Кәсіпорынды басқарудың теориялық негіздері

 

8 кестенің жалғасы

1	2	3	4
Шығыстар, мың тг	101171,4	69860,7	69,1
Салыққы дейінгі кіріс, мың тг	25123,5	106114,8	4,2 рет
Активтердің орташа жылдық құны, мың тг	430,5	3285,4	7,6 рет
Сату рентабельділігі, %	9,1	27,3	3,0 рет
Кірістің 1 тг. сату түсімі	1	1	100,0
Кірістің 1 тг. активтер құны	0,61	0,52	85,3
Е с к е р т у - [15] дерек көзі бойынша автормен құрастырылды

 

 

Берілген мәлiметтер бойынша есептi жылда кіріс мен шығындар  өткен жылмен салыстырғанда сәйкесінше 285,2 және 267,4 % артып отырғанын, активтердің орташа жылдық құны 422,3 %-ке өскенін көреміз.Активтер рентабельдiлiгi 2,6 %, сату рентабельділігі 27,3 % құрады. Мұнда активтердiң 1 тг. шаққанда 0,61теңгеден 0,52теңгеге дейiн кемігенін көреміз.

 

 

4 сурет. «Карлайт» ЖШС-ң кірісті қолдану көрсеткіштерінің динамикасы

 

Бұл жағдай ең алдымен активтердiң рентабельдiлiгiн тереңдете талдауды және оны өзгертуге (төмендетуге) факторлардыңәсер етуiн анықтауды талап етедi.

Активтердiң рентабельдiлiгiнiң оныңөзгеруiне әсер ететiн факторларға тәуелдiлiгiнiң детерминделген  моделiн құрайық.

Формулаларға кiретiн көрсеткiштердiң шартты белгiлерi кестеде келтiрiлген. Активтер тиімдiлiгiнiң сату тиімдiлiгiне, кіріс-дағы сату түсiмiнiңүлесiне және кірісдың активтердiң 1 тг. шаққандағы меншiктi үлесiне тәуелдiлiгiн құрайық.

Көрiп отырғанымыздай, активтер тиімдiлiгiнiң бұл факторларға тәуелдiлiгi –детерминдi. Ол мультипликативтi модельмен өрнектеледi. Факторлар әсерiн есептеу кезiнде факторлықталдаудың интегралдықәдiсi немесе абсолюттi айырмаларды қолдану арқылы тiзбектi  әдiсiн қолдануға болады. Факторлар әсерiн бағалау формулалары төменде берiлген:

 

                                               

,                                             (8)

 

8 кестенiң мәлiметтерiн пайдалана отырып, (x, y, z) факторларының активтер тиімдiлiгiне әсерiн есептейiк ( барлығы 2,5 %):

 

Барлығы = 14,8%

 

Есептеулер активтер тиімдiлiгiнiң негiзiнен сату тиімдiлiгiнiңжоғарылауынан (+0,61%) есебiнен өскен, ал активтердiң 1 тг. шаққандағы кірісдыңтөмендегенін (-2,4%) көрсетедi.

Факторлықталдау активтер тиімдiгiн өсiрудiң жүзеге асыру жолдарын табуға мүмкiндiк бередi, мысалы, сату рентабельдiлiгiн арттыру есебiнен, яғни өндiрiс пенөнiмдi (жұмыстар мен қызметтердi) сату шығындарын азайту арқылы.

Кәсіпорынның қаржы жағдайы төлем қабілеттілігі, пайдалылығы, активтерді пайдалану тиімділігі және меншікті (акционерлі) капиталы, өтімділігімен сипатталады.

Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.

Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.

Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңіндегі қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның төлеу қабілеттігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Осы заман уақытына сай біздің ең бір маңызды проблемамыз – сапаны арттыру болғанымен, қоғамдық өндіріс тиімділігі негізінде оны интенсификациялау, жоспарлау және басқару. Бұл проблеманың орындалуына – кәсіпорынның алдыңдағы сұрағы, өндірісті жоспарлау және басқарудағы объектіге қойылған мақсаттарды нәтижелі, тиімді шешімді қамтамасыз етуге және оның маңызды ықпалын тигізетінің көрсетеді. Кәсіпорындардағы техникалық прогресс шарттарының бірі – бұл жаңа технологиялық құралдарды, технологиялық және өндірістегі ұйымдық әдістерді пайдалану негізінде өндірістің толассыз толық жетілдіруі келеді. Үйлесімді нақты өндірістік шарттарда, технологиялық шешімдер өнімнің жоғарғы сапасы, еңбек өнімділігі және өндірістегі шығындарды тиісті қамсыздандыру. Бұл бағыттардың барлығы осы дипломдық жобамда тойтарыс тапты.

Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.

 

 

3.3«Карлайт» ЖШС-нің кіріс мен шығындар есебін жетілдіру

 

Кәсіпорын кірісы бағаның  өсуі  есебінен жоғары  қарқынмен өседі. Бағаның өсуі  өзінше  теріс фактор  болып табылмайды. Егер  өнімге деген сұраныстың өсуі мен шығарылатын өнімнің техника-экономикалық  пара-метрлердің және тұтынушылық қасиеттінің  жақсаруымен байланысты болса, онда ол дәлелді болады.

Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:

1) өткізілген  өнімнің өндірістік өзіндік құны;

2) өнім бірлігінің бағасы;

3) өткізілген өнім көлемі;

4) өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.

Жоғарыда  аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау керек.

Олардың есебі  келесі түрде  жүргізіледі:

1) өнімнің  өндірістік өзіндік құнының өзгерісінің әсері, өткізілген  өнімнің нақты өзіндік құнынан өткізілген өнімнің нақты  көлемінің жоспарлы  өзіндік құнын алып тастау жолымен мына формула арқылы табылады:.

 

                                                 

,                                      (9)

 

мұндағы: - өткізілген өнімнің нақты көлемі;

- өнім  бірлігінің нақты өзіндік құны;

- өнім  бірлігінің жоспарлы өзіндік  құны.

 

                                               ,                                            (10)

 

П s = 1 × 0,61 = 0,61

27,3 × 0,61 = 16,6 %

Барлығы = 16,6%

 

Есептеулер активтер тиімдiлiгiнiң негiзiнен сату тиімдiлiгiнiң жоғарылауынан (16,6%) есебiнен өскен, ал активтердiң 1 тг. шаққандағы кірісдың төмендегенін (0,61%) көрсетедi.

2) жалпы  кірістің нақты көлемінің жоспардан ауытқуына қолданыс-тағы баға өзгерісінің әсері келесі формула бойынша  есептеледі:

Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің  мөлшері өнім өткізуден түскен нақты түсімнен жоспарланған мөлшерді алып тастау жолымен анықталады.

3) өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы кіріс ауытқуына әсерін анықтау үшін алдымен  өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесін анықтау керек. Кіріс көлемі осы факторға тікелей үйлесімді тәуелді болғандықтан, жоспарлы кірісты өткізу көлемі бойынша орындалу пайызына көбейту керек.

Арнайы әдебиеттерді оқып-зерттеу, тауар өнімдерін өткізу көлемі және оның құрамындағы құрылымдылық өзгерістер сияқты факторлардың кірісқа тигізетін әсерін талдау тұрғысында, онда пікір таластары жүргізілетіндігін көрсетті.

Есептеу үшін өткізілген өнімнің көлемін әр түрлі бағалау ұсынылады: қолданыстағы өткізу бағасымен өндірістік өзіндік құны бойынша. Өткізілген өнімнің көлемі бойынша жоспардың орындалуы пайызын есептеу кезінде әр қалай бағалау, пайдаға әсерін анықтау кезінде айтарлықтай ауытқуларға әкеледі. Бірінші әдіс экономистермен теріске шығарылған, өнімді өткізуден түсетін кірістың өзгеруі өткізуінің физикалық көлеміне ғана емес, сондай-ақ құрылымындағы өзгеріске байланысты өткізілген өнімнің рентабельділігіне де әсер етеді. Қазіргі кезде  бағалар күнделікті күрделі өзгерістерді бастан кешіруді, сондықтан біздің көзқарасымыз бойынша өткізу көлемін өндірістік өзіндік құн бойынша бағалау әлдеқайда дәлелді  болып табылады.

Жалпы кірісқа  тауарлы өнімдерді өткізу көлемінің өзгерісінің әсері келесі есеп арқылы анықталады:

 

                                                                

,                                            (11)

 

мұндағы: - өндірістік өзіндік құны бойынша өткізу көлемі жоспарының орындалу деңгейі;

, - өткізілген өнімнің сәйкесінше нақты және жоспарлы өндірістік өзіндік құны.

 

0,61 : 27,3 × 100% = 2,23443

 

 

 

                                                             

,                                            (12)

 

мұндағы: ПП – тауарлы өнімді өткізу көлемінің кірісқа тигізетін әсері;

Пж – жоспарлы жалпы кіріс.

 

П П = 9,1 × 0,52 : 100 % = 0,04732

 

 

Талдау жұмысының теориясы мен тәжиребесінде, өткізілген өнім құрамындағы құрылымдылық өзгерістердің жалпы кірісқа әсерін есептеудің екі тәсілі  бар:

1) «өткізілген  өнімнің нақты көлеміне жоспар  бойынша» есептелінген, алынуға  тиісті жалпы кіріс сомасын  өткізу көлемі бойынша жоспардың  орындалу коэффициентіне  түзетілген  жалпы кірісты жоспарлы мөлшеріне  салыстыру арқылы;

2) «өткізу  көлемінің өзгеруі» факторының  әсер ету сомасын «өткізілген   өнімнің   нақты   көлемінің   жоспар    бойынша»  есептелінген  және алынуға тиісті кірісының  көрсеткіштері арасындағы шегеру  арқылы.

Тәжиребеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактордың әсер ету көлемін есептуге дейін өткізу көлемінің өзгерісінің әсерін анықтайды. «Өткізілген   өнімнің   нақты көлеміне   жоспар   бойынша»  есептелінген, алынуға тиісті жалпы кіріс сомасы осы екі факторларлардың жиынтық әсерін сипаттайтын болғандықтан, бұл сомадан өткізу  көлемін қолданудың әсерін шегеру арқылы өткізілген өнім құрамындағы құрылымдылық өзгерістерінің пайдаға тигізетін  әсерін анықтайды.

Біздің ойымызша, бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өнімнен  жоспар бойынша алынуға тиісті кірісты, есепті жылы өнімді өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалуын ескере отырып, жоспарлы құрылым жағдацында алынған кіріспен салыстыру арқылы анықтаған дұрыс болып табылады.

Нарықтық экономика  жағдайында, тауарларға  деген  бағалар еркін болған кезде және де олардың деңгейі  нарық жағдайымен анықталатын кезде осы бағалардың өзгерісі ақпараттар алу қажеттігі пайда болады. Кәсіпорынның өнім есебін екі түрлі бағамен, яғни нарықтағы қазіргі және өткен жылдағы бағалар бойынша жүргізбейді.

Осының бәрі экономиканы басқару және бақылау мақсатында  бағаның қозғалысы туралы, олардың тек жылдық қана емес, сонымен қатар одан да қысқа мерзім аралықтарына, яғни ай, тоқсан, қажеттілігін тудырады. 

Мұндай мәліметтер ең алдымен кәсіпкерлерге, салық инспекцияларына және әр түрлі деңгейлердегі экономикалық басқару органдарына болып табылады.

Жалпы кірістың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі өзгерістер жатады:

1. өткілген өнімдердің бағасының өзгеруі;
2. өнімді өткізуден түскен кірістың өзгеруі;
3. өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.

Факторлардың жалпы кірістың өзгеруіне тигізген әсерін анықтайық:

1) бағаның өсуі кірісқа қалай әсер еткен анықтау үшін, есепті жылы өнімді өткізуден түскен кірісты өткен жылдың еркін  сатылу бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) қайта есептеп, содан кейін оны есепті жылдың еркін сату бағасымен  (ҚҚС және акцизсіз) есептелген  өнімді өткізуден түскен кіріспен салыстыру қажет.

Алынған  айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін (өскенің немесе кемегендігін) және сәйкесінше кірістың да өзгерісін көрсетеді.

2) өткізуден түскен кірістың әсерін келесі жолмен анықтаймыз.

Өткен жылғы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы кірісының деңгейі тұрғысынан алатын болсақ, онда оның абсолютті сомадағы өсімі немесе азаюына пропорционалды түрде болу тиіс.