Мемлекет пен бизнестің серіктестігінің даму болашағы

  Енді мемлекет пен бизнес серіктестіктің ел экономикасындағы рөліне келетін болсақ, әлемдік тәжірибеде мемлекет пен бизнес серіктестіктің экономикадағы рөлі бағалауға келмейтіндей жоғары екенің көрсетіп отыр. Ол мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде  бизнес субъектілері маңызды роль ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін артырытын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, мемлекет пен бизнес серіктестіктің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін талдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетін көпір болуы қажет.Түрлі қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан  бизнес даму үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді шеше отырып қарқын алуда.

Осы барлық аталған және басқа да мемлекет пен бизнес серіктестіктің экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына жатқызылып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырылады. Бірақ  мемлекет пен бизнес серіктестіктің ролін таңдай отырып, оның дамуына  кедергі болатын себептерді айтпауға болмайды.

Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы  күрделі экономикалық жағдай (инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі, төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық қорғалуы).

Екіншіден, кәсіптіліктің  төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін теңгеруі.

Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге  толық сенімнің болмауы.

Төртіншіден, мемлекет пен  бизнес серіктестікті мемлекеттік  қолдаудың әлсіздігі, тіпті, керісінше  мемлекеттік органдардың жиі  араласуы.

Бесіншіден, қазіргі заманға  сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал  – жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық төлем құнының жоғары болуы [4].

Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды  мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет. 
 Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей немес жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету, тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке келтіру.

Соңғы жылдары мемлекет пен  бизнес серіктестікті дамыту мен  кәсіпкерлік қызметті қолдау бойынша  бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін берді, статистиктердің  айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының артуы, жұмыспен қамтылған  халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын кәсіпорындардың өнім өндірудің  жалпы көлеміндегі үлес салмағы  артып келеді. Мемлекет пен бизнес серіктестіктің ролінің артуын кәсіпкерлер  форумының тұрақты жүргізілуі шағын  кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші деңгейлі банктердің шағын  кәсіпкерлік субъектілеріне несие  берудің минимал мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі  қарыздан 10% - тен аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агегнттігінің  құрылуы, шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң  қадағалау, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің  жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер  беру.

Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған  бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені  ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен қамту  және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша  өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен шығатын  жол ретінде қарастырылады.

Соңғы он жылдықта дамыған  елдердегі экономиканың даму тенденциясы  шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының  қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі болып табылады.

Кез келген процесс сияқты мемлекет пен бизнес серіктестіктің дамуы мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі  ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі  жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:

- жоспарлау (стратегиялық  менеджмент, маркетинг стратегиясын  әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);

- ұйымдастыру (барлық  деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес  басқару құрылымын құру);

- мотивация (кәсіпкерлік  белсенділікті ынталандыратын механизмді  қалыптастыру); 
- бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер енгізу) [5].

Біздің елімізде шағын  бизнестің рөлі әрқашан өсіп отырады.

Дей тұрғанмен өзінің іс-әрекетінде кәсіпкерлік оның дамуын тежейтін көптеген мәселелрге тап болады. Қазақстанның экономикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі  рөлінің маңыздылығын мойындай отырып, үкімет басшылары кәсіпкерлікті  қолдайды. 

Кеңес дәуірінде шаруашылық субьектілерінің әр түрлі формалары  онша маңызды болмады. Себебі, мемлекет барлық кәсіпорындарды басқарып отырды. Кеңестер заңнамасына сай, кәсіпорынның тек бір түрі ғана шаруашылық іс-әрекеттің  барлық түрін туғызатын – мемлекеттік  кәсіпорын болды. Өйткені, өнеркәсіп  шикізаттары мемлекетттің меншігінде болды. Ал басқа шаруашылық субьектілер  ол кезде болған жоқ. 

Нарықтық қатынастарға өтумен байланысты мемлекет пен бизнес серіктестікті  мемлекеттік қолдаудың құқықтық базасы қалыптаса бастады.

