Кәсіпорын экономикасының негізгі звеносы

Сыр-Дария облысындағы  қайраткерлердің билігіне деген  талпыныстары белгілі бір шешімдерін алып келді.     

Мүмкін ол аймақта  мектептер де, оқитындардың саны да бұдан көп болар еді, егер билік  басындағылар мұсылман халықтарының ұсыныстары мен талаптарына құлақ салса. 1911 ж 7 мамырдағы Мемлекеттік Дума депутаты Г.Х. Еникеевтің алғы сөзінен кейін халық білім ұйымдарына шағымдар түсе бастады: «Біз білімнен бөлектеніп жатырмыз, біз жанкүйерміз. Бірақ бұның барлығы жала жабылған айып дейміз.Біз өзіміздің балаларымызды қуана-қуана мектепке жібереміз, егер сабақтар мемлекеттік тілде жүргізілсе, егер де бұл мектептерде біздің діни, этнографиялық және тұрмысымыздағы ерекшеліктерімізге қол сұғылмаса». Бұл мектеп қабырғаларында тілімізге, дінімізге, салтымызға және т.б. зияны келетін күдік болғандықтан ғана бұл мемлекеттік оқу мекемелерінде балаларымызды оқытуға тиым салдық.

Отарлық әкімшлік өзгелерге орат білім беруге өз алдарына мақсат қоймаған еді. Шенеуніктердің арасында қазақ ағарту саласын тек бастауыш біліммен қалдыру туралы айтылғандығын  атаған. Білімді жастардың, халық  зиялыларының, ұлттық пікірдің пайда болуынан қорыққан жергілікті билік жастарға білім алуға кедергі жасаған. ХХ ғасырдың басында ұлттық орташа біліми мекемелердің болмауы қазақтардың өз балаларын орыс мектептеріне беруге мәжбүрлеген еді. 1913 жыл 7 шілдедегі Жетісу облысының қазақтардың білім алуына қатысты құпия жазбада былай делінген: «...қырғыздарды орыс мектептерінде оқытуға тарту ықыластарының бар екендігін және оларға орысша білім беру арқылы орыс мәдениетімен таныстыра отырып, оны қырғыздардың өз арасында тарату көзделгендігін айтқан».

Орыстандыру саясатын тездетіп жүргізу мақсатында әр түрлі  айла әрекеттер жасалып, барлық мүмкіндіктер қолданылған. Баланың кішкентай  кезінен бастап мектепке дейінгі кезеңге дейін оның басына, отбасындағы тәрбиесіне көңіл бөлінген. Көшпелі қоғамда өмір сүргендіктен үйде балаға әкесіне қарағанда анасы көп мән берілетіндігін де қарастыра отырып, бұны өзгелерді орыстандыру мақсатына қолдануға негізге алынған [87,78-85]. «Қырғыз қыздарына арналған қыздар мектебін ашу, оның себебі қырғыздың әйелі, анасы болған да сол кезде қырғыз сауаттылығына әсер етеді деп түсіндірген».

Қазақстандағы православие шіркеулерінің мақсаттары мен міндеттері

Әр халықтың рухани мәдениетінде дін ерекше орынды алады. Ол адамның қоғамдық өмірде қалыптасуында  ерекше орын алады. Және әр адам өз қалауымен қандай да бір дінді қабылдай алады және керісінше қабылдамайды.

Православие ол христиан дініндегі үш бағыттың біреуі болып табылады, яғни  протестандық және католиктікпен қатар. Б.Қаратаевтың  атап өткеніндей, 1914 жылғы дін мәселесі талқыланған жиналыста, қазақтарды «мұсылмандық» емес, «шамандық» халық ретінде көрсетіп – ол дегеніміз діні жоқ халық деп атап өткен. Осы себептерден олардың христиандық саясатты бағыттағаны түсінікті болды.

