Кәсіпорынды басқарудың теориялық негіздері

 

 

Кәсіпорынның ағымдағы активтер ағымдылық айналымдылығының талдауы нәтижесінде 2012 жылы бұл көрсеткіш 5,7 айналым санына жетіп, төмендегенін көреміз. Оның себебі – кәсіпорын мобильді қорлар көлемінің өсуі. Кәсіпорын активтерінің күрт өсуі 2013 жылы байқалды.

Қорлар мен шығындар талдауы барысында 2013 жылға дейін материалдар айналымдылығы төмендеген. Өйткені кәсіпорын қорлары мен шығындар көлемі ұлғайды. Бірақ 2013 жылы қорлар айналымдылығы өзінің максималды деңгейіне жетті – 31,11 айналым саны. Бұндай жағдайға өнім өткізуден түскен табыс көлемінің күрт өсуі әсерін тигізді.

Дайын өнім айналымдылығы жыл сайын жоғарылады, 2012 жылға 257,08 айналым санына жетті. Дайын өнім айналымдылығының өсуі өткізуден түскен табыс келбетіндегі дайын өнім көрсеткіштерінің төменгі деңгейімен айқындалады. Өз кезегінде кәсіпорынның дайын өнім көлемі көрсеткіштері өнімнің ерекшелігіне байланысты. Өнім өндірісі тапсырыс қабылдау арқылы дайындалады. Белгілі бір себептерге байланысты өндірілген өнім сатып алушымен қайтарылып, кәсіпорынның қоймаларында жатты.

Дәл осындай жағдай ақша қорларының айналымдылығымен қайталанды, 2012 – 2013 периоды аралығында күрт өсті. Осылайша айналымдылықтың минималды көрінісі 2012 жылы 119,07 айналым санына теңелді, максималды көрінісі 2013 жылы – 336,4 айналым санына тең болды.

Дебиторлық борыштар айналымдылығы күрт өзгерулерге ұшырады. 2012 жылы айналым саны 15,56-ға, 2013 жылы 25,37-ға теңелді. Көрсеткіштің өсуі   дебиторлық борыштар өсуіне қарамастан, пайда көлемі ұлғайды.

Кредиторлық борыштар жағдайы дебиторлық борыштар жағдайына ұқсас. Оның айналымдылығының минималды көрінісі 2012 жылы – 30,67 айналым саны байқалды, 2013 жылы – 50,40 айналым. Зерттелетін периодта бұл көрсеткіш қарқынды өсті.

Біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар үшін тиімді.

Екіншіден белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылау төмендейді, әсіресе егер жабдықтаушы кәсіпорын тауарлар мен қызмет   көрсетулер нарғында монополиялық орын алатын болса.

Тұтынушы төлем жүргізгеннен кейін, тауарды қажетті санынан аз алуы мүмкін (мысалы, тоннамен және басқамен өлшенетін шикізаттармен материалдар сатып алу жүргізілген уақытта.

 

2.3 Кәсіпорынның  қорытынды пайда (қорытынды залал) есебі

 

«Карлайт» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің кіріс бойыншамынандай ақпараттар ашылуға міндетті:

• өнім (жұмыс, қызмет) сатудан кіріс;
• жалпы кіріс;
• негізгі қызметтен кіріс;
• негізгі емес қызметтен кіріс;
• салық алынғанға дейінгі әдеттегі қызметтен кіріс;
• салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметтен кіріс;
• төтенше жағдайлардан кіріс;
• таза кіріс.

Өнім (жұмыс, қызмет) сатудан кіріс, қосылған құнға салынған салықты акциздеу және т.б. салықтар мен міндеттемелерді, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құнын, сату шегерімдерін, баға шегерімдерін шегеру арқылы көрсетіледі.

Осы бапта негізгі қызмет кірісымен қатар, тауарлы-материалдық қорларды сатудан, қызмет көрсетуден, сондай-ақ сыйақы, пайыздар, дивиденттер, қаламақылар және ренталар, негізгі қызмет түрлеріне байланысты алынуға тиісті басқа кіріс көрсетілуі мүмкін.

Қазіргі уақытта шаруашылық сатудан түсімді түсімді есептеу әдісі бойынша анықтайды, яғни сату кезеңі деп өнімді (жұмыс, қызмет) артып жөнелту, өткізу және баркке ұсынылған төлем талап тапсырма құжатта-рындағы көрсетілген күнін айтса, шоттарға аудару күні қаражаттарының келіп түскеннін білдіреді. өнімді сату қаржының айналу шеңберін аяқтаушы соңғы сатысы екені белгілі.

Оның көлемі қаржы шаруашылық қызметігің нәтижесіне айналым және рентабельділік көрсеткіштеріне байланысты.

