Кәсіпорынды басқарудың теориялық негіздері

Салықтық  активтер қарастырып отырған жылдарда төмендеуі, яғни кәсіпорын алдын ала төлеу көлемін азайтып отыр. Бірақ 2013 жылы киінге қалдырылған салықтық активтер пайда болған.  Материалдық емес активтердің 2013 жылы болмауы өткен жылғы баланста тұрған активтердің пайдалы қызмет мерзімі біткендіктен есептен шығарылуы мен түсіндіріледі.

Кәсіпорын активтерін құралу көздері әр түрлі болуы мүмкін: меншікті немесе заемдық.

Сондықтан, талдау барысында кәсіпорынның активтер құралымен ғана танысып қоймай, олардың қандай көздерден құралғаның қарастырудың да маңызы зор. Активтер құралу көздері баланстың пассив жағында беріледі. Зерттеліп отырған кәсіпорын бойынша құралу көздерінің құрамы берілген.

Мәліметтер бойынша активтерді қалыптастырудың негізгі көзі ретінде меншікті капиталды айтуға болады. Себебі оның абсолютті және қатынасты өсімі байқалады. Абсолютті мөлшермен алғанда 1160,9 % -ға немесе 3274 теңгеге өсті. Өз кезегінде қысқа мерзімді міндеттемелер 24,37 %-ға өскенімен  басқа да міндетті төлемдер бойынша міндеттемелер төмендегені байқалады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: кіріс есебін ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап, оның экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндет-терін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, кіріс және шығыстар есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.

Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:

-кіріс және  шығыстардың  түсінігі, мәні мен маңызы зерттелді;

-кірісдың  және шығыстардың  жіктелуі қарастырылды;

-кірістің  абсолютті көрсеткіштері жүйеленді;

-«Карлайт» ЖШС қызметінің экономикалық-ұйымдастыру сипаты берілді;

- кәсіпорынның  негізгі қызметтен түскен  кірістері қарастырылды;

- кәсіпорынның  пайдасымен рентабельділігінің  есебі ұйымдастырылды;

-кіріс бағдарламасын  жасалуы;

-кәсіпорынның  кіріс және шығыстарды жетілдіру жолдары ұсынылды.

Зерттеудің ақпараттық базасы: отандық және шетелдік авторлардың монографиялық және периодикалық әдебиетімен қатар есепке қатысты қабылданған қазақстандық заңдар мен заңнамалық актілер дипломдық жұмыстың ақпараттық базасын құрайды.

Зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы. Дипломдық жұмыстың теориялық мәні мен оның нәтижелері өндірістік кәсіпорында кіріс есебін ұйымдастыру бойынша, есептің жүйесін қалыптастырудың теориялық және әдістемелік базасын кеңейтеді және тереңдетеді. Тәжірибелік ұсыныстарды жоғарғы оқу орындарында кәсіптік білім беру қызметінің аймақтық нарығында қолдануға болады. 

Негiзгi және негiзгi емес қызметтерден алынған кіріс жылдық жыйынтық кірісты құрайды. Кіріс сондай-ақ тауарлы-материалдық запастарды сатқан-нан, қызмет көрсеткеннен, кәсiпорынға жататын активтердi пайдалануға беруден, пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкiн.

Кіріс дайын өнiмдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен қызметтерден алынады; олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келiсiмшартта анықталады: ал мәмiледен шығатын кіріс сомасы бағасынан немесе сатудан жасалатын жеңiлдiктерiн ескере отырып; олардың құндарын өлшейдi.

Сатып алушылардың алған активтер үшiн төлеген сомасын сату құны деп атайды. Сату құнын анықтаған кезде.

Тараптар өздерiнiң келiсшартында бухгалтерлiк есептiң мынындай басты қағидаларына көңiл бөледi: есептеу, шындық, аламалау, яғни, екi жақты да бiрдей көру, сақтық жасау т.б. тауарды сатқаннан түскен кіріс келесi жағдайды сақтаған кезде танылады: кіріс сомасын үлкен деңгейдегi дәлдiкпен бағалағанда, яғни екi тапрап та мәмiлеге қатысқан кезде, сатушы қандай соманы сұрап отырғанын және қандай соманы сатып алушы төлейтiндiгiн бiлген жағдайда, мәмiлемен байланысты экономикалық олжаны және соны субъектiнiң алу ықтималдығы бар болуы мүмкiн. Ал бұл сатушының сатқан тауары үшiн келiсiм – шартта көрсетiлген соманы сатып алушының төлейтiндiгiн туралы сенiмiн бiлдiредi.

Кәсіпорын цехтарында шығарылған өнімнің әртүрлілігіне байланысты өнімді натуралды өлшемде санауға да болмайды,уақыт нормасында да өлшеуге болмайды. Бұл көрсеткіштерді натуралды түрде анықтау және еңбек сыйымдылығы көрсеткіштерін анықтау мүмкін емес. Еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды талдау 1кестеде көрсетілген.

 

1кесте

Еңбек ресурстарын тиімді пайдалануын талдау

 

Көрсеткіштер	2012 жылы	2013 жылы	Өсу қарқыны, %
1жұмысшымен жасалған орташа жылдық жұмыс	1023804	2004839	195,8
Жұмысшы еңбекақысының 1 теңгесіне шаққанда шығарылатын өнім көлемі	15,7	7,2	45,9
Кадрлар ағымы коэффициенті	18,8	22,6	120,2
Е с к е р т у - [20] дерек көзі бойынша автормен құрастырылды

1кестеде көрсетілген талдау негізінде 1 жұмысшымен жасалған орташа жылдық көрсеткіші өсті, өйткені өнім өткізуден түскен табыс жыл сайын өсуде.Жұмысшылардың еңбекақы көлемі төмендеді, өйткені еңбекақының өсу қарқыны өнім өткізуден түскен табыстың өсу қарқынына қарағанда төмен.Кадрлар ағымы өте жоғары.

Жалпы алғанда еңбек ресурстарын пайдалану сапасын бағалағанда, кәсіпорында қолданылатын еңбекті марапаттау мен мотивация облысындағы саясат әлсіз болып келеді.Өзіндік капитал рентабельділігінің динамикасын талдауға назар аударсық, оның көрсеткіштері тұрақты және жалпылама өсу бағыттары бар.

Бірақ периодтың соңына қарай өзіндік капитал рентабельділігі минималды деңгейіне түсіп 0,3-ке теңелді. 2012 жылға қарай бұл көрсеткіштің төмендеу себебі – кәсіпорын пайдасының өсу қарқыны жеткіліксіз болғаны мен өзіндік капитал көлемінің өсуі 2кестеге қараныз.

 

2кесте

Рентабельділік коэффициенттерінің көмегімен «Карлайт» ЖШС кәсіпорын рентабельділігін бағалау

 

Көрсеткіштер	2012 жылы	2013 жылы	Ауытқу (+/-)
Жалпы капитал рентабельділігі	0,19	0,18	-0,01
Өзіндік капитал рентабельділігі	0,33	0,30	-0,03
Сатылымдар рентабельділігі	0,18	0,16	-0,12
Өндірістік қорлар рентабельділігі	0,16	0,10	-0,06
Е с к е р т у - [20] дерек көзі бойынша автормен құрастырылды

 

 

2кестедегі берілгендердің анализі келесіні көрсетті: сатылымдар рентабельділігі төмендеді, бұл өнімнің өзіндік құнының өсуіне байланысты болды. Өнімнің өзіндік құны 2012 жылға қарай 8%-ке өсті, яғни 5620928 теңгені құрды. Сатылым рентабельділігі 2013 жылы 0,18-ге тең болды, ал 2013 жылы – 0,16. Осыған қоса рентабельділік деңгецінің төмендеуі өнім өткізуден түскен табыс деңгейінің төменгі деңгейіне байланысты болды. Өткізуден түскен табыс деңгейі өз кезегінде сол уақытта нарықта қалыптасқан жалпы кризистік жағдаймен айқындалады. Бәсекелес кәсіпорындар – өнімді өндірушілер саны өсіп, нәтижесіне кәсіпорын өніміне барлық бағалар төмендеді мына 1 сүретке мән берініз.

1 мен 2 сандарының  арасында – 2012 жыл аралығы, 2 мен 3 сандарының арасында 2013 жыл аралығындағы  көрсеткіштер көрсетілген.

Өндірістік қорлардың рентабельділігі де талдау периодында төмендеді, оның максималды көлемі 2012 жылы 0,16-ға теңелді, ал минималды көлемі 2013 жылы 0,10-ға тең болды.Өндірістік қорлар рентабельділігінің төмендеуі негізгі және айналмалы қорлар көлемінің өсуіне, пайданың өсу қарқынының төмендеуіне байланысты болды.

 

1сурет. Сатылым рентабельділігі өзгеруінің графигі

 

Кәсіпорын рентабельділігінің көрсеткіштерін анықтағаннан кейін оның әр түрлі айналымдылық көрсеткіштерінің көмегімен кәсіби белсенділігін бағалау керек. Айналымдылық көрсеткіштерін анықтау берілгендері форма №1,2-де берілген. Талдау нәтижелері 2-кестеде көрсетілген.

Келесi шарт сатушыдан сатып алушыға өтетiн меншiк құқығы болып табылады, бұл әдетте берiлген кезден басталады, ал егер сатушы меншiк иесi ретiнде құқығын және мiндеттемесiн сақтаған болса, онда ол сатылған болып табылмайды және кіріс танылмайды; мәмiле бойынша күтiлетiн шығын үлкен нөлдiк деңгейдегi бағалауды қажет етедi.

Көрсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынатын кіріс ретiнде танылады:

- есеп беру күнiне мәмiленiң аяқталу кезеңi үлкен деңгейдегi дәлдiкпен анықталса;

- мәмiленi жүргiзу кезiнде жұмсалған шығыстары да, мәмiленi аяқтау үшiн қажет шығыстары да үлкен деңгейдегi дәлдiкпен бағаланса.

