Кәсіпорының қаржы тұрақтылығын қаамтамасыз етуді жетілдіру механизмі

Кестеден кәсіпорын есеп беру жылында өнім өндіруден түскен кіріс көлемінің -298938,5 мың теңгеге азайғанын көріп отырмыз. Көрсетілген қызметтің өзіндік құны да сәйкесінше өткен жылмен салыстырғанда 56332,7 мың теңгеге жоғарылап, 3186472,1 мың теңгені құрады. Өткен жылмен салыстырғанда жалпы кіріс -316273,6 мың теңгеге азайды, мерзімдік шығындардың -208635,3 мың теңгеге азаюы  есебінен негізгі қызметтен түскен кіріс 39,0 мың теңгеге кеміді. Осы көрсеткіш кәсіпорынның жайшылықтағы кірістерін құрап отыр.

Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау -ол кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекеленген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

      Қаржылық есептің маңызды элементі болып саналатын активтерді, талдау барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.

      Активтердің өсуі (артуы) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оң нәтижесін сипаттайды.

     Алайда, кәсіпорын мүлік құнының өсу себептерін талдағанда, жоғары деңгейі баланстық есептің номиналды көрсеткіштерінің нақты көрсеткіштерден айтарлықтай ауытқуына әкеліп соқтыратын инфляция әсерін ескеру қажет.Отандық тәжірибеде инфляцияны есепке алу тек негізгі құралдардың баланстық құнын құру барысында жүргізіледі.

    Отандық есептік  аналитикалық тәжірибеде өндірістік қорлар , дайын өнім және тауарларды қайта бағалау жұргізілмейді. Сондықтан да олардың құнының өсуі, инфляциялық фактор әсерінен болатыны күмәнсіз.

    Баланс мәліметтері бойынша активтердің құрамы мен олардың таратылуына талдау жасау үшін келесі аналитикалық кесте құрылады.

Кесте 2.2

2004-2005 ж.ж. “Казфосфат” ЖШС - ң баланс активтерінің құрамы мен құрылымы

2.2 - Кесте мәліметтерінен, ағымды активтердің әр статьясын  талдай отырып, төмендегідей қорытындыға келдім. Талдап отырған кәсіпорынның бойынша 1.01.05 жылы ақша қаражаттар соммасының көлемі (-6996,8 мын. тг.)  1.01.04 жылмен салыстырғанда төмендеген. Бұл жағдай кәсіпорынның қаржы тұрақтысыздығын байқатады, яғни бірінші кезектегі төлемдерді жабуын қамтамасыз ете алмайтының көрсетеді. Дебиторлық қарыздардың 3217340,3 мын. тг. соммаға көтерілді, заказ алушылар мен сатып алушы саннын көбейгенің байқауға болады. Өндірістік запастарды талдай отырып, 1.01.05 ж. 142956,4 мын.тг.көбейгенің көруге болады.  Бұл жағдай, кәсіпорында дәл сол кезеңдегі запастардың бар екенін көрсетеді.

Бұл кәсіпорынның әрі қарайы дамуына кері әсер көрсететіндіктен, оның жұмысының теріс нәтижесін сипаттайды. Алайда активтерді талдай отырып, олардың қалай таратылғанын және есепті жылы неге көбірек көңіл бөлінгенін, сондай-ақ кәсіпорынның өндірістік потенциалы мен оның негізгі құралдарының жағдайын және кәсіпорын мүлкінің мобильділігін ( іске тартылу деңгейін ) анықтау қажет. Ол үшін, ең алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының көлемін анықтау қажет, ол туралы арнайы оқулықтарда түрлі көзқарастар кездеседі.

"Шаруашылық тәжірибесінің  мәліметтері негізінде, өндірістік  мақсаттағы мүлік коэффициентінің  келесі шегі, яғни Кп ³ 0,5 қалыпты болып есептеледі "- деп жазады А.Д.Шеремет пен Р.С. Сайфулин. Көрсеткіштердің мәні ең төменгі ( қатерлі ) мәннен аз болған жағдайда, кәсіпорынның есепті кезеңдегі қызметінің қаржылық нәтижелері активтерді меншіктіқаражат есебінен толықтыруға мүмкіндік бермейтін болса, өндірістік мақсаттағы мүлікті арттыру үшін ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарын тартқан жөн.

Кесте мәліметтері көрсеткендей қаражаттарды ұзақ мерзімді және ағымдағы активтер арасында тарату 2005 жылы соңғылардың пайдасына шешіледі.

      Осы көрсеткіштен  кейін баланс волютасындағы ағымдағы активтер үлесін анықтау маңызды: ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу ( мо -

бильді ) коэффициентінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Коэффициент мағынасы артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. Қаржы тұрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды өзгеріс болып табылады  мүлік әлдеқайда мобильді ( іске тартылған ) болады, бұл оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігінің өскендігін көрсетеді.

Талдау жүргізіп отырған кәсіпорындарда бұл коэффициенттің деңгейі 2004жылы 7,7, ал 2005 жылы 8,2 құрады.

