңілдіктер бере отырып шағын  кәсіпкерліктің  жан-жақты дамуына  үлкен мән береді.

Мемлекет пен бизнес серіктестікті  мемлекеттік қолдаудың қағидаларына келетін болсақ.

Кәсіпкерлікті мемлекеттік  қолдаудың негізгі қағидалары:

- кәсіпкерлікті дамытудың  басымдылығы;

- кәсіпкерлікті мемлекеттік  қолдаудың кешенділігі;

- инфрақұрылымды дамытуда  және кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық  формаларын таңдауда жағдай туғызу;

- алдыңғы қатарлы шетелдік  тәжірибені қолдау [10].

 Қазақстан Республикасындағы  жергілікті мемлекеттік басқару  туралы жаңа заң еліміздің  құқықтық, саяси және экономикалық  жүйесінің дамуының жаңа кезеңін  ескере отырып, жаңа өкілеттіктер  белгіледі. Оларды біліктілікпен  жүзеге асыру, әсіресе кәсіпкерлік  сияқты аса маңызды және үнемі  дамып отыратын салада, басқарушылық  және құқықтық сауаттылыққа, олардың  жаңашылдық қабілетіне және ең  бастысы - бастамашылдығына байланысты  ешбір тосқауылсыз, керісінше  мемлекеттік қолдаудың барлық  түрлерін ұсынғаны жөн. 

Осы іс-шараларды ескере отырып Қазақстан Республикасында  мемлекет пен бизнес серіктестікті  қолдау құрылымының іргетасы қалыптасу  үстінде десекте болады 
     Шағын  және орта кәсіпкерлікке  қолдау  көрсету  құрылымы  деп  бұл  жағдайда шағын кәсіпкерліктің дамуын қамтамасыз ететін, шағын  кәсіпорындарға ақылы және басқа негізде білім, консалтинг, ақпарат, технология, техника, қаржы  салаларында,  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  саласында  қызмет  көрсететін  және қолданылып  отырған  заң  негізінде  кәсіпкерлермен, сондай-ақ, бір-бірімен  өзара  қимыл  жасайтын  мемлекеттік, қоғамдық  және  комерциялық  құрылымдар  жүйесі  айтылып  отыр [11].

Солардың қатарында, бүгінде кәсіпкерлер қауымы жақсы білетін «Даму» қорының жұмысы дағдарыстан кейінгі дамуға бет алған шағын кәсіпкерлік үшін орны ерекше десек, артық айтқандық емес.

«Даму» қоры туралы сәл тоқтала кетсек: 1997 жылы еліміздегі шағын кәсіпкерлік субъектілерінің  қалыптасуы мен экономикалық өсуін  ынталандыру, сондай-ақ  бизнеске қолдау көрсету үшін мемлекет тарапынан  бөлінетін қаржыны тиімді пайдалану  мақсатында «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ құрылған болатын, «Даму» қорының  кәсіпкерлікті сапалы дамыту мақсатында жүзеге асып жатқан бағдарламалардың бірнешеуіне тоқтала кеткен жөнболар. 
  Қаражатты екінші деңгейдегі банктерге шартты түрде орналастыру бағдарламасы. Бағдарлама бойынша несиелендірудің негізгі шарттары бар: 12,5 пайыздан аспайтын жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі – қаржыландырудың ең жоғарғы лимиті 750 000 000 теңге. Сондай-ақ шарт бойынша өтімділігі жоғары кепіл мүлкі болуы тиіс. Бүгінде қаражатты екінші деңгейлі банктерде шартты түрде орналастыру бағдарламасы бойынша серіктес банктер қатарында «Қазақстан Халық Банкі» АҚ, «Альянс Банк» АҚ, «БТА Банк» АҚ, «Банк Центр Кредит» АҚ, «АТФ Банк» АҚ, «Казкоммерцбанк» АҚ, «Каспий Банк» АҚ, «Цесна Банк» АҚ бар.

