Кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығын жоғарылату жолдары

• өндiрiс шығындардың және инвестициялық жобалардың өтiмдiлiгін сипаттайтын көрсеткiштер;
• сату рентабельдiгін сипаттайтын көрсеткiштер;

капиталдың табыстылығы мене оның бөлiктерін сипаттайтын көрсеткiштер.

Өнiм рентабельдiгі (шығын өтелiмдiлiгі коэффициенті) пайыздар мен салықтарды төлеуге дейінгі сатудан түскен пайданың өткiзiлген өнiм бойынша шығындар сомасына қатынасы жолымен есептеледi.

Кәсiпорынның өнiмдердi өндiру және сатуға жұмсаған әр теңгеден қанша пайда алатынын көрсетеді. Жеке өнiм түрлерi бойынша және жалпы кәсiпорын бойынша есептелене алады. Оның жалпы кәсiпорын бойынша деңгейiн анықтауында тек сатудан алынатын кірістер мен шығындар емес, негiзгi қызметке жататын өткiзуден тыс табыстар мен шығындарды ескеру керек.

Ұқсас түрде инвестициялық жобалардың пайдалылығы анықталады: инвестициялық қызметтен алынған немесе күтiлетiн пайда сомасы инвестициялық шығындар сомасына жатады.

Сату (айналым) рентабельдiгі пайыз бен салықтарды төлеуге дейінгі өнiм, жұмыстар, қызметтердi сатудан түскен пайданы алған түсiмның сомасына бөлiнуiмен есептеледi. Өндiрiстiк және коммерциялық қызметiнiң тиiмдiлiгiн: кәсiпорын сатудан келген әр теңгеден неше пайда алатынын сипаттайды. Бұл көрсеткiш жалпы кәсiпорын және жеке өнiм түрлерi бойынша есептеледi.

Жиынтық капиталдың рентабельдiгі пайыз бен сапықтарды төлеуге дейінгі брутто-пайданың бүкіл жиынтық капиталдың орта жылдық  құнына байланысымен есептеледі.

Операциялық капиталдың рентабельдiгі (пайдалылығы) операциялық қызметтен пайыз бен салық төлеуге дейiнгі пайданың және операциялық капиталдың орта жылдық сомасына қатынасымен есептеледi. Ол операциялық үдерiсте iске қосылған капиталдың табыстылығын мiнездейдi [15, 89 б.].

Кәсiпорын тиiмдiлiгін талдау барысында рентабельдiктiң аталған көрсеткiштерiн серпiнiн, жоспарды орындауын зерттеп, бәсекелес кәсiпорындармен шаруашылықаралық салыстырулар жүргізу керек.

Бар әдiстемеге сәйкес қарыз алушының инвестициялық тартымдылығын бағалау критерийі болып есептер негiзiнде берiлген номиналды мөлшеріне байланысты келесi бағалармен сипатталанатын «қарыз алушының дәрежесi» табылады:

• I класс - несиелерi мен мiндеттемелері келiсiм шарттарымен сәйкес қарызды қайтару және басқа мiндеттемелердiң орындауында сенім етуге мүмкiндiк беретiн ақпаратпен нығайған ұйымдар;
• II класс - қарыздар және мiндеттемелер бойынша тәуекелдiң кейбiр деңгей көрсететiн және қаржылық көрсеткiштер мен несиенi өтеу қабiлеттiлiктің белгіленген әлсiздiктi білдіретін ұйымдар. Бұл ұйымдар әлі тәуекел еткен болып қаралмайды;
• III класс - бұл проблемалық ұйымдар. Қаражаттардан айырылу қатері бар болуы екі талай, дегенмен пайыздарды толық алуы, міндеттемелерді орындау дүдәмал болып отыр;
• IV класс – бұл ерекше назар аударатын ұйымдар, себебі олармен ара қатынаста тәуекел туғызады. Қаражаттары мен пайыздарын бизнесті сауықтыру шараларынан кейін де жоғалтатын ұйымдар;
• V класс – ең жоғары тәуекел туғызатын, іс жүзінде төлеуге қабілеттігі жоқ ұйымдар.

Сонымен, кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын талдауының барлық қосылғыштарды үш топқа бөлуге болады:

• Бірінші кезекте инвесторды, әдетте, кәсіпорын не шығаратын, қайда орналасқаны, оның басшылары мен қызметкерлері қаншалықты тапқыр екені қызықтырады. Сондықтан, инвестициялық тартымдылықтын бастапқы қосылғыштар болып өнімдік, кадрлық және аумақтық жоспарлау табылады;
• Қаржылық талдау кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын талдаудың басты қосылғыш ретінде белгіленді, себебі, кәсіпорын қаражаттарында оның қызметінің (пайдалылық, рентабельдік), іскерлік белсенділігінің (қор қайтарымы, айналым қаражаттардың айналымдылығы), және қаржы қабілеттілігінің (өтімділік, меншікті қаражаттармен қамтамасыз етілу көрсеткіштері) басты нәтижелерін көрсетеді;

кәсiпорынның инновациялық, конверсиялық және әлеуметтiк тартымдылығы инвесторлар үшiн оның даму перспективалылығын бағалау ретiнде қаралады. Сондықтан олар бөлек топқа шығарылған. Осы қосылғыштар тобына жекешелендiру тартымдылығын да, маңыздылығы мен басымдылығы бойынша бiрiншi топқа жата алатындығымен, қосуға болады.

Қорытынды рейтинг бағалау кәсiпорынның қаржы-шаруашылық және өндiрiстiк қызметінiң барлық ең маңызды параметрлерiн (көрсеткiштерін), яғни жалпы шаруашылық белсендiлiгiн ескередi. Оны құрастыруда кәсiпорынның өндiрiстiк әлеуеті, өнiм рентабельдiгi, өндiрiстiк және қаржылық ресурстарды пайдалану тиiмдiлiгi, қаражаттардың жағдайы және орналастыруы, көздері және басқа көрсеткіштер туралы мәлiметтер пайдаланады [9, 28 б.]. Кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығының сандық бағасы 1 кестеде келтiрiлген.

 

 

1 кесте

Кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығының параметрлерi

 

Параметрі	Деңгей бағасы	Баллдық баға	Салмақтық коэффициент	Қорытынды баллдық баға
Тұтынушы үшiн өнiм тартымдылығы
Кадрлық тартымдылық
Аймақтық тартымдылық
Қаржы тартымдылығы
Инновациялық тартымдылық
Әлеуметтiк тартымдылық
Баллдар сомасы
Е с к е р т у – келесі көз негізінде жасалған [9]

 

1 кестеде келтiрiлген  критерийлердiң әрқайсысы: тұтынушы  үшiн өнiмнiң тартымдылығы, кадрлық, аймақтық, қаржы тартымдылығы   және басқалары (A – жоғары, B –  орта, C – төмен) тартымдылық деңгейi арқылы бағаланған. Әр көрсеткiш  мағынасына белгіленген балдық  баға беріледі. Ең жоғары балл  ең қолайлы мағынаға, ең төменгі  балл дағдарысты мағынаға сәйкес  келуi керек. Мағыналардың шкаласы төмендегiдей көрiнедi:

• А деңгейіндегі коэффициенттер – 10 балл;
• В деңгейіндегі коэффициенттер – 6 балл;
• С деңгейіндегі коэффициенттер – 2 балл.

Шкаланың ең жоғары мағынасы - 60 балл (10*6), мұнда 10 – әр көрсеткіштер тобының есептелген коэффициенттер бойынша ең жоғары балл;                   6 - инвестициялық тартымдылықты сипаттайтын көрсеткiштер саны.

Шкаланың ең төменгі мағынасы - 12 балл (2*6), мұнда 2 – әр құрылымдық топтың есептелген коэффициенттер бойынша ең төменгі балл; 6 - инвестициялық тартымдылықты сипаттайтын көрсеткiштер саны.

Осы пiкiрлер негiзінде баллдық шкала табалдырық мағыналары анықталды:

А деңгейі – 49 – 60 балл;

В деңгейі – 28 – 49 балл;

С деңгейі – 12 – 28 балл.

Шаруашылық ететiн субъектiнiң тартымдылығының қорытынды деңгейiн анықтау мақсатында әр құрайтын бөлікке маңыздылығына қарай салмақ коэффициенттерi тағайындалады.

Сонымен, ұсынылатын көрсеткiштер жүйесі кәсiпорындардың ашық есеп беру мәліметтерінде негiзделедi. Бұл талап бағалауды жаппай етеді, экономикалық үрдiстiң барлық қатысушылары арқылы кәсiпорынның қаржы жағдайында өзгерiстер тексеруге мүмкiндiк бередi.

 

Кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалауында негiзделген тәсiл инвестициялық нарықтың бөлек сегменттерiнiң инвестициялық тартымдылығын сипаттайтын сандық және сапалық факторларын зерттеуде негiзделедi.

Қазiргi уақытта отандық ғылыми әдебиетте ҚР аумақтары және өнеркәсiп салаларының инвестициялық тартымдылығын бағалау мәселелері, бөлек инвестициялық жобалардың тартымдылығы (тиiмдiлiгі) және кәсiпорынның инвестициялық ресурстарын қаржыландырудың түрлі сыртқы көздері есебiнен қалыптастыру мәселелері барынша толық әзірленген.

Сол уақытта кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығының бір қатар маңызды теориялық аспектiлерi одан әрі әзiрлеуге және практикалық түрде жүзеге асыруда мұқтаж етеді. Жеке алғанда, кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығын рөлі және орны елдiң инвестициялық нарығы элементтердiң бiрлерi ретінде анықталмаған, «кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығы» терминінiң танымал анықтамасы жоқ, кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығын түрлі белгiлер бойынша ғылыми негізделген жiктеме жоқ болып отыр. Инвестициялық үрдiстiң барлық қатысушыларының олардың экономикалық ықыластары позицияларынан өзара мүдделерiн жанасу мәселелерi жеткiлiксiз баяндалған.

