Кәсіпорынды басқарудың теориялық негіздері

Ол экономикалық және қаржылық талдауда маңызды көрсеткіш болып табылады.

Дәл осы көрсеткіш биржада акционерлік компаниялардың акцияларына баға белгілеуді бағалау барысында маңызды роль атқарады.     

Меншікті капиталдың кірістылық деңгейі жыл басында – -0,007 пунктке өскен болса, ал жыл соңында оның мәні – -0,004 болды.

Тәжірибеде ұзақ мерзімді активтердің кірістылығы деп аталатын көрсет-кіш кеңінен қолданылады.

Ол ұзақ мерзімді активтерге салған бір теңгеден кәсіпорын қанша кіріс алатынын көрсетеді :

 

                                                        Д

= Д : Т ,                                                    (4)

 

мұндағы: Т - ұзақ мерзімді активтер;

Д - таза кіріс;

Д - ұзақ мерзімді активтер кірістылығы.

 

Д Д = 0,23675 : 0,27216= 0,869892

 

Ұзақ мерзімді активтердің кірістылық деңгейі:

 

2012 жылы – -0,004

2013 жылы – -0,009

 

Өндірістік қорлардың кірістылық деңгейі жыл басында - 0,04 болса, ал жыл соңында оның мәні - 0,02 пунктке азайып отыр.

Сату көлемінің кірістылығы мына формула бойынша есептелінеді:

 

                                                          Д

= Д : Д ,                                                 (5)

 

мұндағы: Д - сату көлемінің кірістылығы;

Д - жалпы кіріс;

Д - өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынған кіріс.

 

Д = 25123,5 : 106114,8 = 0,236757

 

Сату көлемінің кірістылық деңгейі жыл басында – 0,023 болса, ал жыл со -ңында оның мәні – 0,001болды.

Жоғарыда жүргізілген есептеулерден көріп отырғанымыздай кәсіпорын қызметі кірісты болып табылады.

Кәсіпорынның тиімді қызмет жасауы – қаржылық нәтижесі көрсеткіштерін сапалы талдап, келешекке жоспар жасауға тікелей байланысты. Кәсіпорынның қаржылық талдау сапасы қолданатын әдіс – тәсілдер мен талдау декректерінің нақтылығына тәуелді. Қаржылық талдау – шаруашылық жүргізіші субъектілердің қаржылық жағдайын бағалау, қаржылық тұрақтылығын, ресурстарын тиімді пайдалануын, белсенділік коэффициентін анықтауға және басқа да мақсаттарда жүргізіледі. Қаржылық талдаудың негізгі мақсаттары.

• кәсіпорын және оның құрылымдық бөлімдерінің қаржылық жағдайын бағалау үшін көрсеткіштер жүйесін жасау;
• кәсіпорынның жалпы және нақты жағдайын объективті бағалау;
• көптеген көрсеткіштер бойынша анықталған ауытқуларға әсер ету.
• қаржылық жағдайын жақсарту мүмкіншіліктерін табу;
• қаржылық жағдай болашағына болжау жасау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартуға басқару шешімдерін дайындап негіздеу болып табылады.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін, активтер мен міндеттемелер арасындағы жалпы сомасы бойынша, келіп түсу уақыты бойынша әрдайым теңдікті өтімділік көрсетеді. Өтімділіктің екі тұжырымдамасы белгілі. Бірінші тұжырымдама бойынша өтімділік: кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін өтеу қабілеттілігі ұғынылады. Екінші тұжырымдама бойынша, өтімділік – бұл ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналуға дайындығы мен жылдамдығы.

Ал кәсіпорынның төлем қабілеттілігі деп, оның дер кезінде өзінің барлық міндеттемелері бойынша төлемдер жүргізуге дайындығын түсіну керек. Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен пайдаланылады.

Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.

Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады. Аталған кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын анықтау үшін қаржы тұрақтылық коэффициенттері талданады.

 

6 кесте

Кәсіпорынның 2012 -2013 жылдардағы қаржылық тұрақтылығын бағалау

 

Көрсеткіштер	2012 ж	2013 ж	Ауытқу (+/ -)
Тәуелсіздік коэффициенті	-0,01	0,07	0,08
Тәуелділік коэффициенті	1,01	0,93	- 0,08
Қаржыландыру коэффициенті	-0,01	0,07	0,08
Қарыз және меншікті құралдардың қатынасы	-95,4	12,9	108,3
Босалқы қорлармен қамтылу коэффициенті	1,44	2,57	4,01
Е с к е р т у - [20] дерек көзі бойынша автормен құрастырылды

 

 

Қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін 6-кестегі талдаулардан:

«Карлайт» ЖШС-нiң тәуелсіздік коэффициенті 2012 жылы 8 есеге өскенін байқаймыз.

Тәуелсіздік көрсеткішіне кері тәуелділік коэффициенті 2013 жылы 0,08 төмендеген. Бұл негізінен баланс деректері бойынша қарыз капитал жағдайын көрсетеді.

Сонда, бұл тәуелсіздік коэффициентті көрсеткіштерді алатын болсақ бұл есеп бойынша екі жылмен салыстырғанда:

 

0,01+0,07=0,08 арткан.

 

Ал тәуелділік коэффициентті есептейтін болсак:

 

1,01-0,93=-0,08 төмендеген.

 

Ал каржыландыру коэффициенті бойынша есептейтін болсак:

 

0,01 + 0,07 = 0,08 арткан.

Сонда карыз және меншікті құралдардың қатынасы бойынша есептеитін болсак:

 

95,4 + 12,9=108,3 артканы анык.

 

Осыны корытындылай келе мынадай  шешімге келдік:

 

1,44 + 2,57=4,01 яғни тауар айналымының  дұрысытығын көрсететіндігі белгілі.

 

Келесі қаржылық тұрақтылық көрсетіші қаржыландыру коэффициенті бұл – кәсіпорын қанша бөлігі меншікті капиталмен қаншасы қарыз капитал есебінен қаржыланғанын көрсетеді.

Яғни жұмысты қорыта келе мынадай ұсыныстар тұындайды:

Кәсіпорынның айналым капиталының ішінде тауарлы – материалдық қорлар орны ерекше. Кәсіпорынның айналым капиталындағы тауарлы материалдық қорлар 2012 жылы 1,44-тен 2012 жылы 2,57-ге өскен. Бұл көрсеткіштерге талдау жасай отыра, кәсіпорынның қызметіне оң баға бере алмайтынымыз,  себебі әр сала кәсіпорындарының ерекшеліктері бойынша тауар қоры неғұрлым төмен болса, оның тауар айналымының  дұрысытығын көрсететіндігі белгілі. Кәсіпорын шығыны өнім көлемі мен оны өткізу көлемі теңескен жағдайда, өнім көлемі және өндірістің оң тиімді деңгейі анықталады. кәсіпорынның өнім өндіру құрылымының өзгеруі көптеген экономикалық көрсеткіштерді өзгертеді, яғни рентабелдік, таза табыс, құндық түрдегі өндірілген өнім көлемі, материал сыйымдылық және т.б.

Кез келген кәсіпорын өнім өндіргенде шикізат пен материалдарды, ресурстарды негұрлым аз пайдаланып, соғырлұм өзіндік құны аз өнім алуға тырысады. Оған жетудің бірден-бір жолы ол жоғары технология мен техниканы, қолда бар материалдық ресурстарды тиімді пайдалана отырып, өнім өндіру, бір ескертетініміз шикізатты аз пайдалануымыз қажет деп, өнім сапасын әсте естен шығармауымыз қажет. Осының нәтижесінде өндіріс факторларын тиімді үйлестіре отырып, өндірілген өнім бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізеді. Қазіргі кездегі бәсекелестік күрестерде өнім өндіруші кәсіпорындардың қайсысы қолда бар ресурстарды тиімді пайдалана алса, солар нарық жағдайында оң нәтижеге жететіні белгілі [23].

Кәсіпорынның қаржы-экономикалық тұрақтылығы ақша қаражаттарын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.

Қаржы-экономикалық жағдайды талдау арқылы оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.

Дегенмен, кәсіпорын нарықта өз орнын нығайта түседі деген ойдамыз.

3.2 Кәсіпорынның  пайдасымен тиімділігінің есебі

 

Тиімділік көрсеткіштерінің деңгейі мен динамикасына барлық өндірістік-шаруашылық факторлардың жиынтығы әсер етеді: басқару және өндірісті ұйымдастырудың деңгейі; капитал және оның көздерінің құрылымы; өндірістік ресурстарды қолдану дәрежесі; өнім көлемі, сапасы және құрылымы; өнімдердің өндірісіне шығындар және өзіндік құны; қызмет түрлері бойынша пайда.

Тиімділік көрсеткіштерін факторлық талдау әдістемесі көрсеткішті есептеудің бастапқы формуласын өндіріс белсенділігі мен шаруашылық қызмет тиімділігін жоғарылатудың сапалы және сандық сипаттамасын бөлуді қарастырады.

