Кәсіпорын экономикасының негізгі звеносы

 

 

 

 

 

 

3 Әлеуметтік – демографиялық ахуал

 

3.1 Халық санының динамикасы

 

       ХІХ ғасырдың екінші жартысы  мен ХХ ғасырдың басында қазақ  даласында, соның ішінде Түркістан өлкесінде халық санының динамикасына ерекше мән беруге тұрарлық. Оның себебі Жоғарыда атап өткен Столыпиндік аграрлық оеформаның салдары өңірге де таралып, өңірге әртүрлі ұлт өкілдері қоныстанып, саны күрт өскен еді. Ал оның негізгісі орыстар еді. Қазақ елінің кең даласында көшіп-қонып жүрген халықты отырықшылыққа үйретіп, ал босаған өңірлерден өзге ұлттарға жер бөліп беру қарастырылған болатын. Сондай шаралардың бірі патша өкіметі өзі отарлап алған территорияларды әкімшілік-саяси реформалар жүргізу мен қатар ол аймақтық территориясының көлемін  айқындаумен, халқының сандық құрамын анықтаумен айналысты. Ондағы мақсат отаршылдық саясат арқылы халықтан алынатын салықтың мөлшерін анықтау болатын. Ендігі тұста тағы бір мән берілетін жағдай ол ең алғаш санақтың жүргізілуі болатын.

Өзіміздің диссертациялық жұмысымызда қарастырып отырғанымыздай, өлкедегі отарлау саясатын екі жақты  болып қарастырылса: біріншісі –  өңірді патшалық биліктің кадрларымен  толықтыу болып қарастырылса, екіншіден  – орыс саудасы жіне банктері арқылы отарлау. Ал енді осыған қосымша ретінде үшінші жағы отарлаудың, ол – шаруалардың қоныстандырылуы болып табылады.

Біз отарласу саясатының үш жақты процесс ретінде өрбігенін  көріп отырмыз. Ендігі таңда осы  процестерді іске асыру үшін отарлау  жүргізудің жалпы сипаттамасымен таныссақ. Отарлаудың басты бағыты көшіп-қонатын аймақтарға жасалған болатын. Қарастырылып отырған кезеңде Ресей территориясынан шаруаларды қоныс аудару тұсы болғандығын атап өту қажет. Олардың негізгі мақсаты Ресей территориясынан шаруалардың санын арттыру арқылы көшіріп, олардың жер иеленушілерге деген наразылықтарын басу көзделіп отырған болатын.

Бұл жерден көретініміз  орыстардың өз даласынан шаруаларды тек көтеріліс жасамау үшін қудалағаны емес, ал керісінше негізгі мәселе қазақ далсына орыс шаруаларының үлкен көлемін қоныстандыру арқылы қазақ даласында, соның ішінде Түркістан өлкесінде отарлау саясатын жүзеге асыру. Қазақ даласына жіберілген орыс шаруалары біріншіден – Ресей өкіметінің тірегі, «мұсылмандық» жиынға қарсы болу керек, ал екіншіден – мақта себілмейтін аудандарда бидай егумен айналысу қажет деген алдарына мақсат қойған болатын. Қазақ жеріне қоныстанушылардың үйлері  түземдік үйлерден бай болуы қажет деп қарастырған жөн - деп жазған (1912 жылы Жерге орналастыру мен оны өңдеудің бас бастығы Кривошеин «Вопросы колонизации №13 Записки Глав.Управл. З.З. о поездке в Туркест.край в 1912 г.» атты еңбегінде). Осы айтылған ұран қоныстанушылардың алдына қойылған негізгі мақсаттарының бірі деседе болады.

Бұл қоныстанушылардың қазақ даласына қоныс аударуының алғашқы мәселесі ол, өз жерінде оларға жердің жетіспеуі, ығыстырылуы. Ал осыдан екінші мәселе туындайды, ол дегеніміз – қоныстандырылған шаруаларға үйлеріне берілетін қаражат, өңірдегі жерлердің орыс қоныстанушыларына жетпеуі.

Ендігі тұста  Түркістан өлкеісне 1906 жыл мен 1913 жылдар аралығында орыс қоныстанушыларының саны 116 орыс ауылдарының құрылуы. Қоныстанушылар өз жерлерінде 10 десятмна жер иемдегендерінің 18,1 % көрсетеді, ал негізгі топты жерлері 10 десятинадан кем қоныстанушылар құрайды. Ал келесі топта небәрі 2-5 десятина жерлері бар келімсектер аталып, оларды «кедейлердің» қатарына жатқызатын болған. Сонымен қатар, осы уақыт аралығында қоныстанушылардың 23,3% мүлдем шаруалардың кедей санына түседі.

Сондықтанда Түркістан өлкесі өздеріне келіп жатқан келімсектер үшін қуанада алмады. Оның бірден-бір себебі олар тіпті орта тапта емес еді, тек кедейлерден шыққан бұратана халықтар еді.

