Инвестициялық жобаларды экономикалық талдау және бағалау

Жобаны iскe асыру процесiнде келесi элементтер өзгерiске ұшырауға бейiм: шикiзат пен қосалқы бөлшектердiң құны, капиталдық шығындардың құны, қызмет етудiң құны, сатудың құны, бaғаның құны және т.с.с. Нәтижесiнде шығатын параметр залал шегу ықтималдығына тең.

Кейде тәуекелдi талдау процесiнде төмендегi нұсқау бойынша жүргiзiлуi мүмкін сценарийдi талдаумен шектеледi:

1. Инвестициялық жобаның неғұрлым белгiсiз параметрлерiн таңдайды.
2. Әр параметрдiң шектiк мәнi үшiн жоба тиiмдiлiгiне талдау жүргізеді.
3. Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:

- базалық;

- белсендiгi неғұрлым төмен;

- белсендiгi неғұрлым жоғары. Стратегиялық инвестор әдетте белсендiгi төмен сценарийдiң негiзiнде қорытынды жасайды.

Қорыта айтқанда, инвестициялық жоба соңында бизнес - жоспар түрiнде толтырылады. Бизнес-жоспарда, дәстүр бойынша, жоғарыда берiлген cұpaқтap көрсетiледi. Сонымен қатар бизнес-жоспар құрылымында осы бөлiмнiң тақырыптарының қайталануы мiндеттi емес. Және де бизнес -жоспардың өмiрдiң барлық жaғдайына арналған стандарттары жоқ eкeнiн де ескеру керек. Инвестициялық жобаның бизнес - жоспары бiрiншi кезекте жобаның болашақтағы жағдайын шешетiн инвестициялық iскерлiктiң талаптарын қанағаттандыру керек [12].

 

3. Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері

 

 

  Уақыт параметрі ескерілуіне немесе ескерілмеуіне байланыссыз инвестициялық қызметтерді зерттеуде қолданылатын критерилерді келесі екі топқа бөлуге болады:

А) Дисконттауға негізделген

В) Есептеуге негізделген

   Бірінші топтағы критерийлерге  жатады: таза келтірілген құн (NPV), таза терминалдық құн (NTV), инвестициялар  рентабельділігінің индексі (PI), пайданың  ішкі нормасы (IRR), инвестицияның дисконтталған өтелу мерзімі (DPP). Ал, екінші топқа келесі критерийлер жатады: инвестициялардың өтелу мерзімі (PP), инвестициялардың тиімділік коэффициенті (ARR).

   Енді, жоғарыдағы аталған  инвестициялық жобаларды бағалау  әдістерінің критерийлерін ауқымырақ қарастырайық.

   1.Таза келтірілген құнды  есептеу әдісі

Бұл әдістің негізінде компания иелерінің басты мақсаттары жатыр, яғни фирманың құндылығын көтеру, бұл оның нарықтық құнының сандық бағасын көрсетеді. Алайда, инвестициялық жобалар бойынша шешімдерді қабылдау жиі компания иелерімен емес, оның басқарма жұмысшыларымен ойластырылып іске асады. Сондықтан бұл жерден көретініміз, меншік иелері мен басқарманың мақсаттары бәсекелес, яғни ішкі фирмалық келіспеушіліктер ескерілмейді.

   Бұл әдіс бастапқы инвестициялар көлемі мен жоспарланған мерзімде оның әкелетін дисконтталған таза ақша ағынына қатынасымен анықталады. Ақша қаражаттарының ағыны уақыт бойынша бөлінетін болғандықтан, ол "r" мөлшерлемесі бойынша дисконтталады. Ол инвестициялаған капиталға келетін жыл сайынғы қайтару пайызынан туындайды және оны аналитик (инвестор) өз бетінше тағайындайды [13].

