Кәсіпорынды басқарудың теориялық негіздері

- екіншіден, қалыпты пайдадан көбірек алынған кіріс, яғни экономикалық (таза) пайда[11, 42 б.].

Бәсекелі экономика жағдайында (тұрақты) таза пайда нөлге тең болушы еді. Тұрақты экономика ретінде шығындардың көрсеткіштері, ресурстары, сұраныстар және кіріс туралы деректер тұрақты болып табылатын, шығындардың көрсеткіштері өзгеруге жатпайтын экономика түсіндіріледі. Бұл жағдайда бағалардың және өндірістердің экономикалық саясаты болжанбалы, инновациялық өзгерістер жүргізілмейді. Таза бәсекелестік жағдайында әртүрлі салада пайда болуы мүмкін таза пайда, фирманың ағысымен (қарқынымен) ұзақ уақытқа жоғалып кетеді. Қорытындысында, белгілі және уақытша шығындар ұзақ уақыт мерзімде кәсіпкерге таза пайда түрінде ешқандай із қалдырмай, толығымен өтеледі. Таза бәсекелестік жағдайында кәсіпкерлер тауардың бағасы және шектеулі шығындары теңелетін кезге дейін тауарды өндіреді.

Кәсіпорын өз кезегінде құрылып отырып, алдына тауарлардың өндірісі, пайдалану үшін жұмыстарды және қызмет көрсетулерді орындау сияқты міндеттерді қояды және белгілі бір мерзім аралығы үшін ақшалай жағынан өз жұмысының жоғары нәтижелілігін, басқаша айтқанда, жоғары пайданы алуды өзінің экономикалық мақсаты деп санайды.

Шаруашылық етудің жаңаша жағдайлары бухгалтерлік есептің әдістемесінде және ұйымдастыруында маңызды өзгерістердің негізін қалады. Көрсеткіштер - ақшалай түсім, пайда, таза құн қазіргі замандағы қазақстандық есептің негізгілері болып табылады. Тәжірибеде, бухгалтер-талдаушылар жоғарыда айтылған көрсеткіштерді есепке алуда және талдауда көптеген мәселелерге жолығады. Негізгі мәселелер мыналар болып табылады:

1) қазіргі  жүргізу жағдайына сәйкес келмеушілік  және заңнамалық актілерге қарама-қайшылық;

2) есепке  алудың еңбек сыйымдылығы, негізінен  кәсіпорындарда салық есептілігін  жүргізуге байланысты.

Көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің ең үлкен қатесі, кәсіпорындардағы кіріс мен шығындардың ағымдарын есепке алу және басқаруды бағаламайтындықтан болып отыр. Кейбір кәсіпкерлер бұны қаржы мәселелерінің қиындығымен түсіндіреді, сондықтан бағыныштыларға өздерінің уәкілеттілігін береді. Бұндай ұстаным қате болып табылады, ешқашанда келіп түсіп жатқан және шығып жатқан ақша ағымдарын өздігімен бағыттауға, бақылауға алуға болмайды. Дәл осындай ағымдардың қозғалысында кәсіпкерлік белсенділіктің шынайы қорытындысы шоғырланады және кәсіпкердің іздеп жүрген, бизнесінің нәтижелерін арттыру мүмкіндіктері жасырылады. Сондықтан отандық кәсіпкер, ең алдымен, қаржымен басқарудың барлық негізгі принциптерін және тәсілдерін игеру, оларды жақсы білу қажет, әйтпесе ол жеңіліске ұшырайды. Осылайша, ұйымдардың кірісы мен шығындарын есептеудің және басқарудың барлық құпияларын білу мәселесі, әсіресе қазақстандық нарыққа тән жағдайда, бизнестің өмір және өлім мәселесі болып табылады.

Кез-келген кәсіпорынның тактикалық мақсаты тұрақты кіріс пен пайданың құптарлық деңгейін алу болып табылады. Бұл мақсатқа кәсіпорынның шығындарсыз елестетуге болмайтын қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру процесінде қол жеткізуге болады. Шаруашылық көзқарас жағынан, шығындар кірісты алу процесінде тауарларды және қызмет көрсетулерді тұтыну және қолдануды көрсетеді, яғни кірісты алуға қажетті «экономикалық құрбанға» тән оның «кері» жағы болып табылады. Осындай жалпы анықтамадан көріп отырғанымыздай, шығындар дегеніміз кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүзеге асырудағы кез-келген төлемдерді айтамыз.

