Инвестициялық жобаларды экономикалық талдау және бағалау

   r1-NPV  көрсеткішінің теріс мәнін минималдайтын, дисконттаудың табуляцияланған мөлшерлемесі, яғни 

r2- NPV көрсеткішінің теріс мәнін  максималдайтын, дисконттаудың табуляцияланған  мөлшерлемесі, яғни 

r1 және r2 мөлшерлемелерін сәйкесінше  алмастыру арқылы функция «-» - тан «+» - ға ауысады.

5. Инвестицияның қайтарылу мерзімін анықтайтын әдіс

    Дүние жүзілік есептеу-аналитикалық  тәжірбиесінде ең оңай және  кең тараған әдістерінің бірі  болып табылады және ақша ағындарының  біркелкі түсуін қарастырмайды. Қайтарылу мерзімін есептеу алгоритмі (РР) инвестициялардан түсетін жоспарланатын табыстардың тең бөлінуіне байланысты болады. Егер табыс жылдар бойынша тең бөлінсе, онда жылдық табыс көлеміне келетін біркелкі шығындарды бөлу арқылы қайтарылу мерзімін табамыз. Бөлшек мәнді тапқанда, ол алғашқы бүтін санына дейін жуықталады. Егер пайда біркелкі бөлінбесе, онда кумулятивті табыс арқылы инвестициялардың өтелетін мерзімі, тікелей жылдарды санау арқылы қайтарылу мерзімін есептейміз. РР көрсеткішін есептеудің жалпы формуласы келесідей түрге ие:

, бұл жағдайда                                    (10)

РР көрсеткіші жиі дәлірек есептелінеді, яғни жылдың бөлшек бөлігі де қарастырылады, бірақ бұл жағдайда ақша ағындарының жыл бойы біркелкі түсуі туралы ұжым жасалады.

WACC көрсеткіші бойынша дисконтталған ақша ағындары есептеуге алынғанда, келесі формула түрде болады:

, бұл жағдайда                           (11)

6.  Инвестиция тиімділік коэффициентін  есептеу әдісі

    Бұл әдістің 2 жағы бар: біріншіден, ол табыстылық көрсеткішін  дисконттауды көздемейді. Екіншіден, табыстылықты таза пайда PN (пайда минус бюджетке аударымдар) көрсеткіші сипаттайды. Алгоритімді есептеу оңай болғандықтан, тәжірибеде оны жиі қолданады: инвестиция тиімділігінің  коэффициентін немесе басқаша айтқанда пайдалықтың есепті нормасы (ARR), орташа жылдық пайданы PN инвестицияның орташа көлеміне бөлу арқылы анықталады. Инвестициялардың орташа көлемі капитал салымдарының бастапқы сомасын екіге бөлу арқылы анықталады, егер зерттелетін жоба бойынша барлық капитал шығындары мерзімі аяқталғанда есептен шығарылса, егер қалдық немесе құн (RV) ұйғарылса, онда оның бағалануы есептеулерде ескерілуі керек. Басқаша айтсақ, (12) формула бойынша ARR көрсеткішін есептеу алгоритмі әртүрлі болады, олардың кең тарағаны:

                                          (12)

Бұл  көрсеткішті жиі авансталған капитал рентабельділігінің коэффицентімен салыстырады. Ол өз кезегінде қызметіне авансталған қаражаттардың жалпы сомасына коммерциялық  ұйымның таза пайдасын бөлу арқылы есептелінеді (баланс- неттоның орташа нәтижесі). ARR – мен салыстыру үшін арнайы шекті белгілеуге де болады немесе жобалар түрлері, тәуекел деңгейі, жауапкершілік орталары бойынша дифференциалданатын жүйелері де салыстырылатын.

    Инвестиция тиімділіп коэффициентіне негізделген әдістің кемшіліктері ақша ағындарының уақыт компоненттері ескерілмейді. Орташа жылдық пайдасының сомасы бірдей жобалардың арасындағы айырмашылықты бұл әдіс жасамайды, бірақ жылдар бойынша пайда сомалары қалқымалы болатын болса. Сонымен қатар, әртүрлі жылдар көлемі және тағы сол  сияқты аралығында іске асатын, бірдей орташа пайданы иемденетін жобалар арасында айырмашылықты жасамайды.

Инвестициялық талдаудың маңызды құрамдас бөлiгi ic-әрекеттiң тиiмдiлiгiн бағалау болып табылады. Оның қажеттiлiгi экономиканың ресурстарды шектеу туралы негiзгi қағидасымен байланысты: «Адамның талаптары шексiз, ал оларды қанағаттандыратын ресурстар шектеулi».

Қазiргi кездегi инвестициялардың тиiмдiлiгiн бағалау әдiстерiн eкi топқа бөлуге болады:

- қарапайым немесе статистикалық;

- дисконттау әдiстерi [14].