    Мысалы, мынандай болжам  жасалынды, n жыл ағымында инвестиция (/с) жұмсалынады, ол бойынша жылдық  табыс көлемі Р1,Р2, ..... Рn.. Дисконтталған табыстардың жалпы жиналған мөлшері (PV) және таза келтірілген құн (NPV) сәйкесінше келесі формулалармен есептелінетін болды:                                                

                                                       (1)

                                                 (2)

 

 Жоғарыда атап көрсетілгендей  кез-келген компанияның  барлық  іс-әрекеті мақсатқа жету үшін  орындалады. Компания иелері тұрғысынан NPV критериіне төмендегідей экономикалық  түсінік беруге болады:

• Егер NPV<0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны төмендейді, яғни компания иелері шығынға ұшырайды.
• Егер NPV=0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны өзгеріссіз қалады, яғни оның иелерінің қаржылық жағдайы бір қалыпта қалады.
• Егер NPV>0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны, сонымен қатар иелерінің қаржылық жағдайы өседі.

NPV=0, болған жағдайды ауқымырақ  қарайық. Бұл жағдайда, шын мәнінде, компания иелерінің жағдайы өзгеріссіз  қалады, алайда, алдында атап өткенімдей, инвестициялық жобаларды басқарушы персонал жиі қабылдайды, сонымен қатар бұл жағдайда менеджерлер өз таңдауына ие болады. Алайда, NPV=0 тұжырымы оң нәтижеге де ие болады- жобаны іске асырғанда өндіріс көлемі өседі, яғни компанияның ауқымы өседі.

Компанияның ауқымының өсуі жағымды жағдай болғандықтан жоба қабылданады.

   Жылдар бойынша табыстылықты  жоспарлағанда мүмкін болғанша  осы жобаға байланысты барлық  өндірістік және өндірістік емес  түсімдер түрлерін ескеру керек. Жобаны іске асыру кезеңінің  соңында құрал-жабдықтардың немесе босатылған айналым құралдарының құны ретінде қаражаттардың түсімі болжанады, олар сәйкес кезеңнің табысы ретінде есепке алынады.

   Егер жоба инвестицияның  бірден емес, m  жыл аралығында  қаржы ресурстарының біртіндеп  инвестициялануын көздесе, онда NPV-ді есептеу формуласы төмендегі түрге келтіріледі:

                               (3)

Мұндағы, i-жоспарланатын инфляцияның орташа қарқыны.

Келтірілген формулалар арқылы есептеу өте қиын, сондықтан дисконттау бағаларына негізделген  бұл және басқада әдістерді қолдану үшін арнайы қаржылық кестелер ойластырылған. Оларда күрделі пайыздардың, дисконтталатын көбейткіштердің, дисконтталатын ақша бірлігінің және тағы сондай сияқты мәндері, уақыт аралығы мен дисконттау мөлшерлемесінің мәніне байланысты көрсетілген.

  NPV есептеуде дисконттаудың  тұрақты мөлшерлемесі (ставкасы) қолданылады, алайда кейбір жағдайларда жылдарға байланысты жекелеген мөлшерлемелердің мәндерін қолдану мүмкін, имитациялық есептеулер кезінде дисконттаудың әртүрлі мөлшерлемелері қолданылса, онда біріншіден екі формула қолдануға жатпайды, екіншіден, біркелкі дисконттау мөлшерлемесіне қолданатын жоба, бұл жағдайда қолданылмауы мүмкін.

NPV көрсеткіші коммерциялық ұйымның  қарастырылған жобаны қабылдаған  жағдайда экономикалық жағдайының  өзгеруін болжамды бағалайды, ал  бағалау, жоба аяқталғанда жасалады, бірақ бүгінгі уақыт позициясынан, яғни жобаның басынан. Бұл көрсеткіш уақыт аралығында өзгеріссіз болады, яғни әртүрлі жобалардың NPV қосуға болатынын көрсетеді. Бұл өте маңызды ерекшелік осы көрсеткішті қалғандардан бөліп, көрсететін және инвестициялық портфельдің тиімділігін бағалауда басты көрсеткіш етіп қолдануға мүмкіндік береді.