1997 жылы маусым айында  ел парламентінің шешімімен қабылданған  «Шағын кәсіпкерлікті мемлекттік  қолдау туралы» заңы Қазақстан  Республикасының экономикалық дамуындағы  маңызды қадамы болып табылады.

Мұнда іс-әрекеттің негізгі  бағыттары және мелекеттік, жергілікті бағдарламаларды жасау үшін заңды  алғышарттар жасалды. 

Кейіннен «Тура инвестицияларды  мемлекеттік қолдау» туралы заң  Қазақстан Республикасының Президентінің  жарлығымен қабылданған «Шағын кәсіпкерліктің дамуын және оны мемлекттік қолдауды күшейту туралы» заңымен келісілген және оның жалғасы болып табылады. 

 

 

2. Мемлекет пен бизнестің арақатынасының дүниежүзілік тәжірибелері

 

Әлемдік эканомикада мемлекет пен бизнес серіктестікті ұйымдастырып, жүзеге асырудың әртүрлі механизмдері бар. Ол механизмдер көптеген факторларға  байланысты болып келеді. Бұл факторларға  эканомиканы мемлекеттік реттеудің  ерекшелігі,нақты кезеңдегі эканомиканың хал-ахуалы,ғылыми потенциалдың мүмкіндігі,тұрғылықты халықтың менталитеті.т.с.с. Осы факторларды  ескере отырып, дамыған шет елдердің шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудағы тәжірибелерін біздің жағдайға бейімдеп қолданғанның маңызы зор.

Кейінгі онжылдықтарда экономикасы  дамыған Батыс елдеріндегі бәсекенін  дамуы әсерінен  бизнес рөлі арта түсті. Мұның басты себебі-экономикалық сектордың кәсіпорындарына тән  артықшылықтар. Тұрақты экономикалық жүйеде шағын кәсіпкерлік: динамикалық  түрде дамуы мүмкін, тұтынушылардың сұранысының өзгеруіне тез бейімделе  алады, бәсекелес нарықтық қатынастарға ықпал етеді, экономикалық құрылымдық қайта құрылуына әсер етеді, жаңа жұмыс орындарын ашады, жаңа кәсіпкерлк топ пен меншік иелерінің құрылуына  жағдай жасайды, елдің жалпы ұлттық өнімінде үлкен үлеске ие бола алады, мемлекеттік бюджетке үлкен қаржы  сомаларын береді.

 бизнесті дамыту үшін  Қазақстан  бизнесті басқару  процесін жетілдіруге көп күш  жұмсау қажет. Шетелдік мамандардың  айтуы бойынша қазіргі бизнес  ішкі және сыртқы факторлардың  әсеріне тәуелді.

Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның  өзгеру деңгейі.

Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық  және салалық деп бөлуге болады.

Ортаның бизнеске макро ықпалы.

- Әлеуметтік факторлар; 

- Технологиялық факторлар;

- Ресурстық факторлар.

Көптеген шетел мемлекттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай,  бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды  өз бетінше жүйелік бағыт болып  табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау механизмдерін  басқа мемлекеттерде зерттеу  қандай да болмасын ұлттық ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға  мүмкіндік береді. (2-кесте).

Кесте 2 Дамыған мемлекеттер тәжірибесі мен Қазақстан Республикасы деңгейін бағалау