Инвестициялық менеджмент бойынша ашық шетел әдебиетiнде кәсiпорындардың инвестициялауын және технологияларын ұйымдастыруының тек теориялық аспектiлерi ғана бар.

Ал жетекшi батыс сабағаттық фирмалар мен инвестициялық компаниялардың кәсiпорындарының инвестициялық тартымдылығын есептеу практикалық әдiстемелерi коммерциялық құпия болып саналады, отандық ғылыми қоғамның кең тобына жетімді емес және қазақстандық экономикалық талаптарға бейiмдемеген.

Ерекшелік ретінде McQuisney американдық консалтинг компаниясы ұсынған кәсiпорындардың инвестициялық тартымдылығын анықтау әдiстемесi болып табылады [16, 85 б.]. Әдiстеме төмендегiдей болып отыр.

Инвестициялық саясатты әзiрлеуге сенiмдi мәлiмет алу үшiн инвестициялық нарықтың конъюнктурасын зерттеудің жүйелiк тәсіл қажет, макродеңгейден (мемлекеттің инвестициялық ахуалынан) бастап және микродеңгейге (бөлек инвестициялық жобанының инвестициялық тартымдылығын бағалауына) дейін.

Осы реттiлiк инвесторларға ұсынылатын инвестициялық жобаны жүзеге асыру жағдайында ең жақсы дамулар перспективалары болатын және бар тәуекелдердi есепке алған салынған капиталға жоспарлайтын пайданы қамтамасыз ететін кәсіпорындарды таңдаудың проблемасын шешуіне мүмкiндiк бередi.

Статистикалық тәсiлдiң мәнi кәсiпорынның қаржылық есеп мәлiметтерi негiзінде негiзгi қаржы коэффициенттердің ең төменгi жинағы есептелетiнінде тұрады:

• К1 қарыз және меншiктi қаражаттардың ара қатынасы коэффициентi:

 

К1 = ҚК /МК,                                                  (4)

 

мұнда ҚК – қарыз қаражаттардың мөлшері;

           МК – меншікті капиталдың мөлшері.

 

• ағымдағы өтімділік коэффициенті К2:

 

К2 = АА/ ҚП,                                              (5)

 

мұнда АА – айналым активтерінің мөлшері;

       ҚП – қысқа мерзімді пассивтер мөлшері.

 

• активтер айналымдылығы коэффициенті К3:

 

К3 = Т/ А ож.,                                        (6)

 

мұнда Т – сатудан түскен ақша;

      А ож. – активтердің ортажылдық баланстық мөлшері.

 

• таза табыс бойынша сату рентабельдiгі Rт:

 

Rт. = Пс. / Т × 100%,                                          (7)

 

мұнда Пс. – сатудан түскен пайда.

 

• таза табыс бойынша меншікті капитал рентабельдiгі Rмк.:

Rмк = Пт / МК. × 100%,                                          (8)

 

мұнда Пт – кәсіпорынға түскен таза пайда.

Содан соң, сарапшы бағалары әдiсі арқылы, нарықтық қоршауды және корпоративтiк басқаруды сипаттайтын инвестициялық тартымдылықтың жалпы маңызды факторлар анықталады.

Осы модель стратегиялық та, портфелді және қаржы инвесторларымен де қолданылады.

Кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығының сандық және сапалық факторларының жиынтығы 2 кестеде ұсынылған.

 

 

2 кесте

Кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығының факторлары

 

Қаржы жағдайы	Нарықтық орта	Корпоративтiк басқару
Қарыз және меншiктi қаражаттардың ара қатынасы коэффициентi	Кәсiпорын мекендеген аймақтың инвестициялық ахуалы	Қоғамның жарғылық капиталында менеджментке бағынбайтын дауыстар үлесі
Ағымдағы өтiмдiлiк коэффициентi	Кәсiпорын жататын саланың инвестициялық тартымдылығы	Қоғамның жарғылық капиталындағы мемлекеттiк меншiктiң үлесi
Активтер айналымдылығы коэффициенті	Өнiм өткiзудің географиялық нарығы	Қайталама нарықта еркін айналымдағы акциялар үлесі
	Өнiмдi негiзгi көрiнiстiң өміршеңдік кезең сатысы	Директорлар кеңесінің мүшелерiне беретін сыйақы мөлшері
Таза табыс бойынша меншiктi капиталдың рентабельдiгi	Тауар нарығындағы бәсекелестiк деңгейi	Қаржы мөлдiрлiгi және ақпаратты ашу
Таза табыс бойынша сату рентабельдiгі	Табиғи ортаға экологиялық жүктеме	Кәсiпорынды басқару бойынша ұсақ акционерлердің құқықтарын сақтау
	Көлiк инфрақұрылымының дамуы	Соңғы қаржылық жылға дивиденд төлемдерi
Е с к е р т у – келесі көз негізінде жасалған [16]

 

Содан соң, әр факторға, сандық немесе сапалық болғанына қарамастан, тиiстi балдық баға қойылады.

Кәсiпорынның инвестициялық тартымдылығы факторларының абсолют мәндері және балдық бағасы 3 кестеде келтiрiлген.