Кәсіпорынның пайдасын қалыптастырудың жалпы принциптеріне сәйкес, кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін анықтау үшін, шығындардың әр түрлері әртүрлі дәрежеде ескеріледі, олардың барлығы шығындар болып табылмайды және құнның өзіне қосылады. Құнның өзіне шығындар болып табылмайтын кейбір жұмсалатын қаражат жатады. Осындай шығындардың ең көрнектісі, ақша қаражатын төлеумен тікелей байланысы жоқ және дайын өнімнің құнына негізгі құралдардың құнын ауыстыру амалымен есепке алу саясатының аясында таңдалғанға байланысты амортизациялық аударым жарналары болып табылады.

Осылайша, шығындар, жұмсалатын қаражаттар және таза құнның өзі сияқты түсініктерді ажырата отырып, шығындар кәсіпорындардың операциялық қызметіне және оның ағымдағы операциялық қызметі процесінде туындайтындықтан, оның ақша ағымына жатады және өзінің төлемі үшін ақша қаражатын талап етеді. Шығындар ақша байланысына байланысы жоқ бухгалтерлік категория болып табылады және таза құнның көрсеткішін құратын элемент қызметін атқарады. Шығындардың бөлігі  - бұл операциялық шығындар, ал бөлік - кәсіпорынның қаржылық және инвестициялық қызметімен байланысты және бекітілген ережелерге және нормативтерге сәйкес бөліктер бойынша өнімдердің таза құнына қосылады.

18 ХҚЕС «Ақшалай  түсімге» кірісдың келесі анықтамасы беріледі, ақшалай түсім – жеке меншік капиталына қатысушының жарналарына байланысы жоқ, жеке капиталдың артуына әкелетін кәсіпорынның қарапайым қызметінің барысында белгілі мерзімге арналған экономикалық пайданың жалпы түсімі.[7.99б] .

ХҚЕС-да кіріс мен шығындар активтерге және міндеттемелерге бағынышты категориялар болып табылатын категориялар ретінде қарастырылады. Бұл кіріс мен шығындар белгілі бір мерзімнің қаржылық қорытындысын құра отырып, белгілі бір есеп беру мерзіміне (пайда немесе шығын) байланысты болуына және осы арқылы капиталдың өсу факторы (немесе азаю) болуымен байланысты [12, 127 б.].

Соңғысы, өз кезегінде ұйымдардың активтерінен оның барлық активтерін шегерудің қорытындысы ретінде анықталады. Осындай түсіндірме кіріс мен шығындар туралы есептердегі және капиталдың өзгеруі туралы есептегі есеп беру құрамдас бөліктерінің жүйесіндегі баланстың келешегін (қаржы жағдайы туралы есеп) анық көрсетеді.

Басқаша айтқанда, егер активтер мен міндеттемелер мөлшерінің өзгеруі ұйымдардың жеке меншіктерімен осындай операцияларға негізделмеген капиталдың мөлшерінде тікелей көрінсе, онда ұйымға кіріс кірді немесе шығын келтірілді. Капиталдың қатысушы ретіндегі жеке меншік операцияларына жарғылық капиталға салымдар, акционерлік қоғамның акционерлерден акцияларды өтеуін төлеп алу нысанындағы капиталды өндіріп алу, сондай-ақ капиталға салынған кірісды жеке меншік иелеріне (дивиденд) төлеу. 

ХҚЕС-ның принциптерінде кіріс ақшалай түсімге және басқа да кірістерге бөлінеді. Ұйым тауарларды және өнімдерді сату, жұмыстарды орындау, қызмет көрсету, өзінің мүліктерін және қарыздарын пайдалануға ұсыну, инвестициялық қызметтерді жүзеге асыру кезінде өзінің қарапайым (негізгі) қызметінің барысында ақшалай түсімді иемденеді.  Мәнісінде, ақшалай түсім мүлікке айырбастау жүргізеді және алынған немесе күтіліп отырған ақша қаражатын ұсынады.