Сондықтан сату үрдісі өнімді орналастыруға және сатуға байланысты шаруашылық операцияларының жиынтығы ретінде шаруашылықтың әкімшілігінің тұрақты назарында.

Оны жоспарлау шаруашылықты тапсырыстармен қамтамасыз етуден басталады. Оның негізінде, өндіріс үрдісін ұйымдастырудың барысында қалыптасқан номенклатура (тізбек) бойынша жоспар жасалады.

Тапсырыстар өнімге тапсырыс берушілермен де, жабдықтаушылармен де келісіледі. Сатып алушылармен шарт жасалып, онда өнімнің түр-түрін жөнелту мерзімі саны және сапасы, бағасы, есеп айырысу нысандары көрсетіледі.

Ұйым кірісыныңқұрамында (сатудан түскен кірістан басқа) операциялық және сатудан тыс қызметтен түскен кіріс бар екенiн айта кету керек.

Негiзгi құралдар мен жердi жалға беруден түскен кіріс жалға берiлген нысандардың саны мен жер аумағының және жалға беру төлемақысының деңгейiне байланысты. Бұл кәсiпорында негiзгi құралдарды жалға беруден түскен кіріс жал төлемақысының инфляцияға байланысты өседі.

Айыппұл төлеуден залалдар жекелей қызметтердiң басқа кәсiпорын-дармен келiсiмдердi бұзуына байланысты пайда болады. Талдау кезiнде мiндеттемелердiң орындалмау себептерi анықталып, жiберiлген қателердiң алдыналу үшiн шаралар қолданылады.

Алынған айыппұл сомасыныңөзгеруi тек жабдықтаушы мен мердiгерлердiң келiсiм мiндеттемелердi бұзуының нәтижесiнде ғана емес, оларға қатысты кәсiпорынныңқаржылыққадағалауыныңәлсiреуi салдарынан да болуы мүмкiн. Сондықтан бұл көрсеткiштi талдаған кезде келiсiмдегi мiндеттемелердi бұзған жағдайдың барлығында жабдықтаушы-ларға тиiстi санкциялар қолданылды ма тексеру қажет.

Талап етiлмеген дебиторлық берешектi есептен шығарғаннан залалдар, әдетте, есептiңқойылуы мен есеп айырысуларды қадағалау өте төмен дәрежеде болғанда немесе клиенттер банкрот салдарынан болады. Есептi жылда анықталған өткен жылдардыңкірісы (залалдары) да бухгалтерлiк есептiң нашарлығын көрсетедi.

Талдау соңында сатудан тыс залалдар мен шығындарды қысқартып, алдын алуға және қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi қаржы салымдарынан түсетiн кірісды арттыруға бағытталған нақты шаралар қабылданады.

Есепте кіріс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп стандарттармен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады.

Салықтық есепте кіріс пен зиянның сомасы бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен анықталады.

Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық есебінде жиынтық жылдық кірістан ұстап қалулар туралы, сондай-ақ кіріс туралы сату кезіндегі құнның, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келіскені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама қалыптасады; бұл хабарламада салық салынатын кіріс сомалары және бюджетке төленуге тиісті заңды тұлғалардан алынатын кіріс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін, активтер мен міндеттемелер арасындағы жалпы сомасы бойынша, келіп түсу уақыты бойынша әрдайым теңдікті өтімділік көрсетеді.

Өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады.

Екінші тұжырымдама бойынша, өтімділік – бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға дайындығы мен жылдамдығы.

Ал кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп, оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек.

Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен пайдаланылады 4кестеге және 2 суретке назар аударыныз.

 

4 кесте

«Карлайт»ЖШС-нің өтімділік көрсеткіштерін талдау

 

Өтімділік көрсеткіштері	2012	2013	Ауытқулар (+ / -)
Абсолютті өтімділік коэффициенті	0,011	0,014	0,003
Жедел өтімділік коэффициенті	0,12	0,34	0,22
Жалпы өтімділік коэффициенті	0,39	0,55	0,16
Меншікті өтімділік коэффициенті	0,02	0,41	0,39
Е с к е р т у - [20] дерек көзі бойынша автормен құрастырылды

 

 

4 кестеде  көрсетілген «Карлайт» ЖШС-нің өтімділік көрсеткіштерін талдауы 2013 жалда 2012 жылмен салыстырғанда абсолютті өтімділік коэффициенті 0,003 өсті, жедел өтімділік коэффициенті 0,22 өсті, жалпы өтімділік коэффициенті 0,16 өсті, меншікті өтімділік коэффициенті 0,39 өсті.

 

 

2 сурет.«Карлайт» ЖШС-нің өтімділік көрсеткіштерін

тиімділігінің динамикасы

Яғни бұл графикте ауытқұлар біршама көбейгенін көзіміз жетіп отыр, ал коэффициент жағынан қарастырсақ ауытқұы 0,22 құрайды, жалпы өтімділік  0,16 ол шамасы өскенін көрсетеді.

Тұрақты айырма ретінде келесі мысалды келтіруге болады:

• бюджетке төленетін айыппұл санкциялары есепте жылдық кірістан шегеріледі, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді;
• нормадан жоғары белгіленген іс-сапар мен өкілділік шығындары есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді;
• марапаттау бойынша шығыстар толық көлемде есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол жылдық жиынтық кірістан шегеруге жатпайды.

Уақытша айырма кірісты есептеген кезде кейбір кіріс пен шығыс баптарының бір бөлігі бір есептік кезеңде есептелінеді. Сондықтан бірінде болған айырма, екіншіде жойылады. Мысалға:

• материалдық емес активтер мен негізгі құралдар бойынша жасалатын амортизациялық аударымдар.

Есепте амортизациялық аударымдар үшін әртүрлі  тәсілдер мен нормалар пайдаланылады және ондағы есептелген сома шығын ретінде қабылданады. Салық есебінде тек қалдығын азайту тәсілі пайдаланылады. Сондай-ақ екі есептің пайдаланаты нормасы да әрқилы болуы мүмкін, нәтижесінде салық есебі бойынша объекті толық амортизациялануы мүмкін, ал есепте ол жалғасуы мүмкін.

Тұрақты және уақытша айырма ұйымның есеп саясатына есептің де, салық есебінің де енгізген өзгерістерінің салдарынан боуы мүмкін. Бұл арада тұрақты айырманы келесі есептік кезеңде жоюға болмайды, ал уақытша айырма жойылады. Тұрақты айырманы да, уақытша айырманы да өте жеңіл түрде табуға болады, егер де тиесілі регистрлеріне салықтық есеп қағидасының зерттеулерін жүргізсе. Уақытша айырма сомасынан салықтық эффектіні есепте көрсету және анықтау жолымен оның уақытша айырмасын табады. Салық эффектісі төлеуге жататын немесе кейінге қалдырылатын төлем болып саналады.

Кірістылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау. Нарықтық экономка жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі мақсаты кіріс алу болғандықтан, барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек.

Кірістылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді өткізуден алынатын кіріс боып табылады. Ол  қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепке қосымша құн салығы акциздер және т.с.с міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша негізгі қызметтен түсетін кіріс көрсетіледі.

Кіріс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін кіріс алады, оның мөлшері өнім өндір деңгейі мен оның сапасы мен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.

     Кәсіпорынның тиімді қызмет жасауы  – қаржылық нәтижесі көрсеткіштерін  сапалы талдап, келешекке жоспар  жасауға тікелей байланысты. Кәсіпорынның  қаржылық талдау сапасы қолданатын  әдіс – тәсілдер мен талдау  декректерінің нақтылығына тәуелді. Қаржылық талдау – шаруашылық  жүргізіші субъектілердің қаржылық  жағдайын бағалау, қаржылық тұрақтылығын, ресурстарын тиімді пайдалануын, белсенділік коэффициентін анықтауға  және басқа да мақсаттарда  жүргізіледі. Қаржылық талдаудың  негізгі мақсаттары болып:

• кәсіпорын және оның құрылымдық бөлімдерінің қаржылық жағдайын бағалау үшін көрсеткіштер жүйесін жасау;
• кәсіпорынның жалпы және нақты жағдайын объективті бағалау;
• көптеген көрсеткіштер бойынша анықталған ауытқуларға әсер ететін факторларды анықтау;
• қаржылық жағдайын жақсарту мүмкіншіліктерін табу;
• қаржылық жағдай болашағына болжау жасау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуға басқару шешімдерін дайындап негіздеу болып табылады.

      Кәсіпорынның төлем  қабілеттілігін, активтер мен міндеттемелер  арасындағы жалпы сомасы бойынша, келіп түсу уақыты бойынша  әрдайым теңдікті өтімділік көрсетеді. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы  белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша  өтімділік: кәсіпорынның өзінің  қысқа мерзімді міндеттемелерін  өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Екінші  тұжырымдама бойынша, өтімділік  – бұл ағымдағы активтердің  ақша қаражаттарына айналуға  дайындығы мен жылдамдығы. Ал  кәсіпорынның төлем қабілеттілігі  деп, оның дер кезінде өзінің  барлық міндеттемелері бойынша  төлемдер жүргізуге дайындығын  түсіну керек. Кәсіпорынның перспективті  төлем қабілеттілігін анықтау  үшін кәсіпорын активіндегі ақша  қаражатына айналдыра алатын  жылдамдық және дайындықты сипаттайтын  өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері  кеңінен пайдаланылады.