Бұдан басқа қаржылық бақылау агенттігі, Ұлттық банк, Бәсекелестікті қорғау комитеті, Есеп комитеті және әлеуетті органдардан тұрады [12].

Дей тұрғанмен, шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік  қолдаудың нақты жүйесі пісіп  жетілді деуге келмейді.Оған дәлел: 

Шағын және орта кәсіпкерлікті  қолдау  инфрақұрылымының   жеткіліксіз  дамуы; қолданып жүрген заңдарды жергілікті деңгейде орындау тәжірибесінің  әлсіздігі; салық салу және салықтық тексеру жүйелерінің тым күрделілігі; негізгі  қаражатты  алуға  және  айналым  қаражатын  молайту  үшін  несиелік  қорларға  қол  жеткізудің  шектеулігі: мамандарды  даярлау  және  шағын   кәсіпкерлікті  ақпараттық  қолдаудың  тұтас  жүйесінің  жоқтығы; шағын  кәсіпкерліктің   мемлекеттік  құрылымдар  мен  өзара  іс-қимыл  жасаудың  ұйымдық   мәселелері; шағын  кәсіпкерліктің  даму  жолындағы  әкімшілік  тосқауылдар  тағы  басқа. Демек мемлекет пен  бизнес серіктестікті қолдаудың  жүйесі мен құрылымын одан әрі  жетілдіріп, нығайту қажет. Ол үшін жоғарыдағы кемшіліктердің орнын толтыра  отырып,  шағын және орта кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау белгілі бір  нақты жүйеде жүргізілуі керек.

 

 

 

2.2 Мемлекет пен  бизнестің өзара арақатынасының  мәселелері

 

Кәсіпкерлік республика экономикасында, Бүгінгі таңда ол айтарлықтай  мықты экономикалық және саяси күшке  ие. Шағын кәсіпкерлік, нарықты тауарлармен  және қызметтермен жабдықтауға, дұрыс  бәсекенің өсуіне көмектесе отырып, экономиканың жақсы дамуының индикаторларының бірі болып табылады.

Бүгінде Мемлекетіміз шағын  және орта кәсіпкерліктің кеңінен қанат  жаюына елеулі жағдайлар жасауда. Ол өз нәтижесін беріп те жатыр. Шағын  және орта кәсіпкерліктің кейінгі жылдардағы  даму динамикасы, оң өзгерістерді көрсетеді (Сурет 2).

 

Сурет 2 Шағын және орта кәсіпкерліктегі белсенді субъектілері санының өзгеруі өткен жылғы тиісті күнге пайызбен

  

2011 жылғы қаңтар-наурызда (салғастырмалы бағаларда) өткен жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда белсенді субъектілер саны 5,0%-ға, жұмыспен қамтылғандар саны 2,0%-ға өсті.Соның ішінде шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар-107,5%, дара кәсіпкерлер-106,3%, орта кәсіәпкерліктегі заңды тұлғалар106,2%, шаруа(фермер) қожалықтары -101,0% (2-Сурет).

 

Кесте 4              Шағын кәсіпкерліктегі белсенді субъектілер саны

                                         бірлік

	2011
	Қаңтар	ақпан	наурыз
Қазақстан Республикасы	667 815	668 573	655 102
Ақмола	26 547	27 382	26 540
Ақтөбе	23 359	23 869	23 814
Алматы	109 458	108 452	90 873
Атырау	19 150	19 140	24 798
Батыс Қазақстан	19 276	19 303	20 329
Жамбыл	37 090	37 079	32 108
Қарағанды	43 501	43 540	44 072
Қостанай	36 050	36 335	33 865
4 Кестенің жалғасы
Қызылорда	14 517	14 522	16 200
Маңғыстау	16 472	16 395	21 698
Оңтүстік Қазақстан	115 151	124 187	115 151
Павлодар	24 053	24 288	24 927
Солтүстік Қазақстан	20 769	20 873	19 423
Шығыс Қазақстан	68 581	67 416	58 895
Астана қ.	26 120	26 150	34 381
Алматы қ.	59 587	59 642	68 028