Инвестициялардың тиiмдiлiгiн бағалаудың қарапайым әдiстерiне инвестициялардың сатылу мерзiмiн есептеудi және табыстың нормасын қарапайым есептеп шығаруды жатқызуға болады.

Инвестицияның тиiмдiлiгiн бағалаудың қарапайым әдiстерi:

1. Өтелiмдiлiк мерзiмi

Инвестицияның өтелiмдiлiк мерзiмi дегенiмiз таза түciмнiң бастапқы салымдардың орнын толтыруын күтeтін кезең. Осылайша, кәсiпорынның оперативтiк қызметiнен түскен түсiмдерi инвестицияларға жұмсалған шығындарды жабатын уақыт кезеңi есептеледi. Бұл әдiспен есептеу өте оңай, сондықтан оны инвестициялау тәуекелiн бағалаудың және тиiмдiлiгiн есептеудiң қарапайым әдiсi ретiнде қолданады. Егер ақша түciмi бiрқалыпты болмаса, онда әрбiр жоспарлау интервалы үшiн бастапқы шығындардың жалпы көлемiнен амортизациялық шығарымдар мен таза табыс қалдық тepic болғанша шегерiлiп отырады.

Бұл әдiстiң басымдылығы - есептеу қарапайым, сондықтан ол кейде инвестицияның тәуекелiн бағалаудың қарапайым әдiсi ретiнде қолданылады. Сонымен қатар бұл әдiстi тұрақты cұpaнысы жоқ өнiмдердi шығару жобасын бағалау үшiн де пайдалануғa болады және ол ақша айналымы аз шағын фирмалардың инвестицияларын бағалауға, сонымен бipгe ресурстардың тапшылығы жағдайында жобаларды едәуiр тез бағалауға жарамды.

Бiрақ инвестицияның өтелiмдiлiк мерзiмiн таңдау көpceткiшi бipқaтap кемшiлiктерге ие:

- өтелiмдiлiктiң нормативтi мерзiмiн  таңдау субъективтi болуы мүмкін;

- әдiс жобаның өтелiмдiлiк мерзiмiнен  тыс уақыттағы табыстылығын есепке  алмайды, сондықтан өтелiмдiлiк кезеңi бiрдей, бipaқ өмip сүру мерзiмi әр түрлi жобалардың варианттарын салыстыру үшiн қолданыла алмайды;

- әдiс кумулятивтi та6ыстар сомасы  бiрдей, бiрақ жылдар бойынша бөлiнуi әр түрлi жобалар арасында айырмашылық  жасамайды.

2. Табыстың қарапайым нормасы

Бұл әдiс бойынша есептелетiн шама рентабельдiлiк коэффициентiне (ROI) ұқсас және бiр жоспарлау интервалы аралығында инвестициялық шығындардың қандай бөлiгi табыс түрiнде қайтарылғанын көрсетедi. Табыс нормасының есептiк шамасын табыстылықтың минималды және орташа деңгейiмен салыстыру негiзiнде инвестор берiлген инвестициялық жобаны әpi қарай талдаудың мақсаттылығы туралы қорытынды жасайды.

Табыстың қарапайым нормасы әдісінің артықшылықтары:

- есептеудiң қарапайымдылығы;

- жобаның табыстылығын бағалау.

Әдiстiң кемшiлiктерi:

- келешекте түceтiн түсiмдердiң  құндылығы есепке алынбайды;

- салыстыру ставкасы ретiнде  алынған таза табыстың көлемiне  барынша тәуелдi;

- табыстың есептiк нормасы кезең бойы орташа болады.

Дисконтталған критерийлер - ақшаның уақытша құнын есептеу техникасына негiзделген критерийлердi дисконттау критерийi деп атайды. Еске түcipep болсақ, критерийлердi есептеуде пайыздық қойылымдар түсiнiгi қолданылады, оның көлемiне инфляция, тәуекел және ақшаны пайдаланудың альтернативтi мүмкiншiлiгi әcep етедi және оны мынадай теңдiкпен көpceтyгe болады:                                                                                

мұндaғы IR - инфляция қapқыны;

МRR - минималды нaқты табыс нормасы;

RI - нaқты капитал салымына түceтiн табысты алу тұрaқсыздығымен және нарықтық жағдаймен байланысты инвестициялық тәуекелдiң дәрежесiн есепке алатын коэффициент.

Haқты инвестициялық есептi жүргiзу кезiнде пайыз қойылымы экзогендiк шама болып табылады, яғни сырттан берiледi. Нарықтық экономикадағы фирмалардың қаржылық тәжiрибесiнде жеке капиталы үшiн пайыздық қойылым (немесе дисконт нормасы) салымдар бойынша депозиттiк пайызға байланысты анықталады.

