Кәсіпорын экономикасының негізгі звеносы

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ  даласының кен орындарында іздестіру  жұмыстарын жүргізу, ол орыс әскер министрінің  жазылған хатынан бастап іске асырылған  болатын. Ал енді осы кезеңдегі кен  өндірісіне тоқталмас бұрын алдымен сол кезеідегі өндіріс орындарының қаншалықты дәрежеде дамығанын қарау дұрыс болады. Әрине өндіріс орындарын қарастыру арқылы кен орындарының даму жолдарын қарастыра аламыз деп ойлаймын.

Түркістан өлкесіндегі  тау кен өндірісі 1870-1880 жылдары дамып, сол кезеңде жылына 200-250 мың пұт тас көмір өндірілген. Ал 1910 жылы 12 млн. Пұт тас көмір өнідірілген. Тас көмірді көбінесе Шымкент уезд мүддесіне жұмсалды.[Абашин С.Н, Арапов Д.Ю., Бекмаханова Н.Е. Центральная Азия в составе Российской империи. – М., 2008.] Сонымен қатар бұл аймақта тұз, алтын, мыс рудаларынан өнім алынды.

ХІХ ғ. соңында  Жаркент уезінде алтын өндіру ісі ерекше орын алды. Бұл өлкеде алтын кешенін табу ісімен ұйғырлар айналысты. Ол өте қарапайым түрде жіргізілді. Оған тікелей дәлел ретінде төмендегі кесте арқылы мәлімет көрсетсек:

 

Кесте № Жаркент уезіндегі алтын өндіру ісі

Жылдар	Кеніштер	Өндірілген  алтынның мөлшері
		Фунт мөлшерінде	Мысқалдар
1890	1	2	18
1891	1	8	86
1892	1	14	30
1893	4	15	8
1894	2	9	24
1895	1	8	57

 

Бұл кестеден жылдан жылға алтын өндіру ісінің артып отырғандығын көреміз. Жетісу өлкесінде Жұмысшылардың жағдайы өте нашар болды. Аймақта шикізат өндіру мақсатында алғашқы өндіріс орындары пайда болды. [Семевский В.И. Рабочие на сибирских золотых приисках. Т.ІІ. Спб. 1998.]

Қазіргі таңда  қарастырып отырғанымыздай осы кезеңде  патша өкіметі қазақ даласындағы  машина өндірісінің дамуын тежеп  отырғандығын көруге болады. Бұл сөзімізге  дәлел ретінде 1909 жылғы өңірдің  жалпы сипаты туралы генерал-губернатордың  берген баяндамасынан бір бөлімді осыған арнағандығын қарай отырып, ішінде келтірілген мағлұматтарды көре отырып айта аламыз. Осы жерде тағы бір атап өтетін мәселе орыстар осы кен орындары арқылы қазақ даласын отарлайтыны туралы жазып қалдырылған. Сонымен қатар өңірдегі жер шаруашылығының дамуының күйзеліске ұшырағандығын баяндай келе генерал-губернатор өз сөзін ары қарай жалғастырады:

«Түркістан  өңірінде кен орындарын өндіретін  өнеркәсіп орындары мен ішкі және сыртқы сауданың дамуы бар екендігін  атап өтеді. Мемлекеттің болашағы, орыс кәсіпкерлері, өндірушілері, саудагерлері және орыс мәдениетін жақтаушыларының қолында деп негіздейді. Өңірде орыс фабрика, зауыттарының ашылуы, орыс мектептерінің орнығуы, орыс ағартушылық саласының кеңінен дамуы бұл өңірдегі түземді халықтардың басшысы ретінде  орыстарды қоюға алып келетіндігін атап өтті» [67].

Жоғарыда атылып өткен, сонымен қатар қарастырылған мәліметтерге назар аударсақ, кен орындары жұмысы Түркістан өлкесінде ХІХ ғасырдың 50-ші жылдарынан бастап жүргізілді. Келесі кезекте орыс патшалағының бұл жүргізіліп отырған саясатын заңдастыру негізінде 1895 жылы кен орындарын қазақ даласында өндіру негізінде «кен орындарын өндіру» жарғысының 275 бабында қарастырып, талқыға салған. Мұнда кен орындарының жарғысына сәйкес қазақ даласына тиесілі жерлер дұрыс бекітілмеген. Ол кезде қазақ халқының әр біреуіне тиесілі жердер сол жердегі ағашқа жазылып, нөмірленіп, әр учаскесі аталып, көшесі аталуы тиіс болған. Бірақ ол нормаға сәйкестендіріліп жасалмаған негізбен, орыс патшалығы кеткен олқылықтарды атап өткен. Оның барлығын қайтадан қалпына келтіру керектігін атап өткен. 274 бөлімінің сәйкес «кен орындарының» жарғысына негізделіп, кен орындарының жұмыстарына негізделіп, қазыналы орман далаларында жүргізуге тиым салынған (Жарғының 272 бөліміне қосымша ). Бірақ соңында бұндай жерлерде кен орындарын жүргізуге болатындығы туралы куәліктері болды, олар Жарғының 260 бөліміне сәйкестендірілген. Бұның негізінде Жарғының 275 бөлімін алып тастау туралы мәселе қозғалды.

Соның негізінде  Кен орындарының бөлім бастығы Жарғының (255-333 бөлімдерінде) Біріншіден, жеке кен орындарын өндіру туралы ережелер аталып, әр жеке адам өндіруге құқылы екендігі жазылған (272 бөлім).

Екінішіден, Мемлекеттік мүлік басқармасының кен орындарын жүргізушілерге мемлекеттен қағаз, қажетті құжаттарды алып келуді мәлімдеген (параграф 12, Жарғының 275 бөлімі).

Үшіншіден, кен орындарын табу қарастырылған ескере отырып, 4 шаршы шақырымда қарастырылған заң жүзіндегі жерден артық қарастырылмайтындығын атап өткен. Солтүстіктен оңтүстікке 1 шаршы шақырымнан, шығыстан батысқа қарай  деп есептегенде қарастырылған. Барлық қарастырылып отырған елдіә мекендер мен тұрғылықты жерлер алынған. Осы жерлердің барлығы осы есеп негізінде есептелген.

Төртіншіден, бұл жерлерді игеру және аймақты қарау, ол жердің кен орындарын қарастыру маңызды жұмыстың бірі болып табылады. Ал қарастырылған аймақтарда белгілер дұрыс қойылмаған, сол себепті де ол мекендерді қайтадан қарап шығу қажет.

Бесіншіден, соңында бұл жерлерден табылған кен орындарының ішінен Жарғының 260 бөлімінде қарастырылмаған кен қазбалары аталмау қажет. Егер бұл жарғының бөлімінде қарастырылмаған кен қазбаларымен жұмыс жасаалтын болса, ол құжатта аталмауы қажет. Бұл 260 бөлім, 255-333 бөлімдерге негізделіп жасалған.

Кен орындарының  жұмыстары 1890 жылдардан басталып, патшалық тарапынан қайта қарастырыла бастады. Бұрынғы ретпен кен қазбаларын жүргізуге тиым салынды, сондықтанда жаңадан жарғылар шығарып, құжаттар жасалып, кен қазбаларын жүоргізу тек құжат негізінде жүзеге асырылады.

Томск кен басқармасының бастығы №1400 іс туралы 11 наурызда 1891 жылы патшалыққа есебін береді. Бұл басқарма кен орындарының есеп беруімен №106 іс 14 қаңтарда шешім қабылдайды. Ол шешім 1891 жылы 29 қарашада қарастырылды. Бұл құжатта алтын қазбаларын жүргізетін халыққа, оларды иемденуге және өндіріп алуға белгілі бір құжаттар тапсыруын талап еткен. Бірақ бұл сұрақ төңірегінде әлі де заңды құжаттар қабылданбай қарастырылу үстінде екені атап өтілген. Соңында министрлер комитеты 1894 жылы желтоқсанның 30-да шешім қабылдады. Бұл құжатта, егер табылған алтын қазбалар мемлекетке тиесіле болмай, мемлекет бекіткен территориясынан тыс жерден табылса, онда рұқсат берілетіндігі жайлы атылп өткен.           

  Біз осы арқылы нақты алдымыздағы міндетті көре және қоя аламыз. «Өлкеде тек орыстардың фабрика, зауыттары емес»...., сонымен қатар ол тек өндірістік орындарының дамуы емес, сонымен қатар оларды орыс тілдерін үйрету арқылы, орыс халықтарын осы жерге қоныстандыру арқылы отарлау деп генерал-губернатор өз саясатының бағытын осылайша атап өткен еді.

Бұндай бағыт  орыс патшасы Николай ІІ-ң тарапынан  қолдау тапқандығын айтып өту  қажет. Сонымен қатар ортаылқта  да бұл пікірге қосылған болатын. Патша өңірге шет ел азаматтары мен  еврейлерді кіргізбеу, олардан қорғау туралы атап өткен болатын.

1901 жылы граф  Витте өңірді отарлау туралы  осындай жобасын көрсеткен және  ұсынған болтын. Ол ауыл шаруашылығын  отарлауға қарсы болды, себебі  ол мақта өндірісін тежейтін  еді, ал кен орындары арқылы  отарлауды құптаған болатын.