       Кәсіпорын  активтерін таратудың тиімділігін сипаттайтын келесі көрсеткіш  мобильді және иммобильді қаражаттар қатынасының коэффициенті. Ол ағымдағы активтер құнын ұзақ мерзімді активтер құнына бөлу арқылы анықталады.

       Бұл  қатынастың қолайлы және қауіпті  көлемі, кәсіпорынның салалық ерекшіліктеріне байланысты. Өндірістік кәсіпорындарда берілген көрсеткіштің деңгейі 0,5-тен төмен болмауы тиіс.

       Талданып  отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш  деңгейі 2004 жылы 7,68%, ал 2005 жылы 8,27% құрайды. Бұл коэффициент деңгейі мобильді  қаражаттардың өсу қарқынан артуының нәтижесінде өсіп отыр. Кәсіпорын ең төменгі қаржылық тұрақтылыққа, кәсіпорын міндеттемелері кепілдендірілген түрде ағымдағы активтермен өтелген жағдайда қол жеткізеді және келесі шарттың орындалуы осы тұрақтылықтың белгісі болып табылады: ағымдағы және ұзақ мерзмді активтер қатынасының коэффициенті қарыз капиталы мен меншікті капитал қатынасының коэффициетінен артық болуы керек.

        Әрі  қарай кәсіпорынның мүліктік  жай-күйінде қандай сапалық өзгерістер  болғанын зерттеу қажет.Бұл кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрайтын және негізгі қорлары болып саналатын, оның өндірістік потенциалының маңызды элементінің жағдайын зерттеу қажет. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құнының ( қалдық ) үлес салмағының өзгеруі, ерекше назар аударады. Өйткені бұл көрсеткіш кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің көлемін анықтаудағы басты бағыт болып табылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жынындағы негізгі құралдардың нақты құнының коэффициентінің мөлшері баланс активтерінің барлық сомасының 50 пайызынан кем болмауы тиіс.

        Біздің  мысалымыз бойынша баланс валютасындағы  негізгі құралдардың қалдық құнының  үлесі 2004 жылы 7,7 %-ті, ал 2005 жылы 8,2 %-ті құрайды, яғни бұл көрсеткіштің теориялық мәніне 1,2 пунктке сәйкес көбейді. Негізгі құралдардың жалпы құнындағы оның активті бөлігінің ( жұмыс машиналарының құны, өндірістік жабдықтар мен тасымал құралдарының құны ) үлесін анықтау өте маңызды және де бұл кәсіпорынның материалды  техникалық базасының дамуындағы жағымды кезең болып табылады. Оның үлес салмағының өсуі қор қайтарымдылығының өсуіне әкеледі. Алайда біздің кәсіпорында негізгі құралдардың активті бөлігінің соммасы  жыл соңында 746004,5 мың.тг., ал жыл басындағы 412073,7 мың.тг.  қарағанда, +11580781 мың.тг. көбейді. Негізгі құралдардың активті бөлігінің үлесінің 0,6 пунктке өсуі, олардың өсу қарқынының барлық негізгі құралдардың өсу қарқынынан айтарлықтай дәрежеде артта қалуының нәтижесінде болып отыр. Барлық негізгі құралдар құны  өскен кезде оның активті бөлігінің құны ғана өскен. Бұл әрине кәсіпорынның материалды-техникалық базасының дамуындағы жағымсыз кезеңі ретінде қарастырылуы тиіс.

       Негізгі  құралдардың техникалық жағдайын  сипаттайтын маңызды көрсеткіш  бұл осы негізгі құралдардың  тозу сомасының оның белгілі бір кезеңдегі бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталатын тозу коэффициенті. Біздің кәсіпорынымызда негізгі құралдардың тозу коэффициенті 2004жылы 0,43, ал 2005 жылы  0,6 құрайды, яғни 0,02 пунктке кеміген. Бұл мәліметтер, негізгі құралдардың сапалық (моральды) тозуын айтпай-ақ, олардың 2/3-ден көбі табиғи (физикадық) тозғандығын және ескіргендігін көрсетеді. Кейбір экономистердің бағалаулары бойынша 50%-дан жоғары тозу коэффициенті жағымсыз құбылыс болып табылады. Осыған байланысты кәсіпорын басшылығы осы кәсіпорынның материалды  техникалық базасын нығайтуға және жаңартуға қатаң көңіл аударуы тиіс.

Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары есепті жылы –10500 мың.т. азайды және ол 2005 жылы 36,407 мың теңгені құрады. Олардың көлемі (0,01) азайдып отыр. Бұл жағдайда, материалды айналым қаражаттарының құрамында сұранысы жоқ немесе шектеулі сұранысқа ие болатын және де сол себептен өтімділігі төмен болып табылатын басы артық және қалып қойған материалдық құндылықтар, дайын өнімдер, нормадан тыс шикізат қорлары, материалдар, аяқталмаған өндірістер жоқ па, соны анықтау үшін олардың құрамы мен құрылымына тереңдетілген талдау жүргізуді қажет етеді. Біздің кәсіпорынымызда материалдық ағымдар активтер негізінен дайын өнім есебінен көбейген.

