Кәсіпорынды басқарудың теориялық негіздері

- операцияларға  байланысты келтірілген немесе  күтіліп отырған шығындар сенімді  түрде өлшенуі мүмкін жағдайда.

Субъектінің жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді және сыйақыларды сатып алушыға қай сәтте берген сәтін анықтау үшін, операциялардың шарттарын үйрену қажет. Көп жағдайларда, жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру жеке меншіктің заңды құқығын берумен немесе сатып алушыға иелену құқығының ауысуымен сәйкес келеді. Бұл бөлшектік сатылымдар көп болған жағдайларында болады. Қалған жағдайларда жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру жеке меншіктің заңды құқығын берудің немесе сатып алушыға иелену құқығының ауысу мерзімдерінде жүзеге асады.    

Егер субъект жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді сақтаса, кіріс алынды деп есептемейді. Жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді және пайдаларды субъектінің сақтауы мүмкін жағдайлар:

- субъектімен  кепілдемелердің стандартты шарттарының  аясында қанағаттандырарлықсыз  пайдалану сапасына жауапкершілік  сақталған жағдайда;

- нақты сатылымнан  түскен ақшалай түсімді алу  тауарларды сатып алушымен сатылғанға  байланысты;

- түсірілген  тауарлар орнатуға жатпаса, ал  әлі орындалмаған келісім-шарттың  маңызды бөлігін орнату құраса; және 

- сатып алушының  сату келісім-шартында анықталған  себеп бойынша сатып алу мәмілесін  бұзуға құқығы бар болса және  субъект қайтарымның мүмкіндігін  анықтай алмаса.

Егер субъектімен жеке меншік құқығына байланысты маңызы жоқ тәуекел сақталса, онда операция сатылым болып табылады және субъект кірісты мойындады деп санайды. Мысалы, сатушы оған тиесілі соманы алуды қамтамасыз ету үшін, тауарларға жеке меншік заңды құқығын қалдырады. Осыған ұқсас жолмен сатып алынған затқа сатып алушының көңілі толмай, ақшаны қайтаруды ұсынса, субъект ақшалай түсімді мойындайды. Осындай жағдайларда, субъект мүмкін болатын қайтарымдарға бағалық міндеттемелерді мойындайды.   

2) Қызмет  көрсетуден түскен кірістер.

Қызмет көрсетуді ұсынатын операциялардың қорытындыларын сенімді өлшеген кезде, баланстың күніне операциялардың аяқталу кезеңін көрсету жолымен кіріс танылады. Егер келесі шарттар орындалатын болса, операциялардың қорытындысы сенімді деп есептеледі:

- кірістың сомасы сенімді түрде танылады;

- операцияға  байланысты экономикалық пайдалар  субъектіге түседі деп болжанса;

- баланстың  күніндегі жағдай бойынша операциялардың  аяқталу кезеңі  сенімді түрде  танылса;

- операцияларды  жүзеге асыруға арналған шығындар  және оның аяқталуына қажетті  шығындар сенімді түрде өлшенетін  болса.

Операциялардың аяқталу кезеңі орындалған жұмысты сенімді бағалауды қамтамасыз ететін тәсілмен анықталуы қажет, атап айтқанда:

- орындалған  жұмыс туралы есептер;

- қызмет  көрсетудің жалпы көлемінен пайыз  секілді ұсынылған қызмет көрсетулер;

- жалпы күтіліп  отырған шығындарға келтірілген  шығындарға барабар қатынаста.

Белгілі бір мерзім ішінде істердің анықталмаған санын орындау жолымен қызмет көрсетулер ұсынылса, қандай да бір әдіс аяқталу кезеңінде жақсырақ көрінетін куәлік бар болған жағдайларды қоспағанда, уақыттың осындай мерзімі ішінде тікелей негізде кіріс танылады. Нақты іс-әрекет басқа іс-әрекеттерге қарағанда маңыздырақ болса, онда субъекімен кірісты мойындау осы іс-әрекетті жүзеге асырғанға дейін кейінге қалдырылады[15, 149 б.].    

Жобаланып отырған қызмет көрсетулердің операцияларының қорытындысы сенімді бағаланса, субъект мойындалған орны толтырылған шығындардың сомасының аясында кірісты мойындауы қажет.      

Жобаланып отырған қызмет көрсетулердің операцияларының қорытын-дысы сенімді бағаланбаса, мойындалған орны толтырылған шығындардың сомасының аясында кіріс мойындалады.

Қызмет көрсетулерден түскен кіріс, қызмет көрсетулер ұсынылып отырған мерзімнің ішінде мойындалады. 

Субъект пайыздар, роялити және дивидендтер әкелетін субъект активтерінің басқа да жақтарымен қолданудан туындайтын кірісды мына жағдайларда мойындау қажет:

- операциялармен  байланысты экономикалық пайдаларды  субъектінің алу мүмкіндігі бар  болған жағдайда; және

- кірістың сомасы сенімді түрде өлшенген болса.

Субъект келесі негіздерді қолдана отырып, кірісты мойындау қажет:

- пайыздардың  тиімді мөлшерлемелері әдісін  қолдана отырып, пайыздар мойындалады;

- роялти  сәйкес келетін келісім-шарттың  мазмұнына сәйкес, есептеу әдісімен  мойындалуы қажет;

- дивидендтер  төлемді алуға акционерлердің  құқығы анықталған жағдайда мойындалуы  қажет.

3) Қаржыландырудан  түскен кіріс.

Қаржыландырудан түскен кірісға кірісдың келесі түрлері жатады:

-қаржылық  активтер бойынша (ақша қаражаттарын  ұсыну және пайдалану үшін  алынғандар, осы банктің шотында  жатқан ақша қаражатын банктің  қолдануы үшін пайыздар) кірісды алуға байланысты, операциялар көрінетін сыйақыландыру жөніндегі кіріс;

-бағалы қағаздар  бойынша дивидендтермен алынған  кірісды алумен байланысты операциялар көрінетін дивидендтер жөніндегі кіріс;

-қаржылық  жалға берілген активтер бойынша  кірісды алуға байланысты операциялар көрінетін қаржылық жалға беру активтері;

-капиталдың  немесе басқаның құнының өсуінен  жалға беру төлемдерін немесе  кірісын алу мақсатында, өкімде жатқан (жалға беру келісім-шарты бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) жылжымайтын дүние-мүліктен (жер, ғимарат немесе олардың бөліктері) кірісды алуға байланысты операциялар көрсетілетін жылжымайтын дүние-мүлік инвестицияларымен жасалған операциялардан түскен кіріс.

Қаржылық әдістемелік тәсілдері дегеніміз тәжірибені жетілдірудің, сондай-ақ экономикалық және заң ғылымдарын дамытудың негізінде жасалған арнайы тәсілдерін айтамыз. Бұл тәсілдер аудиттің мақсатты қызметіне байланысты және жалпы ғылыми әдістерге байланысты қалыптасқан.       

Әдістемелік тәсілдерін мынадай топтарға жіктеуге болады:

- есептесу-талдау;

- құжаттық;

- жалпылау.

Есептесу-талдау тәсілдері дегеніміз - экономикалық талдаудың (салыстыру, топтастыру, бұғау орнату, баланстық қосылымдар және т.б.), аналитикалық тексерістің, статистикалық және экономика-математикалық әдістердің дәстүрлі тәсілдерін айтамыз.      

Қаржылық байланыстарды алудың кең таралған әдістері аналитикалық тексеріс болып табылады. Ол келесі рәсімдерден тұрады:

- әртүрлі  қаржылық деректердің немесе  қаржылық және қаржылық емес  көрсеткіштердің ара қатынасыныа  талдау;

- басқа талдауларға  болжау жасай отырып, фактілі  деректерді салыстыру;

- өткен мерзімдердің  осыған ұқсас деректерімен соңғы  есеп беру деректерін, ұқсас кәсіпорындардың, орташа салалық көрсеткіштермен  салыстыру;

- аяқасты  ауытқушылықтарды зерттеу;

-күтпеген  жағдайларға талдау жасау;

-басқа тұлғалардан  алынған ақпараттарға талдау  жасаудың қорытын-дыларын бағалау.   

Клиенттің жазбасы компьютердің файлында жинақталса және аудиторлық бақылауды бағдарламалық қамтамасыз ету дайындалып жатса,  клиент туралы мәліметтерді жыл сайын жинау кезінде аналитикалық тексерісті жүргізу тиімді болады. 

Құжаттық әдістемелік тәсілдер дегеніміз - ақпараттық қалыпқа келтіру, нормативтік-құқықтық реттеу, есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу (зерттеу) болып табылады.  

Ақпараттық қалыпқа келтіру – ақпараттарды белгілі бір тасымалдаушыда анықталған зерттеу объектісі туралы деректердің жиынтығы (алғашқы есепке алу құжаттары, есептеме тіркелімі және есептілік, т.б.).   Құжатта ақпараттық қалыпқа келтірудің мақсаты, объектінің жағдайын, шаруашылық қызметке оның қатысуын зерттеу үшін, объект туралы нормативтік-құқықтық, жоспарлы, ақпараттарды жүйелеу болып табылады. 

Нормативтік-құқықтық реттеу - заңмен, нормативтік құжаттармен, ережелермен қарастырылған нормаларға және ережелерге қатысты қаржылық тексерістер объектілерінің қызметіне зерттеу жүргізу.

Есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу (зерттеу) дегеніміз- шаруашылық операцияларды жүзеге асырудың растығын орнатудың тәсілдерін айтады. Олар мыналар болып табылады: құжаттарды тексерудің тәсілдері, фактілі бақылау жасаудың тәсілдері, бақылау, есептеу, сұрау салу, инспекция және т.б.

Құжаттарды тексерудің әдістемелік тәсілдерін жіктеу бақылаушы іс-әрекететтердің дәйектілігіне және олардың логикалық өзара байланысына негізделеді. Құжаттық бақылаудың негізгі әдістерінің ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:   

- үстірт;

- арифметикалық;

- заңды;

- логикалық;

- толық, толық  емес, сондай-ақ таңдамалы;

- қарсы тексеріс;

- кері санау  әдісі;

- шаруашылық  операциялардың негізділігін және  заңдылығын бағалау;

- есепті  қалпына келтіру[16, 73 б.].

Жоғарыда баяндалған әдістері және тәсілдері қаржы есептілігін бекітуді растау немесе бұрмалауларды табу мақсатында жиналатын дәлелдемелерді алуды қамтамасыз етеді.  

Қаржы есептілігін бекіту дегеніміз - қаржы есептілігіне қосылатын, тікелей және басқа жолмен ұсынылатын субъектінің басшылығын бекітуді айтамыз:

1)бар болуы, саны: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде қызмет етеді;

2)құқық және міндеттеме: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде субъектіге тән болады;

3)құбылыс, пайда болу: есеп беру ішінде  субъектіге қатысы бар операция жүзеге асырылды немесе жағдайлар болды;

4)толықтығы: көрсетілмеген активтер, міндеттемелер, операциялар немесе жағдайлар, сондай-ақ ашылмаған баптар жоқ;

5)бағалау (құнды тарату): актив немесе міндеттеме сәйкес келетін баланстық құнда көрсетіледі;

6)өлшеу: операция немесе жағдай сәйкес келетін сомасы бойынша көрсетіледі, ал кіріс сәйкес келетін мерзімге жатады;

7)ұсыну және ашу: бап қаржы есептілігінің тұжырымдамалық негізгі ұсынымын қолдана отырып, ашылады, жіктеледі және түсіндіріледі.

Бақылаудың тесттері дегеніміз - ұйымдардың жарамдылығына және есептің және ішкі бақылаудың жүйелерін жүзеге асырудың тиімділігіне дәлелдемелерді алу мақсатында орындалатын тесттерді айтады.   

Мәні бойынша рәсімдер - қаржылық есептіліктегі маңызы бар бұрмалауларды анықтау үшін дәлелдемелерді алу мақсатында орындалатын тесттер, қателерді анықтамау жоспарланған тәуекелді төмендету үшін қолданылады. Олар үш түрге бөлінеді:

1)операцияларды егежей-тегежейлі тесттері;

2) сальдо шоттардың тесттері (сальдо балансқа тест жүргізу);

3) талдау рәсімдері.

Осыдәлелдемелерді алу үшін, онын мәні бойынша келесі рәсімдердің біреуін немесе көбісін орындайды:

-инспекциялау - жазбаларды, құжаттарды немесе материалдық активтерді тексеру. Тексеріс, олардың сипатына және көзіне, сондай-ақ оларды өңдеу процесіндегі ішкі бақылаудың тиімділігіне байланысты сенімділіктің әртүрлі дәрежесін қамтамасыз етеді.

- бақылау - басқа тұлғалармен орындалатын процестерге немесе рәсімдерге бақылау жасау, мысалы аудитор субъектінің қызметкерлерімен тауарлы-материалдық қорлар есебін жүргізуге немесе аудиторлық іздерді қалдырмайтын бақылаушы рәсімдердің орындалуына қадағалау жүргізе алады.  

- сұрау салу - субъектінің аясында немесе аясынан тыс хабардар тұлғалардан ақпарттарды іздеу. Сұрау салулар үшінші тараптарға жіберілген жазбаша сұрау салулар секілді және субъектінің ішіндегі тұлғаларға бағытталған ресми емес ауызша сұраулардан тұрады. Сұрау салулар бойынша жауаптар бұрын қолда болмаған немее аудиторлық дәлелдемелерді растайтын ақпараттарды аудиторға ұсына алады.    

-растау –  есептеме жазбалардағы ақпараттарды  растау үшін сұрау салу бойынша  жауаптарды ұсыну. Мысалы, аудитор  негізінен тікелей дебиторлардан  дебиторлық берешектер туралы  растауды сұрайды.  

Есептің қорытындысы – алғашқы құжаттардың және есептеме жазбалардың немесе тәуелсіз есеп айырысулардың орындалуының арифметикалық нақтылығына тексеріс жүргізу.  

Талдау рәсімдері – басқа релеванттық ақпарттармен дәйекі немесе болжанып отырған сомалардан айырмашылығы бар, сондай-ақ  ерекше баптардың барлығына бухгалтерлік жазбаларды мұқият қарастыратын ауытқуларды және өзара байланыстарды зерттеуден келіп шығатын маңызды коэффиценттерге және бағыттарға талдау жасау.  

Қаржылық ақпараттарды қалыптастыру кезінде ақпараттарды тіркеуді жинау, өңдеу және жүйелеу сәтінен бастап, қаржылық есептілік түріндегі жүйеленген ақпараттарды ұсынғанға дейін есепке алудың объектісі ғана емес, ақпараттарды жинау және өңдеудің барлық рәсімдерін жүзеге асыратын субъекті де маңызды болып табылады.  

Кірісды есепке алу аудитінің мақсаты:

- алдында  тұрған мерзімдерге компаниялардың  жеке қаржы есептілігі сияқты  басқа компаниялардың қаржы есептілігімен  қатар қойылатын, пайдаланушылар  үшін пайдалы қаржы есептілігін  дайындау және ұсыну;