1908 жылы өңірдің  төрт облысы бойынша (Жетісу, Сыр-Дария, Ферғана және Самарқан) кен өндірісінің дамуы келесідей суреттеледі:

 

Өндіріс атаулары	Жұмысшы- лар  саны	Пұт бойынша  табылуы	Сатылған ақысы	Ескертулер
Тас-көмір кені	436	1.647.734	151.650
Мұнай кәсібі	412	2.775.766	802.594
Алтын кен орындары
Мыс кеніші	117	52.360	27.150
Асфальт сынықтары	13	16.000	1.660
Озекиритовый  сынықтары	8	25.800	1.700
Шикізат кеніші	1	1.200	400	Таза күкірт
Тұз қайнар көзі	14	338.250	-

 

Жұмысқа аралсқан жұмысшылрдың саны мыңдап емес, тек бірліктермен, ондықтармен және жүздіктермен санауға келеді. Мұнай өнімі бойынша келтірілген мәліметтер алғашқы миллион сом және тас көмір бойынша 1,5 жүз мыңды құрайды, ал өнімнің қалған салалары бойынша көрсеткіштер өте төмен.

1903 жылғы сияқты  қазіргі таңда да яғни 1908 жылдары Каспий теңізінің арғы беттері кен өндіру бойынша өңірдің басқа облыстарына қарағанда жоғары тұрды. 1907 жылы бұнда: мұнай 767.242 пұт, оған қоса 14.900 пұт ззекирита және 3.15 млн. пұт тұз өндірілді. Бірақ бұл саналған кен өндірісі де Ресей өндірісінің аз ғана бөлшегін құраған болатын. Бұл кезеңге тек осы жылы, яғни 1907 жылы Ресейдегі мұнайдың жалпы өнімі 476,5 млн. пұтты құрағандығын атап өту қажет [66,85-93].

Бес жылдың ішінде 1908 жылдан 1913 жылдар аралығында кен  өндірісінің кейбір салаларынан көтерілген біршама көрсеткішті көруге болады. Ол мысалы үшін бір ғана Ферғана облысында тас көмір 1913 жылы 5.406.858 пұтты құраған. Ол 1908 жылы 4 облыста өндірілгеннен үш есе көп екендігін көрсетеді. Мұнай осы жылы сол жерде 1.447.988 табылды, сонымен қоса Каспийдің арғы беті Шелекенде 1912 жылы мұнай 14.594.117 пұт өндірліген болатын. Бірақ 1913 және 1914 жылдары мұнай өндіру 1908 жылмен теңестіріліп, қайтадан төмендей бастайды [68]. Сонымен қатар осы кезеңде дамыған кен өндірісі қарқынды дамымағанын көреміз.

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Халық ағарту ісі және мәдениет

 

2.1 Білім беру үрдісіндегі орыстандыру саясаты

 

Қазақстан жерін  Ресей билігі жауламас бұрын, оқу  жүйесі мектептер мен медреселерде қалыптасқан болатын. Мектептер көбіне ауылдарда орналасқандықтан, жазда жайлауға, қыста қыстауға көшіп-қонып жүретін және керісінше. Сондықтан да олар қыста қыстауларда, ал жазда ауқатты қазақ отбасыларының қазақ үйлерінде оқытатын. Бұл жерлерде оқуға арналған арнайы жасақталған заттар болмаған. Оқушылар еденге жайылған киізге отырып оқыған.

Мектептер негізінен  мешіттерде жүйеленген болатын. Оқудың ерте басталған кезеңінде тек  мешітте ғана балалар оқулар мен  қамтылған еді. Мешіт қабырғаларында оқушылар мұғалімдерін тыңдап, айтылған мәліметтерді есте сақтауға тырысқан.

 1875 жылы Түркістан өлкесіндегі Вознесенский атты православ діни қызметкерінің өз қаражатына Шымкент уезінде халықтық училище ашылды. Барлық мектептер 1876 жылы аталмыш генерал – губернаторлығына бағынышты болып, 1878 жылы екі кластық қалалық училищелер болып қайта құрылды. 1872 жылғы қалалық училищелердің жарлығы бойынша бұл оқу орындарында «мұсылмандық сауат ашу мен Құдай туралы ислам идеялары оқытылмады». Мұсылман оқушыларына діни тұрғыдан білім беруге рұқсат берілмеді. Осы аймақтың орыс мектептерінде ислам идеяларын оқыту төңірегінде бір-біріне қарама-қарсы 2 көзқарастың айта кету керек: Біріншісін Кауфманның православ және мұсылман оқушыларына молдалардың дәріс беруін жақтағанын, ал екіншісін сол кездегі империя дініне қарама қарсы діннің кең таралмауына қарсы сасаятты ұстанған орыс әкімшілігін айтуға болады. [Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана// Бартольд В.В. Сочинения. М., 1963. Т.2, ч.1.]

