Лекции по "Экономике"

Кадастрлық бағалау жердің объективті қүндылығын анық-тау үшін қолданылады және негізінен салық салу базасын анықгау үшін пайдаланылады. Ол әкімшілік аудан аумағында ясүргізіліп, натуралды және қүндық көрсеткіштер түрінде өрнектеледі. Әр түрлі категориядағы жерлердің қүндылығы олардың табыстылығына, жер рыногындағы қалыптасқан сүраныс пен үсынысқа қарай анықгалады.

Жеке меншік жер иелерінің, жерді пайдаланушылар мен жалға алушылардың жер күнарлылығын сактау мен арттыру, жерді өндірістік қызметтің зардаптарынан қорғау мүдделілігін күшейту үшін жерді тиімді пайдалану және қорғауды экономикалық ынталандыру шаралары кэрастырылады. Жекеменшік жер иелері, жерді пайдаланушылар және жалға алушыларға бірқатар жағдайларда олардың жерді жақсартуға байланысты шығындарын өтеу шаралары кдрастырылады.

Жердің радиоактивтік, химиялық немесе баскаша ластануына жол берген кәсіпорындар, үйымдар және азаматтар, сондай-ақ жерді жылжымайтын мүлік объектісі ретінде бүддірген жеке және занды түлғалар жерді қалпына келтіруге жүмсалған қаражаттарды өтеуге міндеттеледі.

Жоғарыда айтылған, жердің қайталанбас, әрі шектеулі табиғи ресурс екендігін тағы бір еске алсақ, онда жердің үстін қолда бар мүмкіндіктерді пайдалану негізінде сақгау және мейлінше абаттандыру оның тек кдна экономикалық құндылығы емес, сонымен қатар оның әлеуметтік, рухани байлық есебіндегі қүндылығын өсіре түсетіндігіне сенім молаяды. Ал, мүның өзі кдй жағынан алып қарастырсақ та мәнді де маңызды шаралардың бірі емес, бірегейі.

2. Жер (жер ресурстары) — табиғаттың бір бөлігі. Адамзат қоғамы үшін жер — өндіріс құрал-жабдығы.

Жер — еңбек құрал-жабдығы болумен қатар еңбек заты да, себебі адамның кез келген сферадағы іс-әрекеті жермен байланысты және жерге әсер ету арқылы жүзеге асады. Осы екі сапаның жиынтығы жерді өндірістің айрықша жабдығы

санатына қосады және ол ұлттық шаруашылықгың барльіқ салаларында әрекет етеді. Жердің өндіріс кұрал-жабдығы ретіндегі жылжымайтын мүлікке тікелей әсер ететін ерекще қасиеттері бар. Олай дейтініміз — жер:

• өткендегі (бұрынғы) еңбек нөтижесі болып табылмайды;
• кеңістікті шектеулі;
• өндірістің басқа құрал-жабдықтарымен айырбастала алмайды;
• тұрақты аумақга орналасқан;
• дұрыс пайдаланылған жағдайда тозбайды;
• аумақгар бойынша әр алуан (сапасы айрықша);
• әрбір  нақгы жер телімі  пайдалылығының  ерекше сипаты бар;
• құнарлы, ауыл шаруашылығында жердің ең пайдалы жақтары тиімді жүзеге асады;
• адамдар қызметінің барлық сферасында дерлік (ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығынан басқа) кеңістіктік операциялық табыс ретінде қолданыла- 
  тындықган онда (жерде) орналасқан объектілермен тығыз   байланыста   болады.   Мысалы,   ғимараттар, кұрылғылар, жолдар, мелиоративтік кұрылғылар т.б. материалдық элементтер жермен тікелей, тығыз байланыста ғана өздерінің функцияларын атқара алады.

Жер катынастарының басты элементі — жерге меншік күқығы. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 193-бабында бьшай деп жазылған: "Жер, оның қойнауы, су, өсімдік жөне жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекеттік меншікте болады. Жер заң актілерінде белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте болуы да мүмкін".

