Экономикалық өсудің мәні және көздері

      - Құн. ЖҰӨ және ЖІӨ өңдірілген жалпы өнім көлемін ақша түрінде өрнектейді.

         - Соңғы. Экономикадағы барлық өнім  соңғы және соңғы емес болып  екіге бөлінеді. Кез-келген макроэкономикалық  агент соңғы тұтыну, яғни өнім  әрі қарай өңдеуге немесе сатуға  жатпайтын өнімді соңғы дейміз.

        ЖҰӨ-ді  және ЖІӨ-ді есептеудің үш тәсілі  бар:

        - шығын  бойынша (соңғы өнімді пайдалану  бойынша);

        - табыс  бойынша (қайта бөлу тәсілі);

        - қосылған  құн бойынша (өндірістік тәсіл).

       Жалпы  ұлттық өнімді және жалпы ішкі  өнімдді шығындар бойынша есептегенде: барлық экономикалық агенттердің  шығындарының сомасы, оның құрамына: үй шаруашылығының тұтыну шығындары; фирмалардың инвестициялық шығындары; мемлекет тарапынан сатып алынатын  және қызмет көрсетулерге кететін  мемлекетік шығындар жатады, шет  мемлекет секторының / таза экспорт  шығындары.

1.Шығын құрауыштары (ЖҰӨ У) – тұтыну С, инвестиция І, мемлекеттік сатып алу G, таза экспорт NX.

        Тұтыну  шығындары (С) – үй шаруашылығындағы  қызмет көрсетулер мен  тауарлар  сатып алуға жұмсайтын шығындары. Тұтыну шығындарының құрамына:

        - күнделікті  тұтынуға кететін шығындар;

        - ұзақ  мерзімде пайдалынатын тауарларға  жұмсалатын шығындар;

        - көрсетілетін  қызметерге кететін шығындар.

        Инвестициялық  шығынлар (І) – фирмалардың инвестициялық  тауарды  сатып алуға жұмсайтын  шығындары яғни мұндай тауарлар  капитал қорын өсіреді.

        Инвестициялық  шығындар құрамына:

        - негізгі  капиталға инвестиция, фирмалардың  қондырғы сатып алуларынан  және  өндірістік құрылысқа жұмсалатын  шығындардан тұрады;

        - тұрғын–үй  құрылысы инвестициясы (құрылыспен  айналысатын фирмалар тұрғызады, ал үйді сатып алатындар, үй  шаруашылығы төлейді);

        - тауарлы-материалды  қорларға қажетті инвестициялық  құрамында (өндірістің үздіксіз  қамтамасыз ететін  материалдар  мен шикізаттар қоры, өндірістің  технологиясына байланысты бітпеген  өндіріс,  сатылмаған дайын өнім  қоры).

         Мемлекет тарапынан сатып алулармен  қызмет көрсетулерге кететін  шығындар (G) құрамына кіретіндер:

         - мемлекеттік тұтыну;

         - мемлекеттік инвестиция.

         Шет мемлекет секторының, таза  экспорт шығындары (XN) – экспорттан  түскен табыстан импортқа кеткен  шығындардың айырмасы немесе  сауда балансы сальдосы: XN=EX-IM.

          Сонымен, ЖҰӨ және ЖІӨ =Y=C+I+G+XN.

          2. ЖҰӨ мен ЖІӨ-ді табыс бойынша есептегенде:

          Жалпы ұлттық өнім  табыс бойынша = жалпы ішкі өнімді табыс бойынша + шет мемлекеттен түсетін таза  факторлы табыс.

         Сонымен, жалпы ішкі өнімді табыс  бойынша = жалақы + жалақы төлемі + пайыздық  төлем + жеке меншік табыс + корпорация  тайдасы + жанама салық + амортизация + шет мемлекеттен түсетін таза  факторлы табыс.