1. Мемлекттік саясат  мақсаттарын анықтайтын кәсіпкерлік  қызметті қолдау сұрақтарын реттейтін  әлеуметтік құқықтық актілер  болуы	Даму үстінде
2. Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, ақпараттық, кеңістік  және кадрлық мемлекеттік жобалардың  жүйесін құрастыру және жүзеге  асыру	Даму үстінде
3. Кәсіпкерлікті қолдаудың  тікелей және жанама шараларының  байланысы	Жоқ
4. Әр түрлі деңгейдегі  бюджеттерден кәсіпкерлікті қолдау  жобаларын жүзеге асырудың ассигновациясын  анықтау	Даму үстінде
5  бизнес саласындағы  барлық міндеттерді реттейтін  дамыған арнайы мамандандырылған  мемлекеттік мекемелердің болуы	Жоқ
6 Орталық, аймақтық және  жергілікті билік органдарының  функцияларын өзара рационалды  бөлу	Даму үстінде
7 Мемлекеттік билік органдарының  бизнес мүдделерін қорғайтын  ұйымдармен өзара қарым – қатынасы	Жоқ
8  бизнес саласындағы  мемлекеттік саясатты өзара қарым  – қатынасты қолдауға бағытталған	Даму үстінде

 

Ішкі немесе бақыланатын  факторларға кәсіпорын қызметіне  байланысты факторларды жатқызады. Енді әртүрлі тәжірибесіне келейік.  
Дамығын елдерде шағын кәсіпорындар мынадай салаларда басым рөл атқарады: сауда, автосервис құрылыс, қызмет көрсету салалары. Қазір шағын кәсіпорында жоғары технологиялық сфераларға: машина құрылысы, энергетика, электротехника, химиялық өнеркәсіп, транспорттық қызымет, информатика, микроэлектроника, телекомуникация слалаларына әртараптаңдырылып жатыр.

Шағын және орта кәсіпорындарын ірі кәсіпорындарымен қатар қызмет етуі дамыған елдер экономикасына  тән белгі.

АҚШ –та өз ісімен айналысушы азаматтар, яғни кәсіпкерліктер үлкен  құрметке ие. Нарықты экономикаға  бет бұрған елдер үшін АҚШ –  тағы  бизнесті қолдау тәжірибесі үлкен  маңызы бар.АҚШ  бизнес басқармасының  классификациясы бойынша  бизнес субъектілеріне: жұмыскерлер саны 500-ге дейін болатын өндірістік және сауда кәсіпорындары, ал басқа салалар үшін – жылдық табысы 2 миллион долларға дейін болатын кәсіпорындар жатады.АҚШ-та тіркелген кәсіпорындардың 97%-ына жуығы шағын кәсіпорындар. Бұл шағын кәсіпорындар жалпы ұлттық өнімнің 53%-ына, бөлшек сауданың 72%-ына, қызмет саласының 57%-ына ие болып тұр.

Әдетте америкалық фирмалардың  көлемі жұмысшылардың санымен бағаланады: өте ұсақ фирмалар – 20 адамға дейін  жұмысшылары бар, шағын 20-дан 99 адамға дейін, орташа 100-ден 499-ға дейін, ірі 500 адамнан көп.  Көрсеткіштерді салалар  бойынша құрады: бөлшек саудада 100 жұмысшысы  бар, өңдеу саласында 500-ге дейін  жұмысшылары бар фирмалар шағынға  жатады.

 

Кесте 3 АҚШ-ғы әртүрлі деңгейдегі фирмалардың саны

Фирма көлемі	Фирма саны
Ірі	1000
Орташа	134000
Шағын	2000000
Шағын кеңселер	3000000

                                                                                     

Экономикалық өсу және құлдырау кезінде, жаңа жұмыс орындарын  ашу мен қысқарту кезінде шағын  кәсіпорын жұмыссыздық проблемасын  бәсеңдетеді. АҚШ-тық  бизнес даму мысалы көрсеткендей,  бизнес сыртқы ортаның  өзгеруне тез бейімделеді. АҚШ Сауда  министрлігінің мәліметтері бойынша  шағын кәсіпкерліктің инновациялық сипаты елдің экономикалық өсуіне 20-25%-ға дейін үлес қосады. 
        АҚШ-та  бизнес тұрақты түрде мемлекеттік қолдауға ие. әр түрлі мемлекеттік реттеулер мен қолдау шаралары құқықтық базаға негізделеді. Солардың бірі « бизнес туралы» заң. АҚШ конгрессіне бизнес проблемаларымен екі комитет айналысады.