2. Таза терминалдық құнды есептеу  әдісі

NPV жобаның басында қажетті ақша  ағынына негізделіп, яғни оның  негізінде дисконттау операциясы  жатыр. Алайда, бұған кері, әрі ұқсас  операцияны қолдануға болады. Бұл жағдайда ақша ағынының элементтері жобаның аяқталуында анықталады, бұл критерий өз кезегінде "таза терминалдық құн " атауына ие болып, NTV белгісімен белгіленеді.

NTV   критериін есептеу формуласы  келесідей түрге ие:

                                 (4)

                                              

NTV критерийі негізінде жобаны  қабылдау жағдайлары, NPV жағдайындай.

Егер NTV'>0, онда жобаны қабылдау керек.

Егер  NTV<0, онда жобаны қабылдамау керек.

Егер NTV=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да..

   NPV мен NTV критерилері бір-біріне  қарама-қарсы.

(r,n) немесе  (r,n)                  (5)

    Бұл критерилер бір-бірін  толықтырып тұрады, яғни біреуімен  таңдалған жобаның нәтижелерін басқасы да береді.

3. Инвестиция рентабельділігінің  индексін есептеу әдісі

   Бұл әдіс NPV әдісі есептеулерінің  жалғасы болып табылады. Рентабельділік  индексі (PI) келесі формуламен есептелінеді:

                                                    (6)

Көріп тұрғанымыздай, егер: PI>0, онда жобаны қабылдау керек.

PI<0, онда жобаны қабылдамау керек.

PI=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да.

Таза келтірілген тиімділікке қарағанда рентабельділік индексі шағын көрсеткіш: ол шығынның бір бірлігіне келетін табыс деңгейін сипаттайды, яғни салымдар тиімділігін-бұл көрсеткіш неғұрлым үлкен болса, онда осы жобаға инвестицияланған әрбір теңгенің қайту деңгейі жоғары. Осыған байланысты PI критериі NPV нәтижелері бірдей, ұқсас жобалардың арасынан біреуін таңдауда (әсіресе, егер екі жобаның NPV нәтижелері бірдей, бірақ қажетті инвестиция көлемдері әртүрлі, онда көріп тұрғанымыздай, олардың қайсысының салымдар тиімділігі жоғары болса, сол тиімдірек болып келеді), немесе NPV жиынтық нәтижесін максималдау мақсатымен инвестициялар портфелін жинақтау кезінде, өте тиімді.

4. Инвестиция табыстылығының ішкі  нормасын есептеу әдісі

   Инвестиция табыстылығының  ішкі нормасы ретінде (синонимі: ішкі табыстылық) дисконттау ставкасының r мәнін түсінеді, бұл жағдайда

; бұл жағдайда 

  Басқа сөзбен айтқанда, егер IC=CFo деп белгілесек, онда IRR теңдіктен  шығады:

                                                                                        (7)

IRR критериінің табиғатын түсіну  үшін графикалық әдісті қолданайық. Онда:

                                    (8)

  Бұл функция бірнеше ерекшелігімен  ерекшелінеді: кейбіреулері жай сипатқа ие, яғни ақша ағынының түріне байланыссыз болады, ал басқалары белгілі бір жағдайлар туындағанда ғана келеді, яғни ағындарға байланысты болады. Біріншіден, у=f(r) – түзу сызықты функция емес, төменде байқайтынымыздай, бұл ерекшелік IRR критериін есептегенде үлкен қиындыққа әкеледі.

Екіншіден, егер r=0 болса, онда (8) формуланың оң жағындағы мән бастапқы ақша ағынының элеменнтерінің сомасына айналады, басқа сөзбен айтқанда, NPV графигі  дисконтталмайтын ақша ағынының барлық элементтерінің сомасына, сонымен қатар бастапқы инвестициялар көлеміне тең болатын, ордината осіндегі нүктемен қиылысады.

 

NPV

 

 

      IRR 

r

                      y=f(r)

 

 

Сурет 1.2 - Классикалық инвестициялық жобаның NPV cызығы

 

Үшіншіден, (8) формуладан және сурет 1.2-ден көріп тұрғанымыздай, жоба үшін у=f(r) функциясы сәйкесінше кемімелі  болып келеді. Себебі, инвестициялау жағынан бұл жобаның ақша ағының классикалық деп айтуға болады, өйткені кететін қаражаттың (инвестиция) орнын одан жоғары сомада болатын ағын иемденеді., яғни r өсуіне байланысты функция графигі обцисса осьтеріне ұмтылады және оны белгілі бір нүктеде қияды, ол IRR  болып табылады.             

 

Төртіншіден, у=f(r) функциясы түзу сызықты болмағандықтан, сонымен қатар ақша ағыны элементтері белгілерінің әртүрлі болып келуіне орай, функция обцисса осімен бірнеше нүктеде қиылысу мүмкін.

Бесіншіден, тағы да, у=f(r) түзу сызықты функция болмағандықтан, IRR критериі қосындылар ерекшелігіне ие болмайды.

   Жоспарланатын инвестицияның  тиімділігін зерттеу барысында пайданың ішкі нормасын есептеудің мәні келесіде көрініс табады: Жобаның күтілетін табыстылығын көрсетеді және сәйкесінше, осы жобамен байланысты мүмкін болатын шығынның максималды мөлшерін көрсетеді.

   Сонымен, IRR критериінің экономикалық мәні келесіде: рентабельділік деңгейі "капиталдың орташа құны" СС  көрсеткішінен, немесе WACC көрсеткішінен, төмен болмайтын кез-келген инвестициялық ұйым қабылдай алады. Белгілі бір жобаға есептелген IRR СС көрсеткішімен салыстырылады, бұл кезде олардың арасындағы байланысты былай түсіндіруге болады:

      Егер: IRR>СС, онда  жобаны қабылдау керек.

                IRR<СС, онда жобаны қабылдамау  керек.

                IRR=СС, онда жоба пайдасыз және  шығынсыз.

   IRR-ді қандай көрсеткішпен  салыстырмасақта, мынаны байқауға болады: жоба қабылданады, егер оның IRR қандай да бір шекті мөлшерден жоғары болса, сондықтан басқа жағдайларды ескермегенде, IRR үлкен мәні жағымды болады.

   Тәжірибеде бұл әдісті  есептеу  қиынға түседі, егер қолыңызда  арнайы қаржылық калькулятор болмаса. Бұл жағдайда дисконтталатын көбейткіштің мәнін қолдану арқылы интерация әдісін қолданамыз. Бұл үшін кесте арқылы дисконттаудың 2 мәнін таңдаймыз r2, осылайша, (r1, r2) аралықта NPV=f(r) функциясы өзінің мәнін «+» - дан «-» - ға немесе «-'» - дан «+'» - ға ауыстыратындай. Оған кейін, мына формуланы қолданамыз:

                                 (9)

Мұндағы, r1-f(r1)>(f (r1)<0) жағдайында табуляцияланған дисконттау мөлшерлемесінің мәні.

r2-f(r2)<(f(r2)>0) жағдайында табуляцияланған дисконттау мөлшерлемесінің мәні.

   Нақты есептеулерді кері  жүргізсек (r1, r2) интервалға пропорционал  болады, ал табуляцияланатын мәндерді  қолданып ең жақсы нәтижеге  жету үшін интервал ұзындығы  минимум (f %- ке тең), болуы керек, яғни у=f(r)ּ«+» - дан «-» - қа жағдайын қанағаттандыратын r1 және r2 – дисконттаудың бір-біріне жақын мөлшерлемелер: