Кәсіпорынды басқарудың теориялық негіздері

-салық жеңілдіктерін  алып тастауды, корпаративтік кіріс салықтарының мөлшерлемесінің төмендеуі т.б.

Ұйым кірісыныңқұрамында (сатудан түскен кірістан басқа) операциялық және сатудан тыс қызметтен түскен кіріс бар екенiн айта кету керек.

Сатудан және сатудан тыс кіріс.

Кейбiр компанияларды сатудан тыс қаражаттар түсiп, сатылған тауарлардыңөзiндiк құны мен операциялық шығындарға қосылмайтын шығындар шығады. Операциялықкірісты бағалағаннан кейiн талдаушыға кәсiпорынныңқалыпты операцияларынан тыс кірісы мен шығындарын, олардың кәсiпорынның жалпы кірістылығына қаншалықты әсер ететiнiн және мұндай кіріс мен шығындардың болашақтағы ықтималдылық дәрежесiн анықтау үшiн зерттеуi керек.

Операциялықкіріс (сатудан кіріс) + Басқа кіріс – Басқа шығындар – Төленген пайыздар = Салық төленгеге дейiнгi таза пайда

Операциялықкіріс – компанияныңәдеттегi қызметiмен байланысы жоқ түсiмдер. Олар – компанияныңөнiмдерi мен қызметтерiн сатудың емес, басқа бiр қызметтiң нәтижесi. Мысалы, компания мұндай кірісды артық жерлердi және жабдықтарды жалға беруден алуы мүмкiн. Операциядан тыс кірісдың басқа да мысалдары: алынған пайыздар, негiзгi құралдарды сатудан түскен кіріс, дивидендтерден түскен кіріс, түрлi шегерiмдер (жеңiлдiктер) кейбiр компанияларда мұндай кірістұрақты сипатта болады және оларды сәйкесiнше есепке алу қажет.

Операциялықкіріс сияқты компанияда операциялық шығындар да болады. Мұндай шығындар: төленген пайыздар (көбiне оларды жекелеп көрсетедi), негiзгi құралдар немесе акцияларды сатудан залалдар, сондай-ақ басқаларға ұсынылған шегерiмдер (жеңiлдiктер).

Сатудан тыс операциялардыңкірісыныңқұрамына кiретiндерi: талап ету мерзiмi өтiп кеткен кредиторлық және депоненттiк берешек, бұрын есептен шығарылған қарыздардың түсуi, есептi жылы анықталған өткен жылдардыңкірісы; ыдыстармен (тара) операциялардан алынған пайда; борышкер мойындаған немесе сотпен шешiлген айыппұлдар, өсiмпұлдар және тұрақсыздық айыптары, жабдықтаушылардың шаруашылық келiсiмдерiн бұзғанымен байланысты тигiзген залалдарының орнын толтыру сомалары; табиғи апаттардан, өрттен, апаттардан, басқа да төтенше жағдайлардан залалдардың орнын толтыру үшiн сақтандыру сомалары немесе басқа көздерден табы сомалары, инвентаризация нәтижесiнде анықталған артық мүлiктi балансқа алу.

 

 

2.2 Кәсіпорындағы  шығындардың есебін жүргізу

 

Негiзгi құралдар мен жердi жалға беруден түскен кіріс жалға берiлген нысандардың саны мен жер аумағының және жалға беру төлемақысының деңгейiне байланысты. Бұл кәсiпорында негiзгi құралдарды жалға беруден түскен кіріс жал төлемақысының инфляцияға байланысты өседі.

Айыппұл төлеуден залалдар жекелей қызметтердiңбасқа кәсiпорын-дармен келiсiмдердi бұзуына байланысты пайда болады. Талдау кезiнде мiндеттемелердiң орындалмау себептерi анықталып, жiберiлген қателердiң алдын-алу үшiн шаралар қолданылады.

Алынған айыппұл сомасыныңөзгеруi тек жабдықтаушы мен мердiгер-лердiң келiсiм мiндеттемелердi бұзуының нәтижесiнде ғана емес, оларға қатысты кәсiпорынныңқаржылыққадағалауыныңәлсiреуi салдарынан да болуы мүмкiн. Сондықтан бұл көрсеткiштi талдаған кезде келiсiмдегi мiндеттемелердi бұзған жағдайдың барлығында жабдықтаушы-ларға тиiстi санкциялар қолданылды ма тексеру қажет.

Талап етiлмеген дебиторлық берешектi есептен шығарғаннан залалдар, әдетте, есептiңқойылуы мен есеп айырысуларды қадағалау өте төмен дәрежеде болғанда немесе клиенттер банкрот салдарынан болады. Есептi жылда анықталған өткен жылдардыңкірісы (залалдары) да бухгалтерлiк есептiң нашарлығын көрсетедi.

Талдау соңында сатудан тыс залалдар мен шығындарды қысқартып, алдын алуға және қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi қаржы салымдарынан түсетiн кірісды арттыруға бағытталған нақты шаралар қабылданады.

Бухгалтерлік есепте кіріс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп стандарттармен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте кіріс пен зиянның сомасы  есепте көрсетілген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен анықталады.

Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық есебінде жиынтық жылдық кірістан ұстап қалулар туралы, сондай-ақ кіріс туралы сату кезіндегі құнның, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келіскені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама қалыптасады; бұл хабарламада салық салынатын кіріс сомалары және бюджетке төленуге тиісті заңды тұлғалардан алынатын кіріс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.

Салық салынатын кірісті түзету:

1) салық төлеушінің салық салынатын кірісынан салық салынатын кірістың екі проценті шегінде мынадай шығыстар алып тасталуға тиіс:

- әлеуметтік сала объектілерін салық төлеушінің нақты жұмсаған шығыстары;

- коммерциялық емес ұйымдарға өтеусіз берілген мүлік;

- жеке тұлғаларға Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес берілген атаулы әлеуметтік көмек.

2) мүгедектердің еңбегін пайдаланатын салық төлеушілер салық салынатын кірісты мүгедектердің еңбегіне ақы төлеуге  шығарылған  шығыстар сомаларынан 2 еселенген және мүгедектерге төленетін жалақы мен басқа да төлемдердің еселенген және мүгедектерге төленетін жалақы мен басқа да төлемдердің есептелген әлеуметтік салық сомасынан 50 процент мөлшеріндегі соманы азайтуға құқығы бар;

3) салық төлеушілер салық салынатын кірісты үш жылдан артық мерзімге берілген негізгі құралдардың қаржы лизингі бойынша алынған сыйақы сомасына, кейіннен оларды лизинг алушыға бере отырып, азайтады;

4) қызметінің айрықша түрі ауыл шаруашылығына кредит бері болып табылатын, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар салық салынатын кірісты қызметтің осындай түрінен алынған кіріс сомасына азайтады;

5) салық төлеушінің амортизациялық аударымдарды есептеп шығаруы, пайдалануға алғаш енгізілген тіркелген активтерді үш жылдық кезең аяқталғанға дейін өткізген жағдайда жасалған қосымша шегерім сомасы салық төлеушінің тіркелген активтерді өткізген салық кезеңіндегі салық салынатын кірісын арттыруға қатысты болады[21, 245 б.].

Салық есебі арасындағы мәліметтердің теңдігін сақтау оңай шара емес, өйткені олардың арасында тұрақты және уақытша сипаттағы айырмашылықтары болады.Тұрақты айырмашылықтар – бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (деректері мен заңды тұлғалардан алынатын кіріс салығы жөніндегі мағлұлмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашы-лықтар) салық салынатын және бухгалтерлік кіріс арасындағы айырмашылықтар.

Тұрақты айырма ретінде келесі мысалды келтіруге болады:

• бюджетке төленетін айыппұл санкциялары есепте жылдық кірістан шегеріледі, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді;
• нормадан жоғары белгіленген іс-сапар мен өкілділік шығындары бухгалтерлік есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді;
• марапаттау бойынша шығыстар толық көлемде есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол жылдық жиынтық кірістан шегеруге жатпайды.

Уақытша айырма кірісты есептеген кезде кейбір кіріс пен шығыс баптарының бір бөлігі бір есептік кезеңде есептелінеді. Сондықтан бірінде болған айырма, екіншіде жойылады. Мысалға:

• материалдық емес активтер мен негізгі құралдар бойынша жасалатын амортизациялық аударымдар.

Бұл есепте амортизациялық аударымдар үшін әртүрлі  тәсілдер мен нормалар пайдаланылады және ондағы есептелген сома шығын ретінде қабылданады. Салық есебінде тек қалдығын азайту тәсілі пайдаланылады. Сондайақ екі есептің пайдаланаты нормасы да әрқилы болуы мүмкін, нәтижесінде салық есебі бойынша объекті толық амортизациялануы мүмкін, ал бухгалтерлік есепте ол жалғасуы мүмкін.

Тұрақты және уақытша айырма ұйымның есеп саясатына есептің де, салық есебінің де енгізген өзгерістерінің салдарынан боуы мүмкін. Бұл арада тұрақты айырманы келесі есептік кезеңде жоюға болмайды, ал уақытша айырма жойылады. Тұрақты айырманы да, уақытша айырманы да өте жеңіл түрде табуға болады, егер де тиесілі бухгалтерлік регистрлеріне салықтық есеп қағидасының зерттеулерін жүргізсе. Уақытша айырма сомасынан салықтық эффектіні есепте көрсету және анықтау жолымен оның уақытша айырмасын табады. Салық эффектісі төлеуге жататын немесе кейінге қалдырылатын төлем болып саналады.

Нарықтық экономка жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі мақсаты кіріс алу болғандықтан, барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек.

Кірістылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді өткізуден алынатын кіріс боып табылады. Ол  қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепке қосымша құн салығы акциздер және т.с.с міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.

Қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша негізгі қызметтен түсетін кіріс көрсетіледі.

Кіріс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін кіріс алады, оның мөлшері өнім өндір деңгейі мен оның сапасы мен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.

Өнім өткізуден түсетін кіріс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді.

Тауарлы-материалдық құндылықтардың азайуы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуде түсетін кіріс сомасының өсуіне, екіншіде – азаюына әсер етеді. Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен кіріс жоспарланған тауар өндіріснен және бұйымдардың (дайын өнімдер сатуп алушының жауапты сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгеріснен шығу керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін кіріс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын жағдайлар да кездеседі.

Көп жағдайда тауарлар сатып алушының жауапты сақтауында болады. Яғни өнім тиеліп, жіберіліп сатып алушыға келіп түседі, бірақ сатып алушы заңды негізде оны төлеуден бас тартады. Төлеуден бас тартуының себебі жабдықтаушының жеткізу шарттарын сақтамағандығынан болуы мүмкін.

Есептеу әдісіне көшу өнімді өткізуден түсетін оған келіп түскен төлем сомасының мөлшері бойынша емес, оның тиеліп жіберілген көлемімен анықталуына әкелді.Бұл талдаушылар тиелген тауарлар үшін ақшанің келіп түсуіне көңіл бөлмеуі тиіс деген сөз емес. Тиелген тауарлардың бір бөлігін сатып алуышылардың уақытында төлемейтіні белгілі.

Бұл жағдайда ақшалардың түспеуі жабдықтаушыға байланысты емес. Өкінішке орай бұл жағдай әдетке айналған төлемеушілік көлемі азайған жоқ, алайда кәсіпорынға ақша алу бағытында жұмыс жасау керек. Ол үшін сатып алушыға тауарды тиеп беруді тоқтату, оны есеп айырысудың кредиттивті нысанасына ауыстыру төлемсіздікті өндіріп алу бойынша банкке талап қою, коммерциялық несиені толтыру қажет.

Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айырысудың алдынала төлеу нысаны да қолданылады.

Алдынала төлем жүргізу төлем мерзімі өткен тиелген тауарлардың қалдығын болдырмайды. Тиелген өнімдер үшін есеп айырысудың бұл нысаны көптеген кәсіпорында қолданылады. Алайда оның кемшіліктері де бар.

Кәсіпорын өнімдері өткізуден түскен табыстың өсу қарқыны жоғары болғандықтан, негізгі капитал айналымдылық коэффициенті өсті. Негізгі капитал айналымдылығы 2013  жылы максималды болды – 10,43, ал минималды көрінісі 6,08 болды.

Айналымдылықтың түсуі кәсіпорын негізгі капитал көлемінің өсуімен түсіндіріледі 3кесте.

 

3 кесте

Кәсіпорынның кәсіби белсенділігінің көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	2011 жылы	2012 жылы	Ауытқу (+/-)
1	2	3	4
Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті	22,9	5,17	- 17,73
Өзіндік капитал айналымдылық коэффициенті	5,19	8,70	3,51
Негізгі капитал айналымдылық коэффициенті	6,08	10,43	4,35
Қорлар мен шығындар айналымдылығының коэффициенті	21,09	31,11	10,02

 

3 кестенің жалғасы

1	2	3	4
Дайын өнім айналымдылығының коэффициенті	100,41	257,08	156,67
Дебиторлық борыштар айналымдылығының коэффициенті	15,56	25,37	9,81
Мобильді қорлар айналымдылығының коэффициенті	119,07	336,4	217,4
Кредиторлық борыштар айналымдылығының коэффициенті	30,67	50,40	19,73
Ағымдық активтер айналымдылығының коэффициенті	6,77	5,70	- 10,7
Е с к е р т у - [20] дерек көзі бойынша автормен құрастырылды