Экономикалық өсудің мәні және көздері

басымды шығыстары

 

	2011	2012	2013
Барлығы	4 945,1	4 947,0	5 152,5
Оның ішінде:
Әлеуметтік міндеттемелер	1 643,7	1 822,5	1 945,0
Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы (2011-2020 жж.)	75,8	62,3	52,8
«2011-2015 жылдарға арналған саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы	71,6	75,3	69,4
Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы	5,6	6,2	6,5
Қазақстан Республикасын үдемелi индустриялық-инновациялық дамытудың мемлекеттiк бағдарламасы:	1 040,4	844,6	759,6
1. Экономиканың оны әртараптандыруын  және бәсекеге қабілеттілігін  арттыруын қамтамасыз ететін  басымды секторларын дамыту:	436	309,8	269,0
оның ішінде Агроөнеркәсіп кешені	218,0	197,7	187,7
2. Басымды секторларды  дамытуды қолдаудың түйінді шаралары	604,5	559,5	496,9
Тұрғын үй коммуналдық шаруашылығын жаңғырту және дамыту бағдарламасы	28,3	15,9	10,4
Халықаралық деңгейдегі жаңа зерттеу университетті дамыту	44,7	45,7	26,2
«Балапан» бағдарламасы (2010-2014 жж.)	25,5	16,8	15,4
"Назарбаев Зияткерлік  мектептері"АҚ	41,3	28,4	25,6
Іргелі және қолданбалы ғылыми зерттеулер	30,3	23,7	22,2
“Мәдени Мұра” жобасын іске асыру	1,7	1,3	1,4
Ауыз сумен қамтамасыз ету	79,3	62,6	50,4
Субвенциялар	789,9	880,6	865,8

 

         Барлық деңгейдегі бюджеттер  мен бюджеттен тыс қорлардың  шығындарын ұтымды жұмсаудағы  маңызды бағыт - мемлекеттік сатып  алу жүйелерін реформаларын болып  табылады. Мемлекеттік сатып алу  орталықтандырмау, өз өкілеттігін  орталық және жергілікті атқару  органдарына өткізу тұтас әдістемелік  тәсілдер негізінде басталады. Орталықтандыру  тек ең мәнді және аса ірі  аса көлемде тауарлар, жұмыстар  және қызметтерді сатып алуға  қатысты үкімет уәкілдік берген  органдар арқылы жүзеге асырылатын  болады. Жеткізушілердің таңдауларының  негізгі өлшемдерінің бірі–олардың  жаңак жұмыс орындарын тудыруға  қатыстырулары болып табылады.

Кесте 6

Қазақстан Респуликасының мемлекеттік бюджетінің шығындары

Жылдары	2009	2010	2011
Барлық шығындар	1946	2150	2678
Жалпы сипаттағы мемлекеттік шығындар	103	124	164
Қорғаныс	78	99	166
Қоғамдық тәртіп	152	179	240
Білім беру	250	327	455
Денсаулық сақтау	185	223	299
Әлеуметтік қамсыздандыру	345	422	502
Тұрғын үй-коммуналдық	118	135	199
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	57	81	122
Жер қойнауын пайдалану	24	35	52
Қоршаған ортаны қорғау	64	77	100
Көлік және коммуникация	119	161	289
Басқалары	33	48	39
Борышты өтеуге қызмет көрсету	30	28	34
Трансферттер	369	197	38
Операциялық сальдо	152	187	209

 

          ҚР Парламентінде  салық саясаты  талқыланғанда, ұлттық банкте ақша-несие  саясаты талданғанда жорамалданған  шаралар инфляцияға, жұмысыздыққа  қандай ықпал жасайды және  тұтас сұранымды ұлғайту немесе  азайту қажет пе деген мәселе  басты назарда тұруы керек.

 Өткен жылы экономикамыздың  өсу қарқыны 8,5 пайызды құрады. Жалпы  алғанда, ел экономикасы 2001 жылдан бастап жылына орта есеппен 10 пайызға өсіп отырды. Бұл өте үлкен де жедел өсу болып саналады.

Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында. 2000 жылдан бастап, мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындары 5 еседен астам ұлғайды. Біздің 5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып отыр. Бұл көрсеткіш осыдан 5 жыл бұрынға қарағанда екі есеге артық.

Салалық нысаны бойынша шығындар  материалдық өндіріс аясындағы шығындарға (өндіріс, құрылыс, ауыл шаруашылығы, көлік және байланыс, сауда салаларындағы шығындар) және  материалдық өндіріс аясындағы шығындарға ( білім, денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру, қорғаныс және басқару саласындағы шығындарға) бөлінеді.

Мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың екі әдісі бар: 
1.    Шаруашлық есептегі кәсіпорындарды қаржыландыру. Ол  жеке меншікті ресурстар арқылы, банк несиесі арқылы, сонымен қатар бюджет қаржаттары арқылы жүргізіледі. 
2.    Бюджеттік қаржыландыру.  Ол арнайы құжат- смета арқылы жүргізлетін әлеуметтік-мәдени шараларды, мемлекеттік билік органдарын, қорғаныс саласын қаржыландыруда пайдаланылады. Мұндай мекемелер  бюджеттік деп аталады. 
          Сонымен қатар бюджеттің қаржыландырудың келесідей нысандары бар: 
•    Дотация. Ақшалай қаражаттар қайтарымсыз тұрғыда бюджет пен бюджеттік емес қорлардан кәсіпорындардың шығындарын жабу үшін қолданылады 
•    Субвенция. Қаржылық көмектің бұл түрі халықты әлеуметтік қолдау бойынша  бойынша дайындалатын бағдарламалар мен шараларды қаржыландыру арқылы жүзеге асырылады. 
•     Субсидия. бюджеттен, бюджетік емес қорлардан және арнайы қорлардан ақшалай және натуралды нысанда бөлінетін қайтарымсыз жәрдемақы.  Бюджет тапшылығы және оны жабу әдістері 
Әрбір бюджетте мәндетті түрде кіріс пен шығыс бөлігін теңестіру қажет.       Жалпы алғанда қаржыландыру – бюджет қаражатын бөлу деген ұғымды білдіреді. ҚР-ның мемлекеттік қаржының, оның есебінен шығыстар қаржыландыруға тиіс және өзге түсімдер есептелуге тиіс бюджет деңгейін белгілеуге жол берілмейді.        Ағымдағы нысаналы трансферттер мемлекеттік, салалық немесе аймақтық бағдарламалардың іс-шараларын орындауға ғана, сондай-ақ қаржы жылы ішінде әкімдердің өтініші бойынша ҚР Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен қаржыландырылатын іс-шараларға ғана беріледі. Дүниежүзілік тұтынудың жаһандық қысқаруы салдарынан Қазақстанның экономика салаларындағы іскерлік белсенділіктің бәсеңдеуіне байланысты 2011 жылы бюджет жүйесі табысының күрт төмендеуі байқалды.

Сурет 14. Салалар бойынша мемлекеттік бюджет шығыстары

 

 

2.2 ҚР-ның салаларының  жағдайына талдау жасау

 

          Қысқа мерзімді экономикалық  индикатор 2012 жылғы қаңтар-ақпанда 2011 жылғы қаңтар-ақпанға қарағанда 104,6%  құрды.  Қысқа   мерзімді  экономикалық     индикаторды    есептеу   жеделділікті  қамтамасыз    ету  мақсатында    жүзеге  асырылады және ЖІӨ-ң 67-68%-н құрайтын  ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік және байланыс сияқты  негізгі салалар бойынша шығарылым  индекстерінің өзгеруіне негізделеді.

       Қазіргі кезде бәсекеге қабілетті елді талдау 9 көрсеткіш бойынша анықталады. Қазақстан институты 75, инфрақұрылым 68, макроэкономика 10, денсаулық және мектеп 86, жоғарғы оқу 51нарықтық нәтижелілігі 44, технологиясы 66, кәсіпкерлік 72, инновация 70. Осыдан шығатын қорытынды артта қалған салаларды дамытуға күш жұмсау. Жүйенің бір жері жетіспеу, жүйені ауруға шалдықтырады. [1]

          2012  жылғы  ақпандағы  жұмыссыздар  саны  бағалау  бойынша  500,2  мың  адамды  құрады. Жұмыссыздық  деңгейі экономикалық белсенді  халық   санына 5,5% құрады. Жұмыспен қамту  органдарында жұмыссыздар ретінде тіркелгендер саны 2012 жылғы ақпанның соңына 57,6 мың адамды құрады немесе экономикалық белсенді халық санына  0,6%.  Жасырын жұмыссыздық  деңгейі  бағалау  бойынша  экономикалық  белсенді  халық  санының  0,5% құрады.

 

    

Сурет 15. Жалдамалы жұмысшылар саны өсу темпі

 

  2012   жылғы   қаңтарда    қызметкерлерге     есептелген   орташа    айлық   атаулы жалақы 92191 теңгені   құрады. 2011 жылғы қаңтарға қарағанда 19,0% өсті. Нақты жалақы индексі 2011 жылғы қаңтарға 112,4% құрады.

