Мемлекет пен бизнестің серіктестігінің даму болашағы

*Дерек көзі- www.stat.kz

 

Шағын кәсіпкерліктегі белсенді субъектілер саны 2011 қаңтардағы көрсеткіштер бойынша - 667 815 бірлік. Яғни 5,0%-ға өскен.

Шағын кәсіпкерліктегі белсенді жұмыспен қамтылғандар саны 1798631, бұл өткен  жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 2,0%-ға өскен. Шағын кәсіпкерліктегі  белсенді субъектілер саны ең жоғарғы  облыс - Оңтүстік Қазақстан - 123 285 бірлік. Ең төменгі нәтиже Қызылорда облысында байқалады (4-Кесте).

 

 

 

 

   Сурет 3.  Шағын және орта кәсіпкерлік субьектіл қызметінің негізгі көрсеткіштері

Өткен жылдың тиісті кезеңіне, жұмыспен қамтылғандар саны - 101,9%, Өнім (тауарлар, қызмет көрсетулер) шығарылымы - 102,3% құраған (3 Сурет).

 

Кесте 5 2011 жылғы қаңтар-ақпанда  шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қызметінің негізгі көрсеткіштері

                                                             өткен жылғы тиісті кезеңге  пайызбен

	ШОК белсенді субъектілерінің  саны	Жұмыспен қамтылғандар саны	Өнім (тауарлар, қызмет көрсетулер) шығарылымы
Қазақстан Республикасы	101,5	101,9	102,3
Ақмола	103,1	102,6	101,8
Ақтөбе	105,4	103,0	103,1
Алматы	100,8	100,5	101,9
Атырау	105,1	101,0	103,1
Батыс Қазақстан	101,7	102,2	101,2
Жамбыл	101,3	107,6	101,1
Қарағанды	101,5	102,5	103,0
Қостанай	101,3	101,8	102,0
Қызылорда	100,3	101,3	100,9
Маңғыстау	100,3	100,8	101,4
Оңтүстік Қазақстан	101,0	101,9	101,6
Павлодар	101,0	102,2	101,6
Солтүстік Қазақстан	100,8	101,2	101,1
Шығыс Қазақстан	101,2	100,5	102,2
Астана қ.	103,4	101,8	102,1
Алматы қ.	101,7	102,0	102,6

*Дерек көзі- www.stat.kz

 

2011 жылғы қаңтар- наурызда шағын және орта кәсіпкерліктегі субъектілердің өнім шығарылымы 1692,1 млрд. теңгені құрады. Яғңи өткен жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 3,3%-ға өскен. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің жалпы санында дара кәсіпкерлер үлесі – 62,7%, шаруа (фермер) қожалықтары – 25,9%, шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар – 10,1%, орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар – 1,3%-ды құрады.

   2011 жылғы қаңтар-ақпанда шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қызметінің негізгі көрсеткіштері өткен жылғы тиісті кезеңге пайызбен, шағын және орта кәсіпкерлік белсенді субъектілерінің саны - 101,5%, ал жұмыспен қамтылғандар саны - 101,9%, Өнім (тауарлар, қызмет көрсетулер) шығарылымы - 102,3% құраған ( 5- Кесте).

 

Кесте 6   2011 жылдың  1 қаңтарына тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны

                                                     

	Барлығы	соның ішінде
		заңды тұлғалардың	жеке кәсіпкерлердің	шаруа (фермерлік) қожалықтарының
Қазақстан Республикасы	928 999	204 989	531 753	192 257
Ақмола	34 319	6 108	23 610	4 601
Ақтөбе	33 922	8 122	21 220	4 580
Алматы	129 644	9 766	67 820	52 058
Атырау	29 728	6 228	21 869	1 631
Батыс Қазақстан	26 717	4 196	18 117	4 404
Жамбыл	46 675	4 998	25 391	16 286
Қарағанды	59 982	13 814	39 363	6 805
Қостанай	43 610	7 017	30 541	6 052
Қызылорда	22 274	4 083	15 465	2 726
Қызылорда	27 593	6 916	19 422	1 255
Оңтүстік Қазақстан	156 525	18 873	69 018	68 634

*Дерек көзі- www.stat.kz

 

2011 жылдың  1 қаңтарына Қазақстан Республикасындағы тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны  928 999 бірлікті құраған (Кесте 6).                                                           

Бұл өте жақсы көрсеткіш, дей тұрғанмен жоғарыдағы көрсеткіштерден  біз мемлекет пен бизнес серіктестіктің кәсіпкерлік субъектілерінің жалпы санындағы үлесі бойынша Қазақстан дамыған елдермен теңескенімен, алайда шағын кәсіпкерліктің тиімділігі көрсеткіштері бойынша әлі де болса артта қалып отырғанын байқаймыз. Демек  бизнеске одан әрі жан-жақты қолдау қажет [16].

