Инвестициялық жобаларды экономикалық талдау және бағалау

Қазiр инвестициялық жобаларды iске асыру жұмысы бiр жолға қойылды. Әрине, “Самұрық-Қазына” ұлттық әл-ауқат қорының тиiмдi жұмыс ырғағының арқасында. Инвестициялық жобаларды жүзеге асырудың тағы бiр тиiмдi жағы — жаңа жұмыс орындары ашылатынын ескеруiмiз қажет. Мәселен, “Самұрық-Қазына” ұлттық әл-ауқат қорының бастамасымен инвестициялық жобаларды жүзеге асыру кезiнде 50 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылды. Дағдарыс бүкiл әлем экономикасын екi бүйiрден қысқан шақта, жаппай жұмыссыздық белең алған кезеңде 50 мың адамды жұмыспен қамту үшiн қаншама күш-қайрат қажет екенiн бағамдай берiңiз.

Егер сала бойынша жобаларды жекелеп қарастыратын болсақ, Атырау мұнай өңдеу зауытын қайта жөндеуден өткiзу, модернизациялауды айтуға болады. Бұған қоса мұнайды тереңдете өңдеу жүйесiнiң құрылысы бар. Бұл жобаның құны 1,1 миллиард доллар. Құрылысы 2011-14 жылдарға жоспарланған. Егер жоба еш кедергiсiз iске асатын болса, онда 3 мыңға жуық жұмыс орны ашылады.

Тағы бiр iрi жобалардың бiрi — Павлодар мұнай өңдеу зауытын қайта жөндеу және модернизациялау. Бұл жобаның да жалпы құны 1 миллиард долларға жуықтайды. Құрылысы 2011-13 жылдарға жоспарланған. Халықаралық стандарттарға сай мұнай өнiмдерiн шығаратын зауыт құрылысына 3100 адам жұмылдырылады. Бұдан басқа да Атыраудағы газхимия зауытының құрылысын айтуға болады. Жалпы құны 6,3 миллиард доллар болатын бұл жобаны iске асыруға 12 мың адам тер төгедi. Әрине, бұл — мұнай мен газ саласына қатысты жобалар. Ал ендi энергетика, транспорт, тау-кен металлургия, химия, фармацевтика салалары бойынша оншақты iрi жоба жоспарланған.

Балқаш жылу электр стансасы. 2014 жылға дейiн құрылысы бiтуге тиiс жоба iске асса, Алматы облысы аймағындағы электр мәселесi шешiлер едi. Транспорт саласы бойынша Жетiген — Қорғас темiржолын айтуға болар. Фармацевтика фабрикасы, күкiрт қышқылын шығаратын зауыт, фосфорлы тыңайтқыш зауыты — бәрi-бәрi ел игiлiгi үшiн iске асырылып жатқан жобалар.

Соңғы бес жылда шикiзат өңдеу өнеркәсiбiне (шикiзат өндiру емес!) 3 миллиард доллардан астам инвестиция салынды.

«ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ инвестициялық жобаларының қоржыны 50-ден астам жобаны қамтиды, олардың 38-і іске асырылу сатысында. Оларды іске асыру бізге барынша елеулі нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. 2020 жылға қарай мұнай және газ өндіру 1,5 есеге ұлғаяды, қайта өңдеу ағымдағы  13,7 миллионнан  19 миллион тоннаға дейін, мұнайды тасымалдау көлемі  – ағымдағы 65,8 миллионнан 85 миллион тоннаға дейін, газды тасымалдау көлемі –  ағымдағы  98,8 миллиардтан 132 миллиард текше метрге дейін ұлғаяды, сондай-ақ   мұнайды қайта өңдеу тереңдігі 68%-тан 90%-ға дейін ұлғаяды, мотор отындарының сапасы  Еуро-4 және 5 стандарттарына дейін жеткізілетін болады.

Мұнай-газ секторынан басқа, біздің тағы бір маңызды басымдығымыз – бұл энергетика. Мұнда іске асыру сатысында жалпы құны 8,6 миллиард доллар болатын «Самұрық-Энерго» АҚ-ның 19 жобасы тұр.  Компанияның іске асыратын барынша ірі жобаларының арасында «Қуаты 1 320 МВт Балқаш жылу электр станциясын салу» жобасын атауға болады.  Бүгінгі күні Samsung Engineering Company Limited компаниясымен БЖЭС бірінші модулін жобалауға, жеткізуге және толық салуға келісімшартқа қол қойылды.   Қазақстанның және Кореяның басшылары 2012 жылғы қыркүйектің ортасында  құрылыстың ашылу рәсімін өткізді.

Компаниялардың жобаларын іске асыру Қазақстанның оңтүстігінде электр энергиясына тапшылық проблемасын шешуге мүмкіндік береді, Орталық Қазақстанды электрмен жабдықтау сенімділігін арттырады және Ұлттық электр желісінің барлық аймақтарын біріктіреді.  