Өз кезегінде, шығындардың ішінде негізгі қызмет және шығындар бойынша шығындар бөлініп шығады. Негізгі қызмет жөніндегі шығындар дегеніміз өнімділік, яғни кіріс әкелетін шығындар болып табылады (мысалы, сатылған тауардың таза құны, еңбекті төлеуге кеткен шығындар, негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің амортизациясы, коммерциялық және басқаруға кеткен шығындар). Шығындар, көп жағдайда дүлей апаттарға, қолайсыз нарықтық және өзге де сыртқы жағдайларға немесе мүліктің шығып қалған арнайы нысандарына байланысты ысыраптарға негізделген. Шығындар активтердің ағымдары (мысалы, сатылған өнімдерді немесе басқа да мүліктерді есептен шығару) немесе міндеттемелердің өсуі (шығындарды есептеу кезінде, мысалы пайыз бойынша немесе қызмет көрсетулерді төлеу бойынша) нысанын қабылдайды.

Алайда, ХҚЕС кіріс мен шығындарды анықтау, ұйымдар қызметінің қаржылық қорытындысын тек есеп беру мерзімінің таза пайдасын ғана емес, кең ауқымдағы түсінікті қамтиды (яғни пайдалар және залалдар туралы дәстүрлі есепте көрсетілген қорытынды). Негізінен, қаржы нәтижелілігі пайдалар және залалдар туралы есепте көрсетілген кірістер және шығыстардың есебінен емес, «капиталдың есептерінде» көрінетін кірістер және шығыстардың есебінен құрылады.         

Мысалы, жарғылық капиталға салымдар бойынша құрылтайшылардың (қатысушылардың) шетел валютасындағы дебиторлық берешектерінің өсуі немесе азаюы курстық валюталық айырма бойынша кірісты және шығынды анықтайды, бірақ пайдалар және залалдар туралы есепте көрсетілмейді.         Дәл осы сияқты қайта бағаланатын негізгі құралдардың баланстық құнының өзгеруі, ақша ағымдарын және валюталық тәуекелдерді шығасыдан сақтандыру құралдары бойынша кірістер және залалдар, сондай-ақ сатуға рұқсат етілген қаржы активтерін қайта бағалаудың қорытындылары туралы айтуға болады. 

Аталған кіріс мен шығындардың бір ерекшелігі бар, олар ұйымның басқаруының бақылауға жатпайтын аппаратының сыртқы факторларына негізделгенін атап өту қажет.   

Және егер олар менеджмент қызметінің тиімділігі туралы куәландырмаса, онда барлық ерекшеліктерімен шаруашылық етуші субъекті ретіндегі ұйымның өзінің тиімділігін көрсетеді. Осылайша, дәстүрлі қабылданған бухгалтерлік есептілігінен басқа, сондай-ақ  көп жағдайда капиталды ұстап тұру тұжырымдасына жауап беретін пайданың кең мағынасы бар.

Кіріс мен шығындардың аталған түсіндірмесі XX ғасырдың аяғында АҚШ жаңа есеп беру көрсеткішінің, яғни ХҚЕС талаптарына сәйкес, 2011 жылдың 1 қаңтарынан басталатын мерзімдерге арналған есептілікке енгізілетін толық пайданың пайда болуына алып келді. Бұл көрсеткіш барлығымен мойындалған есеп беру кезіндегі кірістер және шығындардан құрылады. Ұсынылған жаңа болжаммен анықталған 1 ХҚЕС (IAS) есеп беру құрылымында ол бухгалтерлік қаржылық есептілікті пайдаланушыларға ұйымның, сол сияқты оның басшысының қызметінің қорытындысын барабар бағалауға мүмкіндік береді[9]

Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес, жылдық жиынтық кіріс, салық мерзімінің ішінде Қазақстан Республикасындағы және оның шекарасынан тыс жерлердегі заңды тұлғамен алуға жататын (алынған) кірісдан тұрады [13, 98 б.].

Қызметтің түрлерінен алынған кіріс, өнімдерді сатудан (қайта сатуға арналып сатып алынған секілді, сату мақсатында субъекінің өзімен  жүргізілген), қызмет көрсетулерді ұсынудан, қаржыландырудан және тағы басқалардан түскен кіріс,  яғни оның бизнесін құраушы ретіндегі ұйыммен қабылданған қызметті ұйымдастыруға арналған кәсіби кіріс болып табылады.    

Кірісдың осындай бөлінулері №2 қаржы есептілігінің ұлттық стандартын анықтайды.