Төмендегі кестеден қазақ өлкесіне қоныстанушылардың  өздерімен алып келген жүгінің сипатын қарастыратын болсақ:

 

	Аталған ауылдарға  қоныс аударушылардың келген дүние-мүлкі
	Ірі қара саны	Қару- жарақ	Жерді өңдеу  машыналары	Бидай пұттары	Үй мүлкінің пұты	Өздерімен алып келінген қаражат көлемі, сом
Шымкент уезінің 18 ауылы	2,33	0,12	0,02	0,91	7,74	133,18
Ташкент уезінің 3 ауылы	0,11	0,14	0,39	-	6,50	250,84
1906-1913 жылдары  тұрғызылған 116 ауыл	1,59	0,59		Мәлімет жоқ		231,8

 

Бұл кестеден көріп  отырғанымыздай, мынадай тұжырым  жасасақ: өлкеге қоныстанушылардың 36,7 % еш мүліксіз келегдер және 60,9 ақшалары жоқ болып қоныс аударылғандар. Өлкеге қоныстандырылған шаруалардан ең бай ауылдарда тұратын етіп көтеру алдағы мақсаттарында тұрған еді.

Жоғарыда аты  аталған ауылдарда әсіресе –  Жетісу, Шымкент және Ташкент уездерінде қоныстанушылардың саны арта түсті. Бұл уездерде қоныстанушылар өздерінің әрине де шаруашылықтары мен айналысқан болатын. Бірақ олардың ішінде әсіресе Жетісу өңірінде шаруашылықтың дамуы өзіндік көрініс тапқан болатын. Бірақ бұлай дамуының себебі онда басқада шаруашлыықтың даму түрлері енгізілген болатын.

Жоғары билік  тарапынан қоныстанушылар, солардың ішінде орыстардың кедей тұратын  халықтарын жермен қазақ даласынан  қамтамасыз етіп, оларды қалай болса  да байлар қатарына қосылуды қамтамасыз етуге негізделді.

Сондықтан да осы  кезеңдегі халық санының динамикасы Түркістан өлкеісннде келімсектердің келуімен күрт өзгеруі байқалған  болатын. Қадағалауда тұрған ауылдар  орыс келімсектерінің келуімен бірден патшалық биліктің бақылауына алынған  болатын. Ал 1913 жылға қарай Түркістан өлкесіне Ресей территториясынан келген қоныстанушылардың саны алғашқыға қарағанда біршама өскендігін көреміз. Сонымен қатар олардың өмір сүруі, тұрмыс жағдайы да жақсарғандығын көруімізге болады.

Қоныстанушылардың негізгі мекендеген аймағы, ол өңірдің суармалы құнарлы жерлері болды. Бұрын қазақ халқы еркін көшіп жүрген аймақта енді, орыс келімсектерінің ауыл шаруашылықпен айналысып, сол жерде өз мұраларын көбейтіп отырған.

Қоныстанушылардың негізгі мақсаты, ол жақсы, ауыл шаруашылығымен айналыатын құнарлы жерлерге орналасу болды. Ал ондай жерлерді қоныстанушыларға патша өкіметі түземдердің жерлерін алып беру арқылы қамтамасыз еткен болатын.

Түркістан өлкесінде  ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен  ХХ ғасырдың бас кезінде Ресей  империямының жүргізген отарлау саясатының тағы бір қыры – ол түземдер орналасқан аймақтағы құнарлы жерлерге орыс шаруаларын қоныстандыру арқылы тартып алып, оларға тек жақсы жақтарын қарастыру болатын. Сонымен қатар, патшалық билік мақтаны өсіретін аймақтарға кедергілерін тигізбеу мақсатында қоныстанушыларды ол жерлерден тыс өзге аймақтарға қоныстандыруға негізделген болатын.

Осы жерде тағы тоқталып кететін бір жайт, қоныстанған 116 ауыл келімсектері 32,0 % жалдамалы жұмысшылар есебін құраған. Ал соның есебі ретінде төмендегі кестеге назар аударсақ:

 

Жетісу		Шымкент уезінің 18 ауылы		Ташкент уезінің 3 ауылы		Облыстың жергілікті өңірлерінің 116 ауылы
№№ топ	%шар.атауы	№№ топ	% шар.атауы	№№ топ	% шар.атауы	№№ топ	% шар.атауы
І ІІ	5,0 56,0	І ІІ	- 51,3	І ІІ	10,0 0,0	І ІІ	5,9 39,6
ІІІ IV V VI VII VIII IX	58,6 68.8 81.3 90.8 95.1 98.1 100,0	ІІІ IV V VI VII VIII	81,7 87.9 90.2 90.8 98.2 95.9	ІІІ IV V VI VII	15,2 24.2 56.3 72.6 74.1	ІІІ IV V VI	23,2 21.0 38.9 56.2
	54.3		77.5		40.3		32.0

 

Ендігі кезекте  қазақ даласына қоныс аударушылардың жалдамалы жұмысқа алынуы туралы мәлімет келтірсек:

 

Облыстар	Негізінен кімдерді жалдады
	Орыстар	Түземдер	Әскери-тұтқындағылар
Сыр-Дария .................	34	60	6
Ферғана .......................	90	10	-
Самарқанд ...................	38	62	-
Каспий жағалауы.........	43	57	-

 

Бұл кестеден көріп  отырғанымыздай негізінен жалдамалы  жұмыстарда орыс қоныс аударушыларның қызмет атқарғандығын көруге болады. Сонымен қатар, тек Ферғана облысында  ғана қоныс аударушылар тартылып, ал қалған облыстарда түземдіктерді жалдаған.

Ал келесі тұста  жалдамалы жұмысқа 15 наурыздан 15 қарашаға дейінгі аралықта жұмысқа тартылып отыраған. Қоныс аударушылардың түземдіктерге  қатынасы өте ауыр болды. Үнмеі қандай да бір жағдайда түземдіктер кінәлі болып шығатын ед. Ат, жылқы, қой ұрланса бірден қоныстанушылар түземдіктерді кінәлады. Олай істеуінің себебі, орыс шаруаларын қоныстанушыларды патшалық билік қолдап отырған.

Сонымен қорытындылай келе, Түркістан өлкесіне қоныс аударылған орыс шаруалары осы өңірдің түзем халқын өздерінің жұмыстарына жалдап, қолданған болатын. Осылайша «кедей түземдерге» қарсы өңірде – «қоныс аударушы, қанаушылар» қарсы тұрған болатын. Ал бұндай көріністің барлығы қазақ даласында жүргізілген еді.

Бұл патшалық биліктің жасап отырған отарлау саясаты, жергілікті қазақ халқына қарсы қойылып, келімсектер, қоныс аударушыларды қазақ жерінде орыстандыру саясатын жүргізуге негізделгенін атап өтуге болады.  

 

Түркістан өлкесіне халық санының динамикасын әр түрлі кестеде беруімізге болдаы және де әр кестеде белгілі бір өңірді атап, ондағы жылды көрсете отырсақ [101]:

 

Станицалардың атауы мен болыстықтардағы халықтың саны	Үйлердің саны, ондағы тұрғындар	Болыс- тықтада-ғы ауылдар саны	Ер	Әйел	Екі жыныстан ортақ
Лепсі және Лепсі  станицасы	698	-	1942	1659	3602
Станица Саркан.........	300	-	1194	1166	2360
Сергиополь.........	182	-	593	423	1016
Ұржар................	234	-	511	458	1035
Қоныстар: Пополевский......	105	-	326	268	594
Басканский..........	10	-	33	26	59
Ауылдар: Константиновка...	167	-	675	549	1224
Осиновское.......	107	-	460	392	852
Герасимовское.....	206	-	740	632	1372
Колпаковское.....	180	-	888	724	1612
Үш – Арал........	60	-	233	144	377
Захаровское....	43	-	98	83	181
Хатын-су.......	16	-	51	46	97
Төменгі Лепсі........	9	-	23	21	44
Қызыл-Қып.......	2	-	9	7	16
Барлығы:	2319	-	7843	6598	14441
Болыстықтар:     Арғанаты............	1958	10	3754	3416	7170
Ақшаулы................	1962	9	4241	4107	8348
Аягөз.......................	2636	11	5022	4829	9851
Балхаш-Лепсі................	2725	11	5672	4090	9762
Барлық....................	1324	7	3058	2345	5403

 

     Жоғарыда кестеде көрсетілгендей, әр станица мен болыстықтардағы ер азаматтардың көп үлесінің шығуы. Ал бұл дегеніміз қашан да қазақ жерінде ер азаматтарды жоғары қойып, оларға ерекше мән берілетіндігінен көруімізге болады. Сонымен қатар әр болыстықтардағы ауылдардың санының мүлдем кездеспеуі. Тек жалпы түрде ғана кездесетіндігін қарастыруымызға болады.

Төмендегі кестеден Түркістан өлкесіндегі әлеуметтік жағдайды, халықтың өз ішінде бөлінісін  қарастырамыз.

 

 

 

 

 

Жергілікті  топтың атауы

Мұрагерлі дворяндар

Жеке дворян- Дар

Рухани- лығы

Қала тап- тары

А/ш таптары

Тұрақты әскер

Боса тылған және шығарыл әскердегілер

.

Қа- ра

Ақ

Көпестер

Ме- щан- дар

Ша Руалар

Отар лан ған

М

Ж

М

Ж

м

ж

М

ж

м

ж

м

ж

М

ж

м

ж

м

ж

м

ж

Семиреченской области Сергиопольского уезда.......

20

24

124

98

31

24

23

14

7

8

184

197

720

684

2997

2618

148

65