         Таза ұлттық өнімді алу үшін, өндірістік кәсіпорындар, жабдық  және тұрғын үйлердің жылына  төмендейтін құны өлшемін, яғни  капиталдың негізгі тозу құнын  есептейміз:

         ТҰӨ = ЖҰӨ - капиталдың негізгі тозу құны немесе амортизация.

         ТҰӨ - нен жанама салықтарды алып тастасақ, басқа көрсеткіш аламыз.

         Ұлттық табыс = ТҰӨ-жанама салық.

         Ұлттық табыс барлық экономика  агенттерінің табыс жиынтығын  көрсетеді. Ұлттық есеп жүйесінде  ұлттық табыс алу тәсіліне  байланысты мынадай  құрауыштарға  бөлінеді:

        - еңбекақы (73). Жұмысшылардың алатын жалақысы  мен сыйлығы;

        - жеке  меншік табыстар (7). Мәселен, кішігірім  дүкендер, фермалар, т.б;

        - ренталық  табыс (2). Жылжымайтын мүлік иелерінің  алатын пайдасы, оған қоса өздері  өзіне «төлемейді» деп есептелінген  жалдау ақысы жатады;

         - корпорация пайдасы (11). Жұмысшылар  мен несие  берушілерге  төленген  төлемнен қалған корпорация пайдасы;

         - таза пайыз (7). Белгілі бір елдің  кәсіпорын төлемдерінің пайыздық  сомасы мен олар арқылы алынған  пайызлық сома елдердің экономикалық  агенттерінен түскен пайыздық  соманы қосқанға тең.

         Жеке табыс = ұлттық табыс - корпорация  пайдасы – әлеуметтік сақтандыруға  салынған салымдар – таза пайыз +дивиденттер + мемлекеттен халыққа  берілетін трансфертті төлемдер + жеке табыс (пайыз түрінде алынған).

         Қолда бар табыс = жеке табыстар - жеке салықтық және салықтық  емес төлемдер.

        Жалпы  ұлттық өнімді және жалпы ішкі  өнімді қосылған құн бойынша  есептегенде экономикадағы барлық  өндіріс түрлері және барлық  салалар бойынша қосылған құндар  сомасы есептейді.

        ЖҰӨ - экономика жағдайын сипаттайды, адамдар аз табысқа қараған  да  үлкен табыстарды көбірек  қалайды. Яғни өндіріс тауарлары  мен көрсетілген қызмет көлемі  жоғарылаған сайын, өзіндік қанағататну  дәрежесінің деңгейі, өндірістік  және мемлекеттік тұтыну деңгейі  жоғары болады.

        ЖҰӨ - экономикадағы табыс пен өндірістегі  шығын көлемін бірдей өлшейді. Себебі, бұл өлшемдер соңында  бірдей болады. Жалпы, экономика  үшін  табыс көлемі шығын көлеміне  тең болуы керек. Бұған көз  жеткізу үшін, біз ұлттық есепшотты, ЖҰӨ статистикалық жүйе өлшемін  және  басқа да сонымен байланысты  көрсеткіштерге талдау жасап, оқып  үйренуіміз керек.[39]

        Ауыспалы  көлем 2 түрге бөлінеді – қор және ағын.

        Мәселен, шелек ішіндегі судың көлемі  – бұл қор, ол әдетте нақты  уақыт мерзімімен өлшенелі, кран  арқылы құйылатын  су көлемі  – бұл ағын, ол әдетте бірлік  уақыт көлемімен өлшенеді.

        Әлеуметтік-экономикалық  статистика – қоғамда болып  жатқан  әлеуметтік–экономикалық  құбылыстар мен процестерді  көрсеткіштер  жүйесі  негізінде мінездейтін  қоғамдық ғылым, ол даму заңдылықтары  мен тенденциясының  негізгі пропорциясын  анықтайды. Әлеуметтік–экономикалық  құбылыстардың  экономикалық теория  аспектілерін зерттей отырып, сандық  өлшемінің жай көрсеткіші ретінде, (өндіріс көлемінің динамикасы  мен құрылымы, халық саны,  тауарлар  мен қызметтер бағасы т.б.) Сонымен  қатар күрделі әлеуметтік–экономикалық  құбылыстар мен процестерді қандай  да бір жиынның әр түрлі  әлеуметтік қатынасы ретінде  қарастырады.