Субъект барынша дәлдiк деңгейде кірісын анықтай алады, ол мәмiлеге қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсiлiне, күтiлетiн компенсациясына әрбiр тараптың құқығына қатысты мәселелер бойынша мәмiлеге қатысушы-лармен ортақ шешiмге келген жағдайда қол жеткiзедi.

Мәмiленiң сипатына қарап оның аяқталу кезеңiн анықтаған кезде мына әдiстерiнiң бiрiн пайдаланады:

- белгiлi бiр күнге жалпы мәмiле бойынша жасалған шығыстардың пайыздық қатынасы;

- белгiлi бiр күнге жалпы мәмiле бойынша орындалған қызметтiң пайыздық қатынасы;

- орындалған жұмысты талдау.

Аралық негiзде жасалатын төлемдер, яғни сатып алушылардан алынған аванстар кіріс болып танылмайды.

Қызмет көрсетудiң, яғни мәмiленiң нәтижесiнде үлкен деңгейдегi дәлдiкпен кірісты анықтау мүмкiн болмаған жағдайда, кіріс жұмсалған шығыс мөлшерiнде танылады, яғни ол сол шығыстың орнын жабады.

2014 жылы «Карлайт» ЖШС негізгі қызметтен 25123,5 млн. теңге мөлшерінде кіріс тапқан болатын. 2013 жылы ұйым 106114,5 млн. теңге мөлшерінде кірісқа ие болды.

Өз кезегінде, шығындардың ішінде негізгі қызмет және шығындар бойынша шығындар бөлініп шығады. Негізгі қызмет жөніндегі шығындар өнімділік, яғни кіріс әкелетін шығындар болып табылады (мысалы, сатылған тауардың таза құны, еңбекті төлеуге кеткен шығындар, негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің амортизациясы, коммерциялық және басқаруға кеткен шығындар). Шығындар активтердің ағымдары (мысалы, сатылған өнімдерді немесе басқа да мүліктерді есептен шығару) немесе міндеттемелердің өсуі (шығындарды есептеу кезінде, мысалы пайыз бойынша немесе қызмет көрсетулерді төлеу бойынша) нысанын қабылдайды.

Алайда,кіріс мен шығындарды анықтау, ұйымдар қызметінің қаржылық қорытындысын тек есеп беру мерзімінің таза пайдасын ғана емес, кең ауқымдағы түсінікті қамтиды (яғни пайдалар және залалдар туралы дәстүрлі есепте көрсетілген қорытынды). Негізінен, қаржы нәтижелілігі пайдалар және залалдар туралы есепте көрсетілген кірістер және шығыстардың есебінен емес, «капиталдың есептерінде» көрінетін кірістер және шығыстардың есебінен құрылады. Зерттеліп отырған серіктестікте шығындар есебі

Кезең шығындары көрсетілген қызмет көлеміне тәуелсіз болады. Серіктестік ешқандай қызмет көрсетпеген жағдайда да кезең шығындары туындайды.

Кезең шығындары келесі шығындар тобынан тұрады:

- жалпы және әкімшілік шығындары;

- тауарларды (жұмыс, қызмет) өткізу бойынша шығындар есебі;

- проценттер бойынша шығындар.

Ұйым қаржылық есеп берген кезде түсіндірме жазбасын бірге тапсырады, онда: көрсетілген қызметтен түсетін кірісды анықтаудың жолдары; дивиденттер, роялти, пайыздан алынатын кіріс, көрсетілетін қызмет, тауарды сатудың нәтижесінде пайда болатын кірісымен қоса есептік кезең үшін танылатын, кіріс түрінің әрбір мәнді сомасы ашылуы тиіс. Тауарды айырбастау немесе қызмет көрсету нәтижесінде пайда болатын кіріс сомасы бөлек ашып көрсетеді.

Негізігі және негізгі емес қызметтен алынатын кірісдан басқа төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан түсетін кіріс болады. Соларға тоқтап кетуді жөн деп көремін

Төтенше жағдайға басшының шешіміне байланыссыз және субъекті әдеттегі қызметіне тән емес, өте сирек кездесетін операциялар мен оқиғалар жатады.

Бұл оқиға өте сирек болатындығына қарамастан, ауытқу сипатына ие, сондықтан ол шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайына мәнді әсер етуі мүмкін.

Кей жағдайда төтенше жағдайды әдеттегі жағдайдан ажырату өте қиынға түседі, өйткені бір кәсіпорынға ол ахуал күтпеген жағдай болып көрінсе, ал екіншісіне ол дәстүрлі жағдай болып табылуы мүмкін.

Егер оның келесі сипаттамасы бар болса, операция немесе оқиға төтенше болып саналуы мүмкін:

- өте сирек  болса;

- жай немесе  әдеттегі қызметтің бір бөлігі  болып табылмаса;

Келесі жағдайларды төтенше жағдай ретінде қарастыруға болмайды, атап айтсақ:

- валюта бағамның ауытқуы;

- келісім - шартта көрсетілген бағаларға түзетулер енгізу;

- мүліктерді, құрал-жабдықтарды, инвестицияны сатудан  немесе есептен шығарған кездегі  алынатын кірісты немесе зиянды;