Есепті жылы дебиторлық борыш көбейгенің байқатады. Егер оның көлемі 2004 жылы - 4551292,5 мың теңгені құраса, 2005 ол- 7768632,8 мың теңгені құрайды немесе 3217340,3 мың.тг. азайды, алайда ағымдағы активтер құрамындағы оның үлесі 1,1  пункте азайды.

      Дебиторлық қарыздардың азайғаның және бұл бапты не үшін түсіндіру керектігін зерттеп, қарыздарды өтеудің болашағын бағалау және егер болған жағдайда олардың құрамындағы күмәнді қарыздарды анықтау қажет. Кейбір қолма-қол ақшалардың кемуі едәуір дебиторлық борыштың салдары болып табылады. 

       Өтімді  емес, өтімділігі төмен тауарлы- материалдық құндылықтардың бар  болуы, дебиторлық борыштың әсіресе, оның күмәнді бөлігінің үлкен  мөлшелде болуы айналым қаражаттарының  айналымдылығының бәсеңдеуіне әкеліп  соқтырады және кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді.

       Осылайша, мүліктің және ағымдағы активтердің  мобильділігінің өскеніне қарамастан, кәсіпорын басшылығы оның оның  құрамындағы өзгерістердің негізділігін  және оның себептерін баалауы  қажет, сондай-ақ кәсіпорынның ағымдағы активтерініңжалпы сомасында маңызды көрсеткіштердің бірі болып саналатын және оның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын дебиторлық қарыздарды талдауға басты назар аудару қажет.

        Айта  кеткен жөн, кәсіпорынның қаржы  жағдайына дебиторлық    борыштың нақтыбар болуы емес, оның көлемі, қозғалысы және түріү, яғни бұл борыштың пайда болу себебі әсер етеді. Дебиторлық пайда болу кредиторлық борыш сияқты ақшаны аудару арқылы есеп айырысу жүйесі кезеңіндегі шатуашылық қызметтегі объективтегі процеесс болып табылады. Дебиторлық борыш барлық уақытта есептеулер тәртібінің бұзылуы нәтижесінде туындап, барлық уақытта  да қаржылық жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Сондықтан да, оны меншікті қаражатты толығымен айналымнан шығару деп есептеуге болмайды, өйткені оның бір бөлігі банктік несиелендірудің нысаны болып табылады да кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне ешбір ықпал етпейді.

        Кәсіпорынның  дебиторлық боршы қалыпты және  өтелмеген болып екіге бөлінеді. Өтелмеген дебиторлық борышқа,төлеу мерзімі өтіп кеткен есеп айырысу құжаттары бойынша тиеліп жіберілген тауарлар үшін қарыздар жатады. Өтелмеген дебиторлық борыш айналым қаражаттарының заңсыз бұрмалануын және қаржы тәртібінің бұзылуын көрсетеді. Осыған байланысты талдаушы оның құрылымын зерттеуге негізінде өтелмеген дебиторлық борышты анықтауға тиіс.

       Дебиторлық  борыштың құрамы және құрылымымен  толық танысып шыққаннан кейін  оны нақты құны бойынша бағалау  керек. Себебі дебиторлық борыштың  барлығы бірден өндіріліп алмауы  мүмкін.  Оның қайтарымдылығы өткен тәжірибенің, сондай-ақ ағымдағы жағдайлардың негізінде анықталады. Бухгалтерлік тәуекелдің мәні, сол өткен кезең тәжірибесі болашақтағы зиянға келмеуі мүмкін немесе ағымдағы жағдацлар толығымен ескерілмей қалуы мүмкін. Нәтижесінде зияндар елеулі дәрежеде болады. Талдаушы дебиторлық борыштың қайтарылу ықтималдылығын анықтаудың және оны дайындаудың дұрыстығы мен нақтылығын білуі керек.

        Қарыздардың  қайтарылмау пайызы бірнеше жылдардың  орташа мәліметтері бойынша есептеледі. Мысалы, есептеу үшін 3 жылдың мәліметтері алынған, олар: 1,9%,3,3% және 6,8%-ды құрайды. Үш жыл үшін дебиторлық борыштың қайтарылмауың орташа пайызының 4,0%-ға тең.Алайда оны зерттеліп отырған кезеңдерге ұғынбай таратуға болмайды. Нақты жағдайларды ескеру қажет, мысалы, қайтарылмайтын пайызының байқалған өсу бағытын. Сондықтан, келесілерді зерттеу қажет:

• бір немесе негізгі қарыз тұлғалардың үлесіне қайтарылмайтын дебиторлық борыштың қанша пайызы келеді (бұл пайыз қайтарылмайтын қарыздың шоғырлануын сипаттайды):
• негізгі қарыз тұлғалардың ішінде біреуінің борышты төлемеуі, кәсіпорынның қаржы жағдайында әсер ете ме:
• қалыптасу мерзімі бойынша дебиторлық борышты қалай бөледі:
• ескі вексельдерді ұзарту дебиторлық борыштағы вексельдердің                                                  қандай  үлесін көрсетеді:
• тұтынушының пайдасына жеңілдіктер (бағасын кеміту) мен басқа да жағдайлар есепке алынған ба, мысалы, оның өнімді қайтару құқы.