         2012 жылғы қаңтарда кәсіпорындардағы (ұйымдардағы)* жалдамалы қызметкерлер саны 3601,5 мың адамды құрады, оның ішінде ірі және орта кәсіпорындарда – 3119,4мың адам. 2012 жылғы қаңтарда ірі және орта кәсіпорындарда 90,5 мың адам қабылданды. Әр түрлі себептермен 77,2 мың адам жұмыстан шықты. Бір қызметкермен 150,1 сағат жұмыс істелді. 2012 жылғы қаңтардың соңында ірі және орта кәсіпорындарда (тiзiмдiк санға 0,7%) 20,7 мың бос орын толтырылмады. [50]

Қазіргі таңдағы өнеркәсіптік сала жеке түрлеріне байланысты мынадай кешендерге біріктіріледі:

          - отын-энергетикалық;

          - металлургия;

          - машина және машина жасау;

          - орман-химиялық;

          -   агроөнеркәсіп;

          - әлеуметтік (жеңіл өнеркәсіптегі  халықтың тұтыну тауарларын қамтамасыз  ету саласы).

Отын-энергетикалық кешен. Қазіргі кезде отын-энергетикалық қорлардың басым бөлшегі тікелей отын және энергия ретінде пайдаланады, ал оларды прогрессивті бағытта пайдалану өте төмен. Тұтынылған отын-энергетикалық қорлардың тек қана 0,3 пайызы химиялық және мұнай-химиялық өнімдерді өңдіруге жұмсалады.

Жақын шетелдермен шаруашылық байланыстардың бұзылу жағдайында нарыққа көшу кезеңінде автономиялық энергетика жүйесін құру қажет. Сондықтан республиканың отын-энергетикалық шикізаттарын дайын өнім өңдіруге дейін өңдеу қажет. Жақын келешекте Қазақстан электр тогын өңдіру өзінің дәстүрлі энергия көздерін пайдалануға сүйенеді. Олар көмір, су қоры, осылар мен қатар атом энергиясы да дамиды.

Мұнай және газ өнеркәсібі. Республикада мұнай қорының молдығы және мұнай шығарудың техника-экономикалық қолайлылығы оны шығару көлемін шұғыл көбейтуге мүмкіншілік береді. Мұнайды шығарылатын жерде өңдеу, шикі мұнайды шетке шығарудан және мұнай өнімдерін шеттен әкелуден экономикалық жағынан ұтымды.[19]

Қазіргі уақытта республикада келесі өте ірі мұнай-газ кен орындары жұмыс істейді: Теңіз, Қарашығанақ, Өзен және т.б.

 

 

Сурет 16. Мұнай және газ өнеркәсібінің айырмашылығы.

 

Химия өнекәсібінің дамуы мына бағыттармен жүріп келеді:

- орасан мол фосфорит  қорларын игеру және фосфорлық  тыңайтқыштарды өндіру;

- түсті және қара металлургияның  күкірт қышқылдарын пайдаға асыру;

- мұнай-химия синтез өнімдерін  өндіру;

- шаруашылық айналымға  әр түрлі тұз қорларын енгізу  т.б.

Республикада табиғи тұздарды шығару және және өңдеу химия өнеркәсіп саласында маңызды орын алады. Батыс Қазақстанда Индер және Жилян калий тұз-кен орындарының, республиканың солтүстік шығысында Павлодар облысында бірнеше ас тұздары кен орындарының негізінде сода өндірісін ұйымдастыруға болады.

Металлургия және машина жасау кешендері. Қазақстан экономикасының  негізгі салалары тау-кен қазу және металлургия өнеркәсібі.

Өндірістің технологиялық деңгейінің төмен қалыпта сақталуы, энергияны көп қажет ететін және экологиялық жағынан зиянды технологияны қолданудың жоғары дәрежеде қалуы. Өндірістік-технологиялық құралдардың деңгейін және құрылымының нашарлауы және тозуы.

Қазақстан кейбір пайдалы қазындылар қорларының көлемі бойынша дүние жүзінде алдыңғы шепте бола тұрып, олардың сапасы жағынан, өкінішке қарай, соңғы орында тұр. Бұл мынадай жағдайларға себепші болады: біріншіден металлургия өнімдерін өндіру үшін көп материалды және энергиялық қажет; екіншіден, республиканың тау-кен металлургия кешенінің өнімдерінің минерал шикізаттарының әлемдік рыногында бәсекелесуі қиынға түседі.