 

Қазіргі уақытта қалыптасқан  экономикалық жағдайда мемлекеттік  тікелей немес жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге асыру үшін келесідей шаралар  қажет: заңдық және нормативтік базалар  ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңейтуге әсер ету, тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке келтіру.

Шағын және орта кәсіпкерлікті  қолдаудың механизмдерін орынды дәл қолдану үшін кәсіпкерлік  субьектілерінің жай-күйін талдаудың  маңызы зор.

Қазақстандағы мемлекет пен  бизнес серіктестіктің жай-күйін анықтау  жөніндегі кешенді зерттеудің нәтижелері.

2010 жылдың қыркүйек-желтоқсан  айларында «Даму» кәсіпкерлікті  дамыту Қоры жүзеге асырған  «Бизнес- Кеңесші» бағдарламасы  аясында “BISAM Central Asia” Бизнес - ақпарат,  әлеуметтік және маркетингтік  зерттеулер орталығы Қазақстандағы   бизнес ахуалы мен проблемаларын  бағалау мақсатымен кешенді зерттеу  жүргізді. Қазақстанның барлық әкімшілік  аудандарын қамтыған зерттеуге  «Кәсіпкерліктің жедел-курсы» атты  оқыту тренингтерінің 10 мыңнан астам  тыңдаушысы қатыстырылды және  бизнестің әртүрлі деңгейдегі  өкілдерімен жүргізілген фокус-топтар  мен терең сұхбаттар кірді.  Респонденттер ретінде жұмыс  істеп жүрген кәсіпкерлер мен  кәсіп ашуға ынталы тұрғындар  және түрлі себептермен жеке  кәсіппен айналысуды доғарған  жандар да тартылды.

Қазақстандағы кәсіпкерлік  бүгінде жаппай деңгейге көтеріліп  отыр. Мұны 2001 - 2010 жж. аралығында заңды  тұлғалардың мемлекет пен бизнес серіктестіктің ұйымдық-құқықтық құрылымындағы  үлесінің 1,8 есеге дейін қысқарғаны, ал жеке кәсіпкерлер үлесінің 1,4 есеге  өскені жөніндегі мәліметтер растайды. Ал  бизнес субъектілері шығаратын  өнім көлемі 4 есе дерлік өскен. Сонымен  қатар, кәсіпкердің беделі мен бет-бейнесі  де бұқара халық арасында өзгере бастаған. Сауалнама жүргізілген кәсіпкерлердің 75% астамы қоғамның бизнеске деген қатынасының  едәуір жақсарғанына кәміл сеніп  отыр. Көпшілік санасында «кәсіпкер  дегеніміз – бұл алып-сатар», «бизнес әділ болмайды» деген  сияқты стереотип жойылып барады.

Кәсіпкерлік қазақстандық қоғамның әлеуметтік өмірімен тығыз ұштасып  кеткені көрініп тұр. Бұл дегеніміз, қазақстандық  бизнестің әлеуметтік-демографиялық  портретінен - халықтың әлеуметтік-демографиялық  құрылымының да көрінісін айқындауға болатынын білдіреді.

Бизнестің кәсіпкерлік субъектілерінің жалпы санындағы үлесі бойынша Қазақстан дамыған елдермен теңесті, алайда шағын кәсіпкерліктің тиімділігі көрсеткіштері бойынша әлі де болса артта қалып отыр. Бұл, өз кезегінде, тарихи, геосаяси, макроэкономикалық сипаттағы объективті себептерге, сонымен қатар заңнама, мемлекет саясаты, құқыққолдану практикасы, жергілікті басқару факторларына да негізделген. Бұл жерде, жүргізілген зерттеулер барысында терең назар аударылған, бұқара санасындағы қалыптасып қалған стереотиптердің де рөлі басым екенін айту керек.

Бүгінде,  бизнес ортасында  нақты негізі бар стереотип үсем болып отыр, оған сәйкес, мемлекет саясатының қағидаттары мен нұсқаулары бұрмаланып отырады, ал жергілікті деңгейде кей  жағдайда еленбей де қалады.

Әсіресе шағын қалалардағы  және ауылдардағы кәсіпкерлер жергілікті шенеуніктердің қысымын, «белден басу»  әрекеттерін әлі де болса көріп  келеді. Осы тұста, өз бизнесін тоқтатуға  мәжбүр болған немесе кәсібін доғаруға бет бұрған кәсіпкерлер санатын  арнайы зерттеуде анықталған көрсеткіштерге тоқтала кеткен жөн. Мұндай жайттардың басты себебі, бәсекелес орта және бизнестің ішкі даму факторлары болып  отыр. Алайда, өз ісін жапқысы келетіндердің 18% жергілікті бақылау және реттеу органдары  тарапынан көрсетілген қысым  мен бопсалаушылық негізгі себеп  болғанын айтады.