Меншік формалары жер қатынастарының басқа да маңызды деген аспектілерін анықтайды, яғни әлеуметтік, экономикалық, саяси, құқықгық және әкімшілік жүйелерді жер ресурстарын қоғамдық мүдделерге сәйкес пайдалану мақсатында жұмылдырады. Жер ресурстарының меншік иелері мен оларды пайдаланушылар арасындағы экономикалык қарым-қатынастар ренталық сипатта болады. Жьшжымайтын мүлікке салық салу бойынша батыс елдерінің мамандары калалық рента деп аталатын көрсеткіш негізгі үш көзден құралады деп есептейді: Олар:

1) табиғат  сыйлығы:   жер   қүнары,   қолайлы  климат, өзендер ресурстарының бағалылығы, пайдалы қазбалардың кұндылғы т.с.с;

2. коммуналдық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету, яғни өз аумағында өмірлік игіліктер, өмірлік стандарттар, емір сүру қалпы,   жұмыс  орындары  деңгейін  ұстау  және  дамыту; жергілікті әкімшілік өлеуметтік, инженерлік, көлік, өндірістік 
   инфрақұрылымдарды ұстау және дамыту үшін жер рентасын жоғарылатуды талап етуі ықгимал;
3. әрбір жер теліміндегі өндірістік (көсіпкерлік) қызмет көсіпорынның, кәсіпкердің, басқарушының жетістікті, қарымды іс-әрекеті осы телімнен пайда табуға мүмкіндік береді, оның  бір  бөлігі жалдау  ақысы ретінде  қала  бюджетіне құйылады.

Көріп отырғанымыздай, рыноктық экономикасы дамыған елдерде қаланың дамуы едәуір мөлшерде жер рентасы есебінен қамтамасыз етіледі екен. Бұдан туындайтын қалалық баскару органдарының міндетіне қала аумағындағы жерді және одан түсетін рентаны мейлінше тиімді пайдалану атады.

Жер үшін төлемдердің (жер салығы, жалға алу салығы, кердің нормативтік бағасы) негізінде жердің құнын бағалау әрекеттері жатыр. Дүниежүзілік бағалау практикасында жер эесурстарын бағалаудың екі түрі белгілі: жер меншігі эбъектілерін жаппай және біртіндеп бағалау. Бағалаудың екі ңэі де құнды есептеудің жүйелі әдістері болып табылады. Екі әдісті де қолдану барысында рынокты сараптау қажет болады. Зірақ екеуінің арасында принципті айырмашылық бар. ) айырмашылықгарға бағалауды жүргізу масштабы мен эағалау сапасын қадағалау жүмыстарындағы айырмашылықтар атады.

Жаппай бағалау модеддері ұлкен географиялық ауамақта кер пайдаланудың бір немесе бірнеше варианттарын қамтитын рынокты дамытуды көздейді. Жаппай бағалауды жүргізу үшін едәуір атқарушылар қүрамы қажет. Олардың міндеттері: нақты мерзімге белгіленген бағалау процедурасын бір ізге салу мақсатындағы стандартты әдістеме жасау; бағалау процесінде де, атқарылған бағалау сапасын тексеруде де қолданылатын статистикалық әдістерді пайдалану. Меншіктің жекелеген объектілерін бағалау, әдетте шектеулі қызметкерлер күшімен атқарылады да, шешімді бір ғана маман қабылдайды. Атқарылған жүмыс сапасы үқсас объектілердің реалды (шынайы) сату бағаларымен салыстыру арқылы анықгалады.

"Жер" және "жер  телімі" терминдерін ажырата біду кажет. "Жер" термині, әдетте өңгіме игерілмеген меншік туралы болғанда қодданылады. Ал, "жер телімі" термині кдң, дай да бір болмасын жақсарту жұмыстары жүргізілген, нәтижесінде осы телімді мақсатты пайдалануға болатын белгілі бір аумақ бөлігін анықгау үшін қолданылады. Сойымен жер телімі дегеніміз белгіленген шекарасы, көлемі, орналасқаң аумағы, құқықтық мәртебесі және басқа да сипаттамалары мемлекеттік кадастрде және жерге кұқықгы тіркейтін мемле-кеттік күжаттарда көрсетілген жер үстінің бір бөлігі.

Жердің қүны, басқа да тауарлар сияқгы, оның болашақта табыс көзі бола алатын ағымдағы кұндылығын көрсетеді. Коммерциялық пайдалануды көздейтін жер телімінен түсетін алдағы табыстар учаскені игеру мен пайдалану шығындарьш шегеріп тастағандағы күтілген жалдау ақысының (шартты түрде есептеген рентаның) мөлшері деңгейінде болады.

Меншікті бағалаудың батыстық үлгісінде олар шартты түрде үш сыныпқа бөліне қолданылады: салыстырмалы, табысты, нормативті. Бұл әдістер кез келген жылжымайтын мүлікті, оның ішінде өндірістік жөне өнеркәсіптік мақсаттағы жер телімдерін бағалау үшін де пайдаланылады,

Салыстырмалы әдісті қолдану кезінде бағалаушы ең алдымен жылжымайтын мүлік рыногындағы жер телімдерінің нақгы саудасына зер салады да салыстыру мақсатына қажетті рыноктық ақпараттарды жинақгайды. Ол ақпараттар катарында сату бағасы, жалдау ақ