Жаңа шешімдерді 17 қазандағы мемлекеттік комиссия отырысының қорытындыларында атап өтемін. Біз полипропилен өндіру бойынша газ-химия кешенін қаржыландырудың түпкілікті схемасын бекіткеніміз, Жамбыл облысында химия паркінің жобасын мақұлдағанымыз маңызды. Жақын арада осы парктің инфрақұрылымын салуды бастаймыз және оған қоса осы жерде  4 жоба іске асырылатын болады: көкшіл қышқыл және натрий цианидын, каустикалық сода және хлорды, үш хлорлы фосфор және глифосат өндіру. Іс жүзінде біз екі қуатты химиялық кластер үшін негіз қалаудамыз, олардың жанынан болашақта жүздеген орта және шағын өндірістер пайда болуы мүмкін [21].

2014 жылға дейін қор компанияларының қатысуымен жалпы сомасы шамамен 150 миллиард теңгеге жаңа отандық өндірістерді құру бойынша тағы 44 жобаны іске асыру жоспарланып отыр.  Осы жобаларды іске асыру қор компанияларының қажеттілігін жыл сайын 90 миллиардтан астам теңге сомасында отандық тауарлармен қосымша қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. 

Қор сатып алу үдерісінің ашық болуын қамтамасыз ету жөнінде де үлкен жұмыс жүргізуде. Осы бағыттағы шаралардың бірі сатып алу үдерісінде адам факторын азайту болып табылады. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, сатып алу саласындағы транспаренттік жүйе құрудағы біршама тиімді инструмент оларды автоматтандыру болып табылады.

Мемлекеттегі ең маңызды мәселелердің бірі экономикалық өсудің экспорттық-шикізаттық үлгіден инновациялық үлгіге көшудің  қажеттілігі, ал бұл жағдайды өзгерту  адекваттық шараларды жедел түрде  қабылдауды талап етеді. Мәселені шешу инновацияға бағдарланған экономикалық жүйелерді қалыптастыру шеңберінде ғана мүмкін. Сол үшін «Самұрық-Қазына» АҚ қызметінің негізгі екпіні экономиканың әр түрлі салаларына инновацияларды енгізуге бағытталған.

«Самұрық-Қазына» АҚ компаниялар  тобын қойылған мақсаттарға  жету үшін белсенді жұмысты басталды.

«Самұрық-Қазына» АҚ инновациялық қызметке негізделген  Қор компанияларының  инновациялық дамудың басты басымдықтары белгіленді:

• Қорды үнемдеу
• Экологияға бейімдік
• Қауіпсіздік
• Қазақстандық тауарлардың көптігі

Бұл құндылықтар Қордың тұтынушылар, жабдықтаушылар мен серіктестермен қатынасының негізі болып табылады.

Ағымдағы жылда «Самұрық-Қазына» АҚ еншілес компанилардың ғана ғылыми зерттеу бойынша қаржыландыру көлемі 8 млрд. теңгені құрады, ал бұл еліміздің  ғылымға бөлінетін қаражаттың төрттен  бір бөлігін құрайды.

Келесі жылдан «Самұрық-Қазына»  АҚ бір топ компаниялардың инновациялық қызметтерін бақылау жүйесі жөнделеді. Инновациялық дамудың бақылау жүйесі Қор мен оның еншілес компанияларына бірыңғай болады, және олардың инновациялық дамытуды бақылау барлық кезеңдерде жүзеге асады: жоспарлау, қаржыландыру, орындау және бақылау.

Соның ішінде компаниялардың инновациялық қызметтерін  бақылау мақсатында оларды Даму жоспарына қосу үшін келесі KPI инновациялық қызметтер белгіленді:

• Жаңа өнімдер мен технологияларды жасау және енгізуге бағытталған инвестициялардың үлесі;
• Патент/бастапқы патент саны;
• Ғылыми-Техникалық Кеңестен кейін енгізілген жобалар/рационалдық ұсыныстар саны;
• Ғылыми-Техникалық Кеңестің қарауына жіберілген жобалар/рационалдық ұсыныстар саны;
• Ғылыми-Техникалық Кеңеспен мақұлданған жобалар саны.

Осы бағдарлама шеңберінде Қор компанияларының  инновациялық ПӘК тізіміне біз ұйымдардан алынған патенттер саны мен ресми  тіркелген халықаралық ғылыми жорналдарда  жарияланған  қызметкерлердің мақалалары енеді. Демек, Қор өз компаниялары шығаратын  өнім сапасына және қызметкерлердің  дүниежүзілік стандарттарға сай  дәрежелеуіне зор назар аударуда.

«Самұрық-Қазына» АҚ басшылығымен келесі жылдан бастап таза табыстан 10% инновацияға бөлінеді.

«Самұрық-Қазына» АҚ бақылауында  қазір ірі компаниялардың 19 жобасы бар.