         Әлеуметтік–экономикалық статистика  нарық жағдайын да бір жағынан  қоғамның әлеуметтік–экономикалық  даму факторын тіркеу, жинаумен  айналысады. Ал екінші жағынан  барлық сатты және әлеуметтік  бағдарламаларды ғылыми негіз  деп  талдау жасап, сәйкес шешім  қабылдау үшін  қорытындылар жасайды.

         Отандық әлеуметтік–экономикалық  ұйымдастыру ұлттық статистиканың  қызметі дегенініміз – статистикалық  қызметпен айналысатын барлық  үкіметтік ұйымдар.  Қазақстанда  мұндай жұмыспен айналысатындар: ҚР статистика жөніндегі агенттігі  және облыстық статистикалық  ұйымдар, қалалық статистикалық  ұйымдар. Бұл органның ұсынатын  мәліметтері ресми статистика  бол\ып табылады. Ресми емес статистикаға кіретіндер: жекелеген ғылыми мекемелер, сауда палаталары, партиялар, ұйымдар, т.с.с. арқылы алынатын  статистикалық мәліметтер жатады.

          Мемлекеттік статистикалық ұйымдарды  статистикалық органдардың  құүқығы, мақсаты, қызметтері мен міндеттері  міндеттері анықталған статистикалық  тұрақты заң қадағаланады. Ресми  емес статистиканың ұйымдар және  жеке тұлғалар үшін міндетті  емес. [43]

        Ұлттық  байлық елдің экономикалық қуатын  мінездейтін негізгі көрсеткіш. Ол мемлекеттің әлеуметтік–экономикалық  потенциалын анықтайды. Өнім шығару  процесінің  нәтижесін ұлттық  байлық көрсетеді. Ал басқа жағынан  алып қарасақ, бұл халықтың өмір  сүру деңгейінің негізгі факторы. Оны зерттеудің әлеуметтік–экономикалық  мәні осында жатыр. Ұлттық байлық  елдің экономикалық жағдайын  анықтау үшін қолданылады. Ұлттық  шот жүйесінде ұлттық байлыққа  мінездеме беру үшін  экономикалық  активтер термині қолданылады. Оның  негізгі белгісі  олардың иемденуден  алатын  экономикалық пайда алу  мүмкіндігі болып табылады. Экономикалық  активтер бұл объектілер оған  институционалдық бірліктердің  меншіктік құқығы жүргізіледі. Және  олардың иелерінің қандай да  бір уақыт аралығында иеленуі  немесе  пайдалануы кезіндегі  экономикалық пайда алу. Пайданың  негізгі түрі –активтің болашақта  пайда әкелу. Яғни материалдық  немесе материалдық  емс активтер  өзінің иесі үшін капитал болып  табылады.

        ҰЕЖ - өзара байланыстағы статистикалық  көрсеткіштер жүйесінің макродеңгейде  аяқталатын, нарықтық экономикаға  бара бар ұлттық.

        Ұлттық  есеп жүйесі ұдайы жетілдіріліп  отырады. 1968 жылдан бастап ұлттық  есеп салааралық теңгеріммен, кәсіпорын  статистикасы – қаржылық статистикасымен, материалдық ағыстар – ақшалай  ағыспен, ал ресурстар (материалдық, еңбек және қаржылық) өзара және  ақтық нәтижелер мен интеграцияланып  келеді. Қазіргі уақытта ҰЕЖ негізінде  тұрмыс жағдай көрсеткішін нарықтан  тыс қызметті бағалау арқылы, мысалы, ақырғы өнімге бос уақытты  пайдалану және үй шаруашылығындағы  жәрдем ақыны ендіру жолымен  есеп айырысуға ұмтылыс жүзеге  асырылуда.

        Бұқпантай  экономика деп, ол жөніндегі статистикалық  ақпарат көпе-көрінеу жасырын  қалған немесе әртүрлі себептер  бойынша 

         Шаруашылық етуші субъектінің  ресми есебінен бұрмалынатын  кез-келген экономикалық қызметтің  түрлерін түсіну керек. Бұқпантай  экономиканың пайда болу себептері  әртүрлі болуы мүмкін. Ол ұдайы  бизнес субъектісінің жаман ойларынан  туа бермейді, бұқпантай экономиканың  тууына көп жағдайда ресми  өкіметтің бақылаушы органдарының  нашар жұмыс істеулері де ықпал  етеді.

        Ең  алдымен айтарымыз, бұқпантай экономиканың  пайда болуына және жаппай  дамуы шаруашылыфқ етуші субъектілер  мен экономика реформалау жылдарындағы  жеке кәсіпкерлерінің күрт өсуіне, сондай-ақ кәсіпкерлік пен бизнес  саласындағы қатынастарды реттейтін  көптеген заң актілерінің жетілмеуіне байланысты болып отыр. Мұндай факторлардың қатарына ұзақ уақыт бойы еліміздегі, шағын және ұсақ бизнестің құқықтық мәртебелерінің анықталмағандығын жатқызуға болады.

        Бұқпантай  бизнестің дамуына салық салу  жүйесінің екі ұштылығына және  қаржылық есеп беруінің сенімсіздігіне  өз ықпалын жасаыған салық  заңнамасымен фискалдық саясаттың  жетілмегендігі де біршама рөл  атқарды.

         Көптеген өндіріс тауарлары бірнеше  кезеңдерден өтеді; бір фирмада  шикізат аралық тауарға айналады, содан кейін басқа фирмаға  дайын өнім өңдіру үшін сатылады. Біз осындай тауарларды ЖҰӨ  есебінде қалай есептеуіміз керек, Айталық, фермер бірнеше кг тауық етін KFC фирмасына 0,50 долларға сатады. Содан кейін KFC елге 1,50 доллар көлемінле  гамбургер сатады. Осы жағдайда ЖҰӨ есептегенде, еттің және гамбургердің бағасы 2 долл.  Деп есептеу керек пе немесе тек гамбурді  1,50 долл. Деп алу керек пе?

        ЖҰӨ-ге  тек соңғы өнімнің бағасы ғана  кіреді. Сондықтан гамбургердің  бағасы ЖҰӨ-нің  бөлігі болып  табылады. Ал еттің бағасы енгізілмейді. ЖҰӨ  тек 1,50 долл-ға көтеріледі.  Мұның себебі, аралық өнімнің  бағасы соңғы өнімнің бағасына  кіргізіліп қойылға. Фирманың қосымша  қосқан құны өңдірілген өнімнің  құнының фирманың аралық өнімге, өзі жасаған құнынан алып тастағандағы  айырмасына тең.

         ЖҰӨ дефляторы мен  тұтыну бағасының индексі жалпы баға деңгейі туралы әртүрлі ақпарат береді. Осы екі көрсеткіш арасында мынадай негізгі айырмашылықтар бар:

        - ЖҰӨ  дефляторы барлық өңдірілген  тауарлар мен көрсетілген қызмет  түрлерінің құнын көрсетеді, ал  ТБИ тек тұтынушы тұтынатын  тауарлар мен қызметтердің бағасын  есептейді;

        - ЖҰӨ  дефляторы тек қарастырылып отырған  мемлекеттің азаматтары өңдірген  тауарларды есепке алады;

       - бағаның  әртүрлі болуында. ТБИ  өзгермейтін  тауарлар жиынында есептелінеді, ал ЖҰӨ дефляторы  тауарлар  жиынының өзгеруіне байланысты  болады.

        ЖҰӨ  деф = атаулы ЖҰӨ/нақты ЖҰӨ = P*Q/P09*Q

        ТБИ = P*Q09/P09*Q09 [2]

 

1.3 Экономикалық өсудің  ғаламдық тенденңиялары