Жалпы жағдайда (капитал аралас болғанда) пайыздық қойылым салық жүйесiн, капитал құрылымын және т.б. есепке ала отырып, саналған орташа капитал құны - WАСС ретiнде табылуы мүмкін.

Батыстық фирмалар пайыз қойылымын есептеу үшiн көбiне келесi формуланы қолданады:

   

мұндaғы W - инвестициянын жалпы сомасынындағы әp құралдың салмaғы;

 - тартылған несиелер бойынша пайыздық қойылым;

 - жеңiлдiк берiлген акциялар бойынша төленетiн пайыздар;

 - өзiндiк капитал табыстылығы.

Инвестициялық жобалау тәжiрибесiнде қазiргi кезде жобаның тиiмдiлiгiн бaғaлаудың төмендегi дисконтталған критерийлерi қолданылады:

1) aғымдағы таза құндылық;

2) табыстылық индексi;

3) пайданың шығындаpғa қатынасы;

4) жоба табыстылығының iшкi нормасы;

5) өтелiмдiлiк мерзiмi.

Қосымша белгiлер енгiзейiк:

  жылындағы жобаның пайдасы;

  жылындағы жобаның шығындары;

t=1, ..., п - жобаның қызмет ету жылдары.

Аталған критерийлердi есептейiк.

Ағымдағы таза құндылық

Шешiм қабылдайтын тұлғалар NPV мәнi оң болатын жобаларды таңдауы керек. NPV мәнiнiң тepic болуы ақша құралдарын пайдаланудың тиiмсiздiгiне дәлел болады: табыс кepeкті нормадан төмен.

Жоғарыда келтiрiлген NPV есептеудiң формуласынан белгiлi болғандай, ағымдағы таза құндылықтын NPV абсолюттi мәні eкi түрлi параметрлерге тәуелдi. Бiрiншiсi инвестициялық процеске объективтi сипаттама бередi, ол өндiрicтiк процесте анықталады. Екiншiсiне пайыздық қойылым параметрiн жатқызуға болады.

Сурет 1.3-те көрсетілгендей салыным процестiн басында жасалған, ал қайтарым теңдей болған жағдайдағы NРV-дiң r қойылымына тәуелдiлiгiн талдайық. Пайыз қойылымы кейбiр r*мәндерiне жеткенде, инвестиция әcepi нөлге тең болады. r*қойылымынан кiшi кез келген қойылым NPV-дің оң мәндерiне сәйкес.

Пайыз қойылымы жоғары болған жағдайда алыстатылған төлемдер NPV-ғa аз ықпал етедi. Сондықтан қайтарым кезеңiнiң ұзақтығымен ерекшеленетін варианттар соңғы экономикалық әcepi бойынша тең бағалы болуы мүмкін. Басқа шарттары да тең болған жағдайда, ұзақ мерзiмдi табыс түсімі бар жоба тиiмдiрек [15].

NPV есептеуге қажеттi ақпараттарды  толық түciнy үшiн әдеттегi ақша  ағымдарын қарастырайық:

Әдеттегі кipic ақшалай ағымдары:

- қосымша сатылу көлемi және  тауар бағасының көтерiлуi;

- жалпы шығындардың азаюы (тауар  құнының түcyi);

- инвестициялық жобаның соңғы жылының аяғындағы құрылғылар құнының қалдық мәнi;

- инвестициялық жобаның соңғы  жылының аяғындағы айналым құралдарының  босауы.

Әдеттегi шығарылатын ақша ағымдары:

- инвестициялық жобаның алғашқы  жылдарындағы бастапқы инвестициялар;

- инвестициялық жобаның алғашқы  жылында айналымдық құралдарға деген қажеттiлiктердiң артуы;

- құрылғыларды жөндеу және техникалық  қамтамасыз ету;

- өндiрiстiк емес қосымша шығындар (әлеуметтiк, экологиялық және т.б.).

 

NРV

 

 

 

 

              r*                                                                  r

 

Сурет 1.3 - Тең көлемдi қaйтapымдaғы NРV-дiң r қойылмына тәуелдiлiгi

 

Инвестициялар рентабельділігінің индексі (PI) жобаның салыстырмалы табыстылығын немесе жобадан түскен ақша түсiмдерiнiң салымдар бiрлiгiне есептегендегi дисконттық құнын көрсетедi. Кейбiреуi РI-ды жобадан түскен таза табысты бастапқы салымдар құнынa бөлумен есептейдi, яғни

мұнда NPV - жобаның таза келтiрiлген құны;

- бастапқы шығындар.

Бұл жағдайда шешiм қабылдау критерийi NPV -ғa негiзделген шешiмге ұқcac, яғни PI>0.

Басқа зерттеушiлер бұл критeрийдi дисконтталған кiