Кәсіпорынды басқарудың теориялық негіздері

Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.

 Қаржылық  тұрақтылықтың мәні – қаржы  ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады. Аталған кәсіпорынның қаржылық  тұрақтылығын анықтау үшін қаржы  тұрақтылық коэффициенттері талданады.

Жаңа кәсіпорындар мемлекеттік қаржыландыру келесі 4 бағыт бойынша жүзеге асырылуы мүмкін:

1. шағын бизнесті инвестициялаудың американдық компаниясына ұқсас шағын және орта бизнесті қолдау бойынша инвестициялық қор құру.
2. қарыз және несиелерді мемлекеттік кепілдіктермен қамтамасыз ету.
3. қошаған ортаны қорғау құралы ретіндегі қымбат құралөжабдықтарды қажет ететін шағын бизнесті қаржыландыру.
4. инвесторлар мен фирмалар арасында делдалдық қызметті жүзеге асыру.

Жоғарыда көрсетілгендей бизнеске қаржылай қолдау көрсетуден басқа мемлекет тарапынан ғимарат және құрал-жабдық ұсыну түріндегі көмектер жүзеге асырылуы мүмкін. Оларға жататындар:

      -венчурлық қорларды инвестициялауда зейнетақы қорларының қаражаттарын пайдалануға рұқсат беру.

      -Жеке инвесторлардың инвестициялық белсенділігін ынталандыру үшін салыққа деген талапты төмендету керек.

     -Салықтық кірістерді немесе облигациялық механизмдерді не жеке компаниялармен және мемлекеттік агенттіктермен басқарылатын венчурлық қорларды құруға пайдалану.

Мемлекет қызметінің үшінші бағыты бұл – кәсіпорындарды басқарудың тиімді жүйесін жасауда көмек көрсету.

Жоғарыда көрсетілгендей кәсіпорын қызметінің тоқталуының басты себептерінің біріне менеджменттің тиімсіздігіжатады. Көрсетілген кәсіпкерлікті қолдау түрімен қатар, мемлекет тарапынан мынадай қосымша қызметтер көрсетіледі:

-Төмен немесе  тегін бағадағы бухгалтерлік  көмек;

-Заң кеңестері;

-Жаңа кәсіпорындар  ашу бойынша кеңестер.

Осы бизнесті қолдаудың мұндай консалтингтік бағдарламасының болуы болашақтағы тәуекел мен сәтсіздіктерді азайтудың тиімді факторы ретінде бизнесті бастаудың қозғаушы күші болуы мүмкін.

Мемлекет қызметінің төртінші бағыты бизнеске кеңінен ақпараттық қолдау көрсету. Олар мыналарды қамтиды: нақты нарықтар туралы, технологиялық жаңалықтар туралы, жетілдіруді қажет ететін өндірістер немесе өнімдер туралы ақпараттар беру. Мұндай ақпарат болашақ кәсіпкерлерге нарықтың жаңадан ашылып келе жатқан орындарын табуға, өнімдерді немесе өндірістерді жетілдіруге бизнесті ұйымдастыруды жаңа тәсіл мен жаңа сапасын табуға мүмкіндік береді.

Бесінші бағыт бұл – сәйкес салық салу және басқа да реттеуші механизмдер арқылы кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыру. Мемлекет салық салу жүйесі арқылы кәсіпкерлік белсенділік қарқынын делдалдық сауда қызметінен өндіріске өзгерте алады.

Алтыншы бағыт – қоғамның сипаттамасының өзгеруін қоғамдық салада және қоғамдық пікірде үлкен өзгерісті талап ететін кәсіпкерлік ортаны құру. Бұл кәсіпкерлікке деген қоғамдық теріс пікірлерді тиімді жаққа қарай өзгерту жолымен жүзеге асырылады да, нәтижесінде тұтас кәсіпкерлер тобы құрылады және олар жаңа мүшелермен толықтырылып отырады.

3 Кәсіпорындағы  кіріс және шығыстардың жетілдіру жолдары

 

3.1 «Карлайт» ЖШС-нің қаржы-экономикалық бүгінгі жағдайы мен  ұсыныстары

 

Нарықтық қатынас жағдайында кез келген шаруашылық жүргізуші субъектінің мақсаты қызметтен кіріс алу болып табылады.

Кіріс бойынша мынандай ақпараттар ашылуға міндетті:

• өнім (жұмыс, қызмет) сатудан кіріс;
• жалпы кіріс;
• негізгі қызметтен кіріс;
• негізгі емес қызметтен кіріс;
• салық алынғанға дейінгі әдеттегі қызметтен кіріс;
• салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметтен кіріс;
• төтенше жағдайлардан кіріс;
• таза кіріс;

Өнім (жұмыс, қызмет) сатудан кіріс, қосылған құнға салынған салықты акциздеу және т.б. салықтар мен міндеттемелерді, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құнын, сату шегерімдерін, баға шегерімдерін шегеру арқылы көрсетіледі.

Осы бапта негізгі қызмет кірісымен қатар, тауарлы-материалдық қорларды сатудан, қызмет көрсетуден, сондай-ақ сыйақы, пайыздар, диви-денттер, қаламақылар және ренталар, негізгі қызмет түрлеріне байланысты алынуға тиісті басқа кіріс көрсетілуі мүмкін.

Қазіргі уақытта шаруашылық сатудан түсімді түсімді есептеу әдісі бойынша анықтайды, яғни сату кезеңі деп өнімді (жұмыс, қызмет) артып жөнелту, өткізу және баркке ұсынылған төлем талап тапсырма құжатта-рындағы көрсетілген күнін айтса, шоттарға аудару күні қаражаттарының келіп түскеннін білдіреді. өнімді сату қаржының айналу шеңберін аяқтаушы соңғы сатысы екені белгілі. Оның көлемі қаржы шаруашылық қызметігің нәтижесіне айналым және рентабельділік көрсеткіштеріне байланысты.

Сондықтан сату үрдісі өнімді орналастыруға және сатуға байланысты шаруашылық операцияларының жиынтығы ретінде шаруашылықтың әкімші-лігінің тұрақты назарында. Оны жоспарлау шаруашылықты тапсырыс-тармен қамтамасыз етуден басталады. Оның негізінде, өндіріс үрдісін ұйымдасты-рудың барысында қалыптасқан номенклатура (тізбек) бойынша жоспар жасалады. Тапсырыстар өнімге тапсырыс берушілермен де, жабдықтаушы-лармен де келісіледі. Сатып алушылармен шарт жасалып, онда өнімнің түр-түрін жөнелту мерзімі саны және сапасы, бағасы, есеп айырысу нысандары көрсетіледі.

Негізгі емес қызметтен түсетін кіріс, өнім өндіру және сату операция-ларына тікелей байланысты емес. Ол мынандай қызмет түрлерән жинақталатын кірісды қамтиды:

1. материалды емес активтерді сатудан кіріс;
2. негізгі құралдарды сатудан кіріс;
3. құнды қағаздарды сатудан кіріс;
4. акциялардың дивиденд және сыйақы түріндегі кіріс;
5. бағамдық айырымнан кіріс;
6. атқарушы үкімет органдарының субсидиялары;
7. басқа кіріс.

Сондықтан қаржылық қорытынды есепте кірісты сипаттайтын көрсеткіші салық алынғанға дейінгі және салық алынғаннан кейінгі кіріс деп келтірілген. Одан басқа да төтенше жағдайлардан алынатын кірістың көлемі, сонымен қатар басқа ұйымдарға үлестік қатыныастан кіріста көрсетілген. әрбір төтөтенше жағдайдың мазмұны және сомасы түсініктеме жазуда ашылуға тиісті.

Кірістылықтың абсолютті көрсеткіштерін бағалау. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі мақсаты кіріс алу болғандықтан, барлық назарды осы көрсеткішті бағалауға аудару керек.

Кірістылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын кіріс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.

Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойын-ша негізгі қызметтен түсетін кіріс көрсетіледі.

Кіріс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін кіріс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.

Өнім өткізуден түсетін кіріс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар қал-дықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы-материал-дық құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден түсетін кіріс сомасының өсуіне, екіншіден-азаюына әсер етеді.

Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен кіріс жоспарланған тауар өндірісінен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін кіріс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың артуы есебінен болатын жағдайлар да кездеседі.

Кірістердің екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы кіріс. Ол өнімді өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде өнімді өткізуден түскен кіріс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады. Жалпы кірісқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн, сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне көп әсер тигізеді.Көптеген кәсіпорындарда өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен айналысатын, оны төмендету жолдарын іздестіретін экономикалық қызметтің бөлімшелері болады.

Кірістің келесі абсолютті көрсеткіші – таза кіріс. Ол сальдоланған қаржылық нәтижені білдіреді және жалпы кіріс пен кезең шығындары арасындағы айырма ретінде мына формула бойынша анықталады :

 

                                                            Д

= Д - Р ,                                                 (1)

 

мұндағы: Д - негізгі қызметтен алынған кіріс;

Д - жалпы кіріс;

Р - кезең шығындары[22, 92 б.].

 

Яғни, мұндағы есеп бойынша

- 2012 ж : 136657,4

- 2013 ж: 979416,6 = 842759,2 м.тенгеге өсті.

Ал жалпы кіріс бойынша есептейтін болсак:

- 2012 ж:52127,4

- 2013ж:-191525,9 = 139398,5м.тенгеге арткан.

 

Осы есепті қортындылай келе, мынадай нәтіже шығаруға болады:

- 2012 ж: 25123,5

- 2013ж:106114,8 = 80991,3 м.тенгеге артып отыр.

 

Кесте 5 сәйкес өзіндік құн алдыңғы жылмен салыстарғанда 842759,2 мың теңгеге өскендіктен, кәсіпорынның жалпы кірісі да 139398,5 мың теңгеге артқан. Сонымен қатар кәсіпорынның таза кірісі да откен жылмен салыстырғанда 80991,3 мың теңгеге артып отыр.

 

5 кесте

«Карлайт» ЖШС қызметінің нәтижесін сипаттайтын көрсеткіштер

 

Көрсеткіштер	2012 жыл	2013 жыл	Өсу қарқыны, %
Өзіндік құн	136657,4	979416,6	7,2 рет
Жалпы кіріс	52127,4	191525,9	3,7 рет
Таза кіріс (шығын)	25123,5	106114,8	4,2 рет
Е с к е р т у - [20] дерек көзі бойынша автормен құрастырылды

 

 

«Карлайт» ЖШС қызметінің нәтижесін сипаттайтын көрсеткіштерінің динамикасы 3 суретте көрсетілген.

Кірістің салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның қаржылық қызмет жасау, қаржыландыру көздерін ынталандыру және оларды тиімді пайдалану сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын, осы кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіш-тері жатады.

Олар кәсіпорын қызметін түрлі бағытта белгілейді және олар экономикалық процеске қатысушылардың мүдделеріне сай топтастырылады. Кірістылық коэффициенттері салыстырмалы талдау мен кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалаудың міндетті элементтері болып табылады, өйткені олар кәсіпорын кірісын қалыптастырудың факторлық ортасын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер. Оларды толығырақ қарастырайық:

 

 

3 сурет. «Карлайт» ЖШС қызметінің нәтижесін сипаттайтын

көрсеткіштерінің динамикасы

 

Барлық активтердің тиімділік деңгейі (авансталған, жиынтық капитал) мына формула бойынша есептелінеді:

 

                                                       Д

= ТК : А ,                                                       (2)

 

мұндағы: Д А - барлық активтердің тиімділік деңгейі;

ТК – таза кіріс;

А - барлық активтер (авансталған, жиынтық капитал).

 

Д А = 25123,5 : 106114,8=0,23675

 

Сонда, бұл көрсеткіш  бойынша мынадай қортынды шығаруға болады:

Жалпы активтердің кірістылық деңгейі жыл басында – -0,005 болса, ал жыл соңында оның мәні – -0,003 болды.

Осылайша жалпы активтердің кірістылық деңгейі (авансталған капитал) кә-сіпорынның өз қызметін қаншалықты тиімді және кірісты жүргізетінін көрсе-теді.

Тәжірибеде ағымдағы активтердің кірістылығы деп аталатын көрсеткіш кеңінен қолданылады. Ол ағымдағы активтерге салған бір теңгеден кәсіпорын қанша кіріс алатынын көрсетеді :

                                                         Д

= Д : Т ,                                                  (3)

 

мұндағы: Т - ағымдағы активтер;

Д - таза кіріс;

Д - ағымдағы активтердің кірістылығы[23, 76 б.].

 

Т А = 52127,4 : 191525,9 = 0,27216

 

Ағымдағы активтердің кірістылық деңгейі жыл басында – - 0,012 болса, ал жыл соңында оның мәні – - 0,009 болды.

Акционерлік компания құқығында жұмыс істеуші кәсіпорын үшін салынған капиталдың кірістылықдеңгейін бағалаудың, яғни акционерлік капиталды тиімді пайдаланудың негізгі көрсеткіші болып, кәсіпорынның таза кірісының оның меншікті капиталына пайыздың қатынасы есептеледі. Бұл көрсеткіш – меншікті капиталдың кірістылық коэффициенті немесе мөлшерлемесі деп аталады.