Сыр-Дария облысының халық училищелерінің директоры С.Гарменицкий, в своем докладе комиссии по инородческому образованию 1907 жылы 1 қарашадағы комиссияға өзгелердің білімі туралы оқыған баяндамасында Ильминскидің Н.И. өзгелердің мектебіне - мұсылмандарға арналған жүйесі туралы сұрақты көтерген еді. Бұл жүйенің негізі «өзге - христиан балалардың оқытылуы орыс транскрипциясын сақтай отырып, өз тілінде жүргізілуін қамтамасыз етуі. 11-15 «Ереже» бұны Ресейдің шығыс және оңтүстік-шығыс өзгелер училищелерінде қолданылуына қатысты. «Өзгелердің балалары атаб әліпбиін білмеу керек және осы әліпбимен жазылған кітаптарды оқуға болмайды, олардың мазмұны діни-мұсылмандық, сондықтан да училищелерде тек орысша әліпби енгізілген» [87].

 Н.И. Ильминскийдің пікірінше орыс әліпбиінің қолданылуы өзгелерді орыстандыру процесін жеңілдетеді. Ол былай деп жазды: «Ресейге тәуелді тайпалар қандай да ғажаптардың негізінен мұсылмандықты дәріптейтіндер, бір мезетте православиелікті қабылдаса, онда орыс әліпбиі де оларға еш қиындықсыз енер еді. Бірақ әзірше олар мұсылмандық сенімде жүре бергенше, орыс әліпбиінің араб әліпбиімен күресуі қиынға түседі...Басқа жағынан қарасақ әліпбидің бәріне ортақ болуы өзгелердің орыстармен бірге болуына кедергі жасайды, ол өзгелердің орыс рухында білім алмаса және олар православтармен бірге болса да». Сондықтан да, Н.И. Ильминскийдің ойынша, мұсылмандардың христиандыландыруы және орыстандырылуы бірінен-бірін ажыратпай қарауды талап ететін жағдай.

Бірақ бұл жүйені директордың пайымдауынша «өзге-мұсылмандарға  білім беру саласында қолдануға келмейді» деп атап өткен. Ол келісі шешімдерге алып келеді: «Біріншіден, бұндай сипатқа жергілікті халық дайын емес еді, және бұндай өзгеріске қарсылық көрсетер еді. Екіншіден, бұндай реформаны жүргізу үшін мұғалімдермен материалдар училищелерде жеткіліксіз еді. Өңірдегі отыз жылдық басқару қызметінің оқу бөлімі оқу басқармасының табандылығынан және өңірдің әкімшілігінің қолдауының әсерінен, өзгелердің училищелерін жеке бақылауға алғанына қарамастан, олардың бірде-біреуінде біліми міндеттің ортақ мәдениеттік жағына реформалай алмағынымен қоса, олардың ешқайсысында да мемлекеттік орыс тілінде оқытылу енгізілмеген еді, себебі бұл ұмтылыстардың барлығы да өз мақсатына жетпеген еді, Халықтың өзінің бұрынғы қалыптасқан мектептегі заңдылықтары бойынша жасалатын». Директор толығымен Ильминскийдің жүйесінен бас тартпайды. Ол тек уақыттың қажет екендігін атап өтеді.

Қорытындысында Граменицкий былай деп жазады: «Ильминскийдің өзге-христиандар білім жүйесінде жасаған және қолданылған бағдарламасы өзге-мұсылмандар білім жүйесінде қолдануға келмейтіндігін көрсетті». Гарменицкийдің бұндай шешімі, ол орыс білімінің мүлдем енгізілмеу керек дегені пікірі емес. Керісінше, ол қазақтардың орысша білім алуы үшін қолайлы жолдарын жазып қалдырған. Сонымен қоса оларды бүкіл ынта-жігерімен қалай қызықтыруға болатындығын атап өткен. Ол үшін қазақтарға білімнің маңызды екенін түсіндіріп, орыс тілін меңгеру қажет екендігін айтып оларды осыған дайындау керектігін айтқан. Сондықтанда, ол былай дейді: «Түркістан өлкесінде біз өзгелерге білім беру жолдарын асықпай және жан-жақты қарастырудамыз, олардың діни сенімдеріне, дәстүрлеріне, салттарына еш зардаптарын тигізбейтіндей етіп енгізу керек жолдарын жасаудамыз». Орыс-түзем училищелерінде ол шешім тауып және оларды «осы халық үшін білім мекемелерінің мақсаттық түрлері деп» есептейді.