«Самұрық-Қазына» АҚ 3 жобасы құны 28 млрд. теңгені құрайтын «Алатау» Инновациялық технологиялар паркі» Арнайы экономикалық аймақты дамытудың флагманы болып  келеді:

• «Қазақстан-Британдық Техникалық Университеті» саябақта мұнай, газ және IT мамандар бойынша 2 мың студенттерді оқытатын Информациялық технологиялар мен мұнай-газ инжиниринг институттарын орналастыруды көздейді.
• «Қазақстандық мұнай және газ институты»  мұнай-газ индустриясында зерттеу оралығы болатын Ғылыми-Зерттеу орталықтың құрылысын жоспарлауда.
• «Қазақтелеком» АҚ VAS-қызметтерін дамыту және көрсетуде «Инновациялық технологиялар паркін» құруды жоспарлауда.

2.   «Алматинский завод СМС» ЖШС инвестициялық жобасын талдау

Алматыда  синтетикалық кір жуу жабдықтарын өндіретін, қолмен жуу мен автоматты  және активаторлы жуғыш машиналармен жууға арналған «RA»  және қолмен жуу мен активаторлы кіржуғыш машиналармен жууға арналған «Айна»  отандық маркалы кіржуғыш ұнтақтарын өндіруші «Алматинский завод СМС» ЖШС зауыты бар. Аталған зауыттың өнім өндірісін  жаңалау қажеттігі әлдеқашан туындаған, өйткені Қазақстанда  аталған зауыттан басқа,  әлі күнге дейін  тұрмыстық және техникалық кіржуғыш ұнтақтар сегментінде тұрмыстық химия өнімдерін өндіретін отандық өндіруші жоқ. Аталған зауытта өнім «Ballestra» технологиясы бойынша өндіріледі.

 Ballestra  технологиясы  синтетикалық кіржуғыш жабдықтар саласымен байланысты жандарға жақсы мәлім, осыдан 30 жыл бұрын ең алғаш  Ballestra нарыққа   S03 (Sulphurex) зауыты мен жалпы қуаты жылына 6 000 0000 тоннадан  асатын (Sabiz) тозаңдатқышымен кептіру зауыттарын  шығарды , сонымен кіржуғыш ұнтақтар өнімінің әлемдік мөлшерінің  анағұрлым бөлігін жапты [22].

Сіңбірік арқылы жоғары қысыммен тозаңдатылған және алдын ала сумен араластырылған ұнтақ пасталы қарсыағынды ыстық ауамен( 250оС ден  450оС қа дейін)  кептіру жолымен алынатын әдеттегі тозаңдатқышпен кептіру үдерісі алғашқы инвестиция мен пайдалану құнын есепке алғанда, аз көлемде өндірістер үшін кейде келе бермейді. 

Ұнтақ өнімдердің кейбір түрлері үшін, төменгі қаржықұю және төмендетілген шығындарға қатысты жаңа өндірушілердің талаптарын қанағаттандыру  үшін, Ballestra арнайы мұнарасыз  типтес зауыт жасап, шығарды ( арнайы  жасалған KETTEMIX реактор грануляторына негізделген мұнарасыз өндіру). Ballestraның үлкен өндіріс агрегаттарын  ( әлем бойынша 500 ден астамы сатылды)  және  жоғарысапалы өнімді өндіру технологиясын жасаудағы ерекше тәжірибесі қаржықұю мен пайдалану шығындарын төмендетумен халықаралық стандарттар талаптарына сәйкес келетін  қорытынды өнім шығаратын сенімді, жеңілбасқарылатын зауытты ұсынуға бірікті.

Аталған технологияның негізгі басымдылығы төмендегілер:

• Ұнтақтың физикалық сипаттамасын  қалыптастырғандағы жоғары икемділігі
• Белсенді заттардың жалпы құрамы:  25% дейін
• Ұнтақтың көлемді тығыздығы: 550-900 гр/л
• Энергияны тұтынуға және қызметшілерді қажет етуге қатысты пайдалану шығындарының төмендігі
• Ғимаратқа қатысты төмендетілген талаптар: Зауыт  бетон тақтайшаларының үстіндегі қосдеңгейлі жалғыз зауытқа орнатылған.
• Алғашқы қаржықұю үшін жай ғана ассигнация (жоспарлау): Зауыттың қажеттіліктері мен құралдардың  бағасына байланысты қиындықтары бар жаңа зауыт үшін, әсіресе, кешенді стандартты зауыттарды жоспарлау өте қиын мәселе.

Мұнарасыз типтес зауыт жағыдайында, алғашқы қаржықұюды қате бағалау тәуекелділігі онша  маңызды емес, өйткені зауыт үдерістің өте  қарапайым жолы мен үдерісті шектеуден  тыс жақсы белгіленген талаптар негізінде жасалған. Осыған орай компанияның алғашқы жіберілімі келесі кесте  6-да  көрсетілген.

Зауыттың өнім шығару жобасы – жылына 24 мың тонна ұнтақ.  Маман маркетологтардың бағалауына сүйенсек, осындай мөлшердегі кіржуғыш ұнтақтар  Қазақстанның  қажеттілігін жобамен 18-20 %   қамтамасыз етуге  қабылетті [23].

Кесте 6 - Алғашқы жіберілім