Кәсіпорындарындағы кіріс мен шығындарды есепке алудың міндеттері мыналар болып табылады:

- категорияларға  кіріс мен  шығындарды есепке дұрыс жатқызу: негізгі және негізі емес  қызметтен түскен кіріс мен шығындар;

- категориялар  бойынша кіріс мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу (негізгі және негізі емес  қызметтен түскен кіріс мен шығындар);

- келесі  мерзімдерде кіріс мен  шығындарды есепке дұрыс жатқызу;

- таратылмаған  кірісты есепке дұрыс жатқызу (есеп беру мерзіміндегі және өткен жылдардағы);

- қорытынды  кірісын дұрыс қою;

-жеке меншік  құқығына ауысу сәтіндегі сату  және сатып алу жөніндегі әрбір  келісім-шарттағы (шарттағы) сипаттаманы, көліктік-дайындаушы шығындарды  өтеу жағдайларын және сатылатын  тауарға бұл шығындарды өтеуді  есептеу сәтін қарастыруы тиіс  келісім-шарт жасасудың қолданылған  механизмі;

- бюджеттің  алдындағы барлық міндеттемелерді  өтегеннен кейінгі кәсіпорын  өкімінде қалған таза кірісты дұрыс шығындауға бақылау жасау.

- корпорациялық  кіріс салығының сомаларын дұрыс анықтау.

Құрылысқа арналған келісім-шарттарға байланысты ақшалай түсімдерді және шығындарды есепке алудың тәртібін орнату 11 ХҚЕС-да анықталады.   Құрылысқа арналған келісім-шарттар мыналарды қарастыру қажет:

- келісім-шартта  көрсетілген ақшалай түсімдердің  алғашқы сомалары;

- келісім-шарттың  шарттарынан, кінә қоюлардың және  көтермелеу төлемдерінің пайда  болу жағдайларынан ауытқу.

Осылайша, кәсіпорындардағы кіріс мен шығындарды есепке алудың негізгі міндеттерінің бірі, кіріс мен шығындарды дұрыс анықтауда және жатқызуда, ұйымдардың барлық активтерін дұрыс және ұтымды қолдануда есепке алудың бақылаушы қызметтерін жүзеге асыру болып табылады.  

 

 

1.3 Кірістерді және шығыстарды жіктеу және кіріс, шығыстардың  әдістемелік тәсілдері

 

Қазіргі уақытта қолданыстағы Қазақстан Республикасындағы нормативтік актілерде ұйымдардың кірісы мен шығындары әртүрлі  жіктеледі. Алайда, нормаларды жазу кезінде негізінен басқа да міндеттер қойылатындықтан, қандай да бір амалмен бұл жіктелімдерді тұжырымдау және жүйелеу оңайға соқпайды. Сол уақытта нормативтік актілерге әртүрлі түсініктер түрінде ұсынылған осындай жіктелімдер қаржыгердің,   бухгалтердің және аудитордың жұмысын әжептәуір жеңілдете алады. 

Шаруа немесе фермерлік шаруа қожалықтары, заңды тұлғалар – ауыл шаруашылығы өнімдерін шығаратындар үшін арнайы салық режимдерін   Қазақстан Республикасының салық заңнамасына, сондай-ақ жеңілдетілген декларацияларға сәйкес қолданатын бухгалтерлік есепті жүргізудің тәртібін анықтау және шағын кәсіпкерліктің қаржы субъектілерімен құру мақсатында жасалып шығарылған №1 қаржы есептілігінің ұлттық стандарты кіріс мен шығындардың мынадай жіктелімдерін анықтайды [14, 112б.]:

1) Тауарды  сатқаннан түскен кіріс.

Төменде көрсетілген барлық шарттар қанағаттандырылған жағдайда кіріс кірді деп саналады:

- субъект  тауардың жеке меншік құқығына  байланысты маңызды тәуекелдерді  және сыйақыларды сатып алушыға  берген жағдайда;

- субъект  негізінен жеке меншік құқығына  ұқсайтын дәрежеде басқаруға  қатыспайтын және сатылған тауарларға  бақылау жасамайтын жағдайда;

-кірістың сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін жағдайда;

- операцияларға  байланысты экономикалық пайдалар  субъектіге түседі деп болжанған  жағдайда;