Кәсіпкерлер жүргізілген  салық реформасына жоғары баға беріп  отыр, алайда, өзгерістер салық әкімшілігі практикасына айтарлықтай әсер етпегенін  алға тартады. Терең сұхбат пен фокус-топтарының көптеген қатысушылары айыппұл салу ретінің қатайғанын айтады, олардың  ойынша мемлекет салық жүктемесінің босаңсыған орнын осылайша толтыратынын айтады.

Бизнестегі проблемалар  рейтингісінде сауалнамаға жауап  берушілер қаржы ресурстарының  жетіспеушілігін бірінші орынға қоюда. Пікір сұралғандардың 47% өз қаржы  қаражатының жетіспеушілігімен  қатар кредит алудың да соншалықты қиын екендігін атап өтті.

Терең сұхбат пен фокус- топтар барысында кәсіпкерлікке мемлекеттік  қолдау көрсету қағидаттарының екінші деңгейдегі банктер тарапынан бұрмаланғаны жайлы көптеген фактілер келтірілді. Кәсіпкерлік ортада банктердің жергілікті бөлімшелерінде мемлекеттік органдарға қарағанда сыбайлас жемқорлық барынша  кең етек алған деген стереотип  қалыптасып отыр.

Мемлекеттік қолдаудан саналы түрде бас тарту фактілерінің жиілеп бара жатқаны да ерекше назар  аударарлық болып отыр. Бұл - бастапқы қатысу кезінен, тіптен, кәсіпкерлердің мемлекеттік қолдау бағдарламаларына қатысу іргесінде тұрған сәтінен-ақ, олар мемлекеттік бақылау органдарының жіті назарына алынып, үздіксіз тексеруге  ұшырайтынымен байланысты болып  отыр.

Кәсіпкерлердің басым  көпшілігі «Даму» Қорының кәсіпкерлікті  қолдау орталықтарын (КҚО) құру-ұйымдастыру  жөніндегі жоспарын жоғары бағалады. Сонымен бірге, зерттеуге қатысушылар  тиімді және пайдалы болу үшін, КҚО  ағартушылық жұмысына емес, кәсіпкерлерге  нақты проблемаларды шешуде нақты  көмек беруге ыңғайлануы керектігіне  сенімді. КҚО-ның ұсыныстары мен  кеңестері, оны кәсіпкерлер салық  және өзге мемлекеттік органдармен  болуы мүмкін дауларда дәлел ретінде  қолдана алатындай салмақты болулары тиіс деген ұсыныс жиі айтылуда.

Жалпы, кездесетін барлық қиындықтар мен проблемалар бола тұрса да қазақстандық  бизнесте оң көзқарас басым. Зерттеу нәтижесі ғылыми, саяси  және қоғамдық ортада кең таралған қалың кәсіпкерлік ортадағы құлазыған  көңіл-күйдің үстемдігі туралы пайымдарды біршама теріске шығарды. Пікір  сұралғандардың 47% астамы өз бизнесінің айқын болашағы туралы хабардар етті. Сауалнамаға жауап берушілердің жартысынан көбі өз кәсіпкерлік қызметінің көлемін ұлғайтуға ниет білдіріп отыр. 59% - дан астамы бизнес ті әртараптандыруға талпынып, оның жолдарын қарастыруда .

Кәсіпкер біздің әлеуметімізде  әлі лайықты орнын ала қойған жоқ, дегенмен бүгінде қазақстандық бизнес қоғамның барынша белсенді және серпінді бөлігін өз қатарына шоғырландырып  отыр [17]. 

Соңғы жылдары мемлекет пен  бизнес серіктестікті дамыту мен  кәсіпкерлік қызметті қолдау бойынша  бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін берді, статистиктердің  айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының артуы, жұмыспен қамтылған  халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын кәсіпорындардың өнім өндірудің  жалпы көлеміндегі үлес салмағы  артып келеді. Мемлекет пен бизнес серіктестіктің ролінің артуын кәсіпкерлер  форумының тұрақты жүргізілуі кәсіпкерлікті  дамыту қорының құрылу, барлық екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік  субъектілеріне несие берудің минимал  мөлшерін тағайындауы (банктің несие  қоржынының негізгі қарыздан 10 % - тен  аз болмау), орта және кәсіпкерлікті  қолдау Агегнттігінің құрылуы, кәсіпкерлікті  қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау, шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер беру.