Кәсіпорын экономикасының негізгі звеносы

Келесі ҚР ОММ “Дала генерал-губернаторының (канцеляриясы) басқармасы”, (№ 119-қор.). Бұл қорда көбіне сол кезде Түркістан өлкесінде жүргізілген статистикалық мәліметтерді, экономикалық саласына байланысты жүргізілген материалдарды кездестіре аламыз. Тағы да бір маңызды қорлардың бірі “Түркістан уездік басқармасы”, (№ 123-қор.) Жоғарыда аталып кеткен қорда көбіне сол кездегі өлкеде жүргізілген реформаларға қатысты қазақ арасындағы болған даулардан орыс шенеуніктерінің қалдырған өтініштері, хаттамалары, арыздары талқыланады.

Орталық Мұрағатымызда  біз қарастырып отырған кезеңдегі  диссертациялық жұмысымызға қатысты бірнеше маңызды қорларды кездестіруімізге болады. Солардың бірі «Начальник Алатавского округа и киргизов Большой Орды» (№ 3 қор). Бұл қорда осы біз қарастырып отырған кезеңде Верныйдағы, Жетісу өлкесіндегі қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы туралы біршама тың деректерді кездестіруімізге болады.  

      Ендігі кезекте Түркістан өлкесінің  ХІХ ғасырдың екінші жартысы  мен ХХ ғасырдың басындағы  әлеуметтік-экономикалық жағдайы  туралы, сол кездегі осы өңірге  арнайы келген зерттеушілер, тіпті осы кезеңде шығып отырған заңдық құжаттардан кездестіре аламыз. Яғни олардың негізі осы кезеңдегі «жарғылар», экономика, әлеуметтік, мәдени жағынан қарастырған заңдық актілерін атап өтуге болады [42]. Сонымен қатар Түркістан өлкесіне, оған кіретін облыстарға қатысты шығып отырған бұйрықтар [43]. Бұндай құжаттар біздің диссертациялық жұмысымыздың негізгі деректік негізін құрайды. Себебі Түркістан өлкесіне, оның экономикалық-әлеуметтік жағдайына қатысты мәліметтер келтірілген.

Зерттеу жұмысымызға  қатысты маңызды құжаттарымыздың бірі “Сырдария мен Жетісу облысын басқару туралы жоба - ереже” [44], Түркістан өлкесінің Жетісу және Сырдария  облыстары бойынша жүргізілген шолуларда экономикалық, білімі, әлеуметтік, дін, шаруашылық, мәдени және қоғамдық қатынастар бойынша жыл сайын мәліметтер жиналып, есеп берілетін «Обзор Семиреченской обл. За 1908 г.»  және «Обзор Сыр-Дарьинской обл. За 1910 г.»[45] деген еңбектерді басшылыққа аламыз.

        Сонымен бірге біз қарастырып  отырған кезеңде жарық көрген  орыс тілдеріндегі көптеген мәліметтерді баспасөз беттерінен, әсіресе Орталық кітапхананың сирек кітаптар қоры бөлімінде сақталған журналдардан алуға болады. Саяси - әкімшілік қызметі жайындағы деректі  “Вопросы колонизации ” [48] мерзімді басылым жинағын атап өтуге болады.

Түркістан өлкесіндегі  қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайынан хабар беретін “Туркестанские ведомости” [49] атты мерзімді басылым дерегін қарастыра аламыз.

 Түркістан  өлкесіндегі ХІХ ғасырдың екінші  жартысы мен ХХ ғасырдың бас  кезіндегі өлкедегі демографиялық ахуалға, көші-қон мәселесіне, мәдениеті, білімі, діні, өндіріс және кен орындарына байланысты патшалық өкіметтің жүргізген саясаты туралы деректерді жоғарыда аталып өткендей алдымен мұрағат құжаттарынан, одан кейін сол кезде өлкеге келген әскери лауазымды шенеуніктердің, зерттеушілердің, жазбаларынан, жеке күнделіктерінен, мерзімді баспа сөз беттерінен кездестіре  аламыз.

Жұмыстың  ғылыми жаңалығы: Диссертациялық жұмыста мынадай жаңалықтар бар:

       - Түркістан өлкесіндегі экономикалық жағдайды айқындау жан-жақты қарастырылады;

      - Столыпиндік аграрлық реформаның Түркістан өлкесі тигізген зардаптары айқындалады;

      - ХІХ ғасырдың екінші жартысы  мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі  Түркістан өлкесіндегі әлеуметтік-демографиялық ахуалды көрсетіледі;

       - Білім беру үрдісіндегі орыстандыру  саясатын жан-жақты объективті  түрде талдау жүргізіледі;

      - Түркістан өлкесіндегі мәдени  өмірдегі мұсылмандық қозғалыстарды  қарастыра отырып, оларға баға  беріледі;

       - Отаршыл билік саясатының салдары ретінде көрсетілген халық динамикасының күрт өзгеруімен сипатталады;

      - Көші-қон мәселесі және әлеуметтік  құрамы туралы берілген деректер  сараланады;

      - Түркістан өлкесіндегі ауыл  шаруашылығы, өндіріс орындары, білім  беру үрдісі, орыстандыру саясаты, мәдени өмірі, халық динамикасы, көші-қон мәселесі туралы деректер сыни тұрғыдан қарастырылады.

Қорғауға  ұсынылған негізгі тұжырымдар: ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басында Түркістан өлкесінде экономикалық жағында, білім беру мен діни жағдайында, демографиялық үрдісінде, сонымен қатар өлкеге Столыпиндік аграрлық реформасының әсер етуі  өзіндік әсерін тигізді. Осы мәселелерді қарастыра отырып төмендегідей тұжырымдарды  қорғауға ұсынып отырмыз:

• Түркістан өлкесінде жүргізілген әлеуметтік-экономикалық реформалар халқымыздың өмір сүру дәстүріне біршама өзгерістер алып келді;
• ХХ ғасырдың басында жүргізілген Столыпиндік аграрлық реформасының өз күшіне енуі Түркістан өңіріне өзінің зиянын  тигізді;
• Өлкедегі өндіріс орындарын игеру мәселесінде ұстанған саясаттың бүгінгі күнге дейін салдары жойылмағанын көрсеттік;
• Халық ағарту ісі, дін және мәдени өмір мәселелері қарастырылғанда, өлкедегі халықтың патшалық әкімшілік тарапынан рухани отарлау мәселесі айқындалды;
• ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Түркістан өлкесіндегі әлеуметтік-демографиялық ахуалдың белең алғандығы ғылыми негізделді;
• Түркістан өлкесіндегі мәдени өмірдегі мұсылмандық қозғалыстарды қарастыра отырып, оларға баға берудегі ұстанған қате пікір екендігі дәйектенді;
• Көші-қон мәселесі және әлеуметтік құрамы туралы берілген деректер ғылыми тұрғыдан сараланды.

Зерттеу жұмысының негізгі нысаны – Түркістан өлкесіндегі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, аграрлық, ағартушылық саланы қарастыру барысындағы кедергілер, олардың қазақ халқыни тигізген зардаптары қарастырылады.

 Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі – ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы қамтылады, яғни Түркістан өлкесінің Сырдария мен Жетісу жеріне әкімшілік тәртіптің енгізілуін  1867 жылғы реформалар нәтижесінен 1906 жылғы Столыпиндік аграрлық реформасының жүргізілуіне дейінгі кезең алынды. Зерттеу жұмысының осы хронологияны қамтудың бірден-бір себебі, реформадан басталып, аграрлық қатынастардың орнауына дейінгі аралықтағы қазақ халқының басынан өткерген қиын-қыстау кезеңі саралап жазылды. Сондықтан да осы кезең диссертациялық жұмысымыздың негізгі мерзімдік шегі ретінде алынды.