Қазақстан территориясында  орыс әскерлерінің офицерлері мен сарбаздарына арналған көптеген орыс шіркеулерін салған. Осыған байланысты Благочиннің есебі бойынша Сыр-Дария облысында 1882 жылы 9 шіркеу салынған еді: Спасо-Преображен Ташкенттегі шіркеуі, Ташкент әскери госпитальді Пантелеймоновтық шіркеуі, Александр-Невский атындағы 1-ші Түркістандық мергендер бригадасының шіркеуі, Шымкент әскери Сергиев шіркеуі, Түркістан әскери Николаев шіркеу, Әулиеаталық әскери Николаев атындағы шіркеуі, Перовтық әскери Қазан-Богород шіркеуі, Кармакчиндік (форт №2) әскери Покров шіркеуі,Қазалы әскери Қазан-Богород шіркеуі. Шіркеулердің саны үнемі өсіп отырды.

Түркістан діни консисториясына 1872 жылы кафедральды  соборында екі адамның ішіп алып, құдайға құлшыну барысында аяғына дейін тұра алмай, ортасынан бөліп  Михайловск генералын балағаттап, құдайға құлшылық жасау барысында қатты күліп, сөйлегендері туралы мәлімет келтірілген. Көптеген жерлерде дінге көзқарастарыді ауыспаушылықтары байқалды [87,165-175]. Соның бірі 1875 жылы 11 наурызда Түркістан және Ташкент Епископының Сыр-Дария облысына барған кездегі жазған мәлісеті келтіріледі. Құдайға құлшылық жасау барысында көптеген ауытқушылықтар байқалатындығын атап өткен. Шіркеу қызметкерлерінің көбісі ән айтып және өлең айтып, өздерінің қызметтерін жетік меңгермегендіктерін көрсеткен.

Сонымен қатар  Қазақстан территорясында ашылған  көптеген шіркеулерді тексеру барысында  көптеген ауытқушылықтар табылды. Бірақ  оларға қатысты Түркістан Діни Консисториясы  шарапқа қарсы тұжырымдама жасап  шығарды. 1909 жылы өзгелер арасында христиан дінінің таралуы туралы жиналыс өткізілді. Онда әсіресе Түркістан өлкесінде мұсылмандықпен күресудің жолдары талқыланды. Келесі сұрақтар алға тартылды:

1. Орыс ауылдарында  шіркеу мектептерінде, олардың  жобасына исламның қысқа тарихы  және жалпы сипаттамасын оқыту туралы сауалды алға тартты;

2. Түркістан  өлкесінің әр аймағынан тұрғылықты  немесе уақытша мұсылмандыққа  қарсы үгіт-насихат курстарының  болуын атады;

3. Түркістан  өлкесіндегі  мұсылмандыққа қарсы  бір мекеме орталықтанған ашылып, ол қалған мұсылмандыққы қарсы епархиялды мекемелерге насихаттарын жүргізуді ұсынған;

4. Верный қаласында  мекемесінің үлкендерге арналған  жоба бойынша шіркеулердің ашылуы;

5. Түркістан  өлкесіндегі мекемесінің басшысының  жоғарыдан қарайтын шіркеу басшысы  Ташкент қаласында отырылсын деген;

6. Верный қаласында  Түркістан епархиясының орташа  діни-біліми мекемесінің ашылуы  қарастырған.

Қазақстан аймағында  өзге дінді насихаттаушылар санын  арттырды.  ХХ ғасырдың басында олардың  жалпы саны 331 өзге дінді насихаттаушылар  орталығы саналған [87,178-186].

Олардың өзіндік  ерекшеліктері болуы тиіс еді, олар: тәрбиесіндегі өзгешелік,христиан емес халықпен  достық қарам-қатынас  орнату, өзара сыйласымдылық. Өзге дінді  насихаттаушылар қай халыққа  насихаттаса сол халықтың тілін  білуі тиіс болды. Бірақ бұл ережелер мен шарттар тек қағаз жүзінде қалды.Көбіне олар сыйласымдылықтан асып түсетін өзге іс-қимылдармен насихаттаған [85, 37 б].

 

 

 Кесте  2 - Түркістан генерал-губернаторлығының   білім деңгейі

 

Білім деңгейі	Жоғары	Орта	Төмен	Үйдегі	Білімсіздер
1870 жыл	8	12	10	4	-
1902 жыл	7	8	14	4	1
1916 жыл	12	30	8	6	-

 

      Кестеге қарап, олардың көпшілігінің  білімі орта және төменгі деңгейде  болғанын көруге болады[87,185].

 

Сергиополь  уезіндегі 1882 жылғы оқу орындарының  және онда оқитындардың саны [89]

 

Оқу орындарының  атауы	Оқу орындарының  саны	Оқитындар саны		Училищедегі заттардың  бағасы		Ескертпе
		Ер	әйел
				Сом	тиын
Лепсі қаласында
Ерлер училищесі	1	65	-	1000		Лепсі казактарына  тиесілі ғимарат, ағаштан жасалған
Әйелдер училищесі	1		15	960
Сергиополь  станица Ерлердің 2-ші сыныпты  училищелері
	1	34		1000		Қазақтардың қоғамына арналған училище, ағаштан жасалған
Әйелдер училищесі	1		27	840
Саркан станицасы. Екі жақты оқытылатын училище	1	100	32	2720	-	Тастан жасалған училище
Ұржар станицасы Ерлер училищесі
	1	42	-	750	-	Ағаштан жасалған
Тополевский Ерлер училищесі
	1	33	-	920	-	Тастан жасалған училище
Герасимовск ауылында Ерлер училищесі
	1	78	-	1380	-	Тастан жасалған училище
Константиновск ауылында Ерлер училищесі
	1	26	-	920	-

 

Бұл кестеде көрсетілгендей Түркістан өлкесінің облыстарында оқитын ерлер және әйелдер училищелеріндегі бағасы, олардың сандары, сонымен  қоса ол училищелердің неден жасалғандығы аталады. Тастан салынған училещелер неғұрлым қымбаттырақ тұратынын көреміз.

Сонымен, қорыта келгенде қазақ халқында ағартушылық  саланың дамуына өз үлесін әрине  де Ресей билігі қолсты. Ол да жүргізіліп отырған саясаттың бір бөлігі еді. Олар қазақ халқына білімді  орыс тілінде берді. Ал ол дегеніміз жергілікті қазақ халқының тілге бейімделіп, соның негізінде Түркістан өлкесінде орыстандыру саясатын жүргізу болды. 

 

 

 

 

 

 

2.2 Мәдени өмірдегі мұсылмандық қозғалыс

 

Дін мәселесі әр халықтың өзінде маңызды орынды алады. Ол адамның қоғамдық ойының бір бөлігі болып табылады. Әр адамның өзінің ішкі сезімі, санасы, жан дүниесі арқылы қай дінді ұстанса да өз еркі болып табылады.

Мұсылман мәдениеті  сайын даламызға келген кезден бастап үнемі даму үстінде болды. Алайда исламдандыру қарқыны біршама бәсеңдеген кездер де бастан өткен. Оған халқымыздың тәуелсіздігінен айырылуы себеп болды, еліміз бодандық қамытын киді. Рухани дағдарысқа ұшырады. Өз тағдырын өзі шеше алмай, толығымен патшалық әкімшілікке тәуелді күй кешті. Қазақтың өз салт-дәстүрлері мен діні кемсітушілікке ұшырап, шеттетілді. Рухани құндылықтарымыз  бодандықтың бүкіл тауқыметін тартты.

Ресей империясының дәстүрлі саясатына айналып, ғаысрларға созылып келген шоқындыру, қай жағынан алып қарасақ та, империяның үстем табы дворян помещиктері мен кулактарының мүддесіне орай жүргізіліп келді(Сафаров Г. Түркістан қалай отарланды? // “Социалистік Қазақстан”, 1991. 24-сәуір)

Осы орайда айта кететін бір жайт мемлекет билігінің рухани санасына ықпал етіп отырған дін идеологтары, яғни миссионер ғалымдар, өз мақсаттарын жүзеге асыруға қажетті қаражатты керегінше мемлекеттен алып отырған.

Патша үкіметі  Ислам дінінің дамып, нығаюына мүдделілік танытпады. Керісінше, отаршыл шенеуніктер ислам дінінің ықпалын барынша шектеуге тырысты. Мұның шектен шыққан мысалының бірі – жергілікті халықты шоқындыру бағытындағы ашық іс-әрекеті еді. Түрлі тарихи еңбектерден Қазақстандағы көптеген шоқындыруға қатысты деректерді оңай табуға болады. Патша үкіметі ішкі Ресейден өзге дінді ұлт өкілдерін елімізге көптеп қоныс аударуы арқылы да қазақтар арасына өз ықпалын арттыруға күш салды. Бұған жер-жерде миссионерлік жүйеге қызмет ететін жексенбілік-діни мектептер ашылып, Ислам дінінің тамырына балта шабу мақсатын көздеген үгіт-насихат жүргізілді. Әйтсе де осындай қитұрқы іс-әрекеттерге қарамастан, ата-бабаларымыз өз сенімдері — діндерінен бас тартпады. Отандастарымыздың көпшілігі өзінің ұлттық салт-дәстүрлері мен Ислам мұраттарына деген сенімін сақтап қалды.

Патшалық Ресейді  мекендеген бүкіл мұсылман түрік  халықтарының ұлт азаттық қозғалысы тұрғысынан аса маңызды құбылыс болып табылатын жәдид қозғалысы, ең әуелі отаршылдық саясатқа қарсы халықты қорғау жолында қалыптасқан еді. Өйткені, ХІХ ғасырдың екінші жартысында Түркістан аймағына түгелдей бағындырған Ресей империясы, отар елдерге өз ықпалын түбегейлі орнықтыру мақсатында рухани тұрғыдан отарлау саясатын бастады. Н. Ильминский, Е. Малов, А.Алекторов, Н. Остроумов секілді миссионерлердің ұсыныстары негізінде қалыптасқан Ресейдің ресми саясаты, мұсылман түркі халықтарының дінін, тілін және дәстүрлі әдет – ғұрпын толық жойып, жергілікті халықты шоқындыруды көздеген болатын.

Губерниялық мекемелердің қысым көрсетуіне қарамастан, ислам діні мүмкіндігінше өз ықпалынан айырылмауға тырысты. Мұсылмандық қазақ халқына рухани бағыт-бағдар беруші боп қала берді. Отаршылардың жат сенімді күшпен де, неше түрлі айла-шарғымен де тықпалауы нәтиже бермеді. Санкт-Петербургтен осы мақсатпен жіберілген шенеуніктерінің қаншама күш салуы да бос әурешілік боп қалды.

 Православие  орыс христиан дінің негізгі үш бағытының бірі болып табылады. Онымен қоса, католицизм және протестанизм дамиды. Орыс православие шіркеуі Қазақстанда патшалық өкіметінің отарлау саясатын жүргізу барысында маңызды орында болды. Егер патшалық күшпен жүргізсе, ал шіркеу сол жердегі жергілікті халықтың санасын улау арқылы жүргізген болатын. Қазақтардың дін мәселесіне қатысты біршама адасуы сол кездегі мұрағат құжаттарын көптеп кездестіруге болады [66,25-38].

Көптеген жағдайларда  мұрағат құжаттарында қазақ халқының патша өкіметіне жазған арыздары келтірілген: ол құжаттарда қазақ даласында қазақ мекттептерін ашу, мұсылмандық мекемелердің ашылуы, мұсылман дініне тағзым ететін орындарының ашылуы туралы сұраныстары келтірілген.

Орыстардың  сол кезеңде христиан дінінің  дамыту тек Қазақстан территориясында емес, сонымен қатар Ресей империясының территориясының барлық аймақтары туралы айтылмаған. Православие шіркеуі патшалық отарлаудың бір бағыты болып табылады. Мемлекетпен бірге православие шіркеуі де өңірдің мәдени және әкімшілік-территориялық отарлауға ат салысқан болатын. Сонымен қатар Қазақстанға мемлекеттік-шіркеу ретінде орнықтыру көзделді.

Орыс патшалығының шіркеу саясаты «барлық өзге тумалар  мен өзге сенімдегі азаматтарды» «орыс халқына» біріктіруге негізделген  болатын. Орыс патшалығының реформасында қазақ жерлерін басқару шоқынған қазақтарға ғана бұйыратын.  Осы арқылы, яғни христиандық бағытқа қою арқылы орыстандыру саясатын қазақ даласында жүргізу болып табылады.