Мысалы, жалпы тиімділікті (өндірістік қорлар тиімділік) талдау үшін үш немесе бес факторлық модельді қолдануға болады.

Барлық қолданылатын модельдер негізінде келесі қатынас жатыр:

 

                              R = (P: К) = Р : (F +Е) = (Р : N) : (F : N) + (Е :N) ,                    (6)

 

мұндағы: P – баланстық пайда;

F – негізгі  қорлар жылдық орташа құны;

Е – материалдық айналым қаражаттарының орташа қалдықтары;

R - өнім тиімділігі [24, 42 б.].

 

Өнім кірістылығы қаншалықты жоғары; негізгі қорлардың қор қайтарымдылығы және айналым қаражаттар айналымының жылдамдығы қаншалықты жоғары болса; 1 теңге өнімге шығындар және экономикалық элементтер (еңбек құралдары, материалдар, еңбек) бойынша шығындар қаншалықты төмен болса, қорлар рентабельділігі соншалықты жоғары болады. Тиімділік деңгейіне жеке факторлардың әсер етуіне сандық баға беру тізбекті қойылым әдісі немесе факторлық әсер етуге баға берудің интегралдық әдісі бойынша анықталады.

Тиімділікті анықтаудың үш факторлық моделі:

 

                                R = (Р : N) : (F : N) + (Е :N) = (λР : (λF + λE) ,                        (7)

 

мұндағы: λР - өнім кірісі.

 

Кіріс мен шығындарды талдау № 2 нысан «Кіріс және шығыстар туралы есеп» мәлiметтерi бойынша жүргiзiледi. Бұл формада өткен және есептi кезеңдегi кіріс мен шығындардың барлық түрлерi туралы ақпарат жылдық нысанда берiлген. Бұл әрбiр экономикалық субъектiге кіріс мен шығындардыңқұрамы мен құрылымын, динамикада олардыңөзгеруiн талдауға, сондай-ақкірісды пайдалану тиiмдiлiгiн және алынған кірісмен салыстыра отырып, шығарылған шығындардың орындылығын көрсететiн бiрқатар коэффициенттердi есептеуге мүмкiндiк бередi. «Карлайт» ЖШС-нің өткен және есептi жылдағы кірісі туралы мәлiметтердi талдау кесте7 бойынша жүргiзiледi.

 

7 кесте

«Карлайт» ЖШС-нің кірісының құрылымы мен динамикасы

 

Көрсеткіш	2012 ж.	2013 ж.	Ауытқу (+,-)
Тауар(қызмет) сатудан түскен түсім, мың тенге	77250,9	297640,8	220389,9
Алынуға тиіс %	-	-	-
Басқа ұйымдарға қатысудан алынатын кіріс	-	-	-
Өзге де операциондық кіріс	-	-	-
Сатудан тыс кіріс	-	-	-
Төтенше жағдай кірісы	-	-	-
Кірісдың барлығы, мың тенге	77250,9	297640,8	220389,9
Е с к е р т у – [20] дерек көзі бойынша автормен құрастырылды

 

 

Бұл 7 кестеде мәлiметтерi көрсеткендей, ұйымныңкірісы есептi кезеңде өткен кезеңмен салыстырғанда айтарлықтай өсті.

 

Яғни мұнда: 77250,9 – 297640,8=220389,9 т арткан.

 

Басқа кіріс ұйымда жоқ. Есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда кіріс сомасы 220389,9 теңгеге артқан. Оған мынадай факторлар әсер еткен:

• тауарларды (жұмыстар, қызметтер) сату көлемі;
• тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құны;
• тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) орташа баға деңгейі;
• тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) ассортименті;
• сату құрылымынының өзгеруі ( рентабельді тауарларды сатудың өсуі).

Кәсiпорынныңкірісы мен шығындарыныңқұрамы мен құрылымын талдаудың практикалық маңыздылығына қарамастан, оны жүргiзудi бұл қаражаттардың пайдалану тиiмдiлiгiн сипаттайтын қаржылықталдаудың коэффициенттiк әдiстерiн қолдану арқылы тереңдеткен жөн (8 кесте және 4 сурет).

 

8 кесте

«Карлайт» ЖШС-ң кірісті қолдану көрсеткіштерінің динамикасы

 

Көрсеткіш	2012	2013	Өсу қарқыны, %
1	2	3	4
Кіріс, мың тг	136657,4	97941,6	71,2