 Зерттеу  жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері Зерттеу жұмысымызда тарих ғылымындағы шынайы объективтілік, қоғамдағы тарихи заңдылықтар және тарихи-салыстырмалы, жүйелілік тәсілдеріне сүйендік.

Шынайы объективтілік  әдісін сол кездегі тарихи оқиғаға шынайы, объективті түрде баға беру, бұрмалау, нақты дәлелдерге сүйене отырып қарастырсақ, ал тарихи-салыстырмалы әдісті ол материалдарды жинақтап, оларды жүйелеп жан-жақты қарастыра отырып, басқа да дәлелдермен салыстыру, жалпы дәлелдермен емес тарихи дәлелдерге сүйене отырып талдау арқылы қолдандық.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысымен - ХХ ғасырдың басындағы Түркістан өлкесіндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайын қарастырып, сол кездегі қазақ халқы, олардың ауыл шаруашылығындағы, демографиясындағы, білімі мен дініндегі жағдайын, көші-қон мәселесі, халық санынның динамикасындағы өзгерістерді сипаттай отырып,  қазақ халқының және даласының сол кездегі өмір сүруі жайлы мағлұматты объективті бағалауға мүмкіндік болатыны анық. Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырым-қорытындыларын жоғары оқу орындарының студенттері мен мектеп оқулықтарында, ғылыми баспаларда «Қазақстан тарихы» пәнін  оқып игеруде пайдалана алады. Сол сияқты, басқа да өлкедегі процестерге байланысты қажетті мағлұматтарды арнайы курстар мен арнайы семинарлар жүргізу барысында қосымша оқу материалы ретінде қолдануға мүмкіндік бар. Сонымен қатар, бұл диссертациялық еңбектің тарих пәнінің басқа да салаларында қолданбалық маңызы зор.  

Диссертацияның  құрылымы  кіріспеден, үш тараудан, әр тарау екі бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Экономикалық жағдайдағы өзгерістер

 

1.1 Ауыл шаруашылығының даму деңгейі

Қазақстан терииториясы өз басынан біршама тарихи оқиғаларды өткізді. Солардың ең негізгісі ол өлкенің  патшалық биліктің қазақ даласын  отарлауы, орыстандыру саясатының бірі болатын. Түркістан өлкесінде жүргізілген әлеуметтік-экономикалық жағдайына патшалық өкіметінің жүргізген саясаты өзінің әсерін тигізбей қоймағанын көреміз. Өңірде болып жатқан мәдени, ағартушылық, білім, дін мәселесіне қатысты өзгертулері қазақ халқының ары қарай дамуына кедергілерін тигізген. Оның барлығын біз жоғарыда атап өткен еңбектерден, құжеттерден, деректерден кездестіреміз. Сондай күштеу шараларының бірі аграрлық мәселелерінде көрініс тапты.

Ендігі тұста  тарауымызда негізгі қарастырылатын мәселеміз, ол әрине де Түркістан өлкесіндегі аграрлық сектор, кәсіпшілік. Ал біз қарастырып отырған кезеңде, яғни ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен – ХХ ғасырдың бас кезінде ең алдымен өңірде мақта өндірісінің дамығандығын атап өтуіміз қажет. Ал осымен қатар диханшылардың да кәсібі даму үлгісін көрсетеді.

ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап, Түркістан өлкесінде мақта  өсірудің жолдарына деген қызығушылық  әлемдік мақтаға деген сұраныстан кейін туындаған болатын. Ондай мәліметтерді төмендегі кестеден көре аламыз:

 

Жылдар	Жанама бағалары	Жылдар	Жанама бағалары
1859   1860   1861   1862   1863   1864   1865   1866   1867   1868   1869   1870   1871   1872	118   139   336   723   1091   972   464   339   268   312   258   183   220   196	1873   1874   1875   1876   1877   1878   1879   1880   1881   1882   1883   1884   1885	183   161   139   126   122   116   129   122   131   114   114   113   101

 

Бұл кестеде көріп отырғанымыздай бағалардың өсуі 1859 жылдан бастау алып, 1863 жылға дейін болғандығын көрсетеді. Ал одан кейін 1885 жылға дейін күрт төмендеп кеткендігі көрсетіледі.

Ал Түркістан өлкесіндегі  мақтаға деген қыщзығушылық 60-жылдардан  басталды. Ал ол кезедрі мақтаның құны өте жоғары еді. Бірақ бағалар  төмендеп, қызығушылықтың да артуы  төмендеген болатын.

Бірақ 80-жылдардан бастап мақта өндірісінің ауыл шаруашылықта, соның ішінде аграрлық секторда өз даму сатысына жетіп, жоғарыда көрсетілген  кестенің жалғасын ұсынамыз:

 

1885                 -                       101                 1888                  -           115

1886                 -                       110                 1889                  -           124

1887                 -                       110

 

Бұл жерлен көріп  отырғанымыздай, небәрі 5 жылда баға саны 25 % өскенін байқай аламыз.

Сонымен қатар  өңіреде дихандық кәсіпшілікте даму үстінде тұрған еді. Көбіне бұндай жерлерде сарттар өздерінің бай сарттарына шынайы, еш нәрсені ұрламай жалдамалы  түрде қызметке кірісетін. Ал егер сарттар  «гяура» (орыстарда автор) жалданып қызмет етсе, онда ол өз жұмысына шынайы жасамайтын, оны күнә депте есептемейтін.

Енді осындай  құжаттарға сәйкес 1889 жылдан 1893 жылдар арасында дихандар сатқан жер десятинасы:

                           Самарқан уезінде – 15,588,5 дес.

                           Жизақта              -   4,828,04

Маргелан уезінде 90-жылдары: жерсіз шаруашылықтар – 13,963 болды. Оның 8,698 қолданылды немесе 62,3 % пайызы деп көрсетуге болады. Ол жерлерге қара жұмысқа жалданғандар 3,619 немесе 25,9 % көрсетуге болады.

            Шынайы өмір патшалық өкіметтің “өркениеттік” жоспарларынан анағұрлым күрделі болып шықты. Басқыншылық саясатқа қарсы мыңдаған адамдар бас көтерді [56]. Орыс–казактардың отарлауы нәтижесінде егіншілікке жарамды игерілген жерлерінен айрылған бұқара өзінің экономикалық еркіндігі мен ұлттық тәуелсіздігі үшін күреске шықты. Рулық ақсүйектер бастаған бұл қозғалыста еңбекші халық табандылық пен ерлік және белсенділік танытты [57, 3 б.]

  Бұл кезеңнің орыс тарихындағы ерекше сипатталуының бірі ол реформалардың жүргізілуімен сәйкес келеді. Соның ішіндегі маңызды реформалардың бірі Столыпин П.А. есімімен тығыз байланысты. Ол сол кезеңдегі негізгі басшы, ұйымдастырушы және ауыл шаруашылығы мен егістік саласындағы негізгі адамның бірі болды.

ХІХ ғасырдың соңымен  ХХ ғасырдың басында патшалық биліктің экономикалық саясатында бірнеше мыңқы жақтары болды. Бұл жылдары Ресей Орта және алшақ Шығыс саудаларының жолдарын жаулап алды. Бірақ әлеуметтік-экономикалық дамуы Ресейдің қарама-қайшы еді. Оның халқы 130 млн., бірақ мемлекет бойынша орналасуы тең емес еді. 90%-ға жуық халық европа бөлігінде өмір сүрді. Олардың арғы жағында бар болғаны 13,5 млн. адам, оның 7 млн. Қазақстанда және Орта Азияда. Мемлекет аграрлы түрдегі даму жолында қала берді. Қалада бар болғаны 14,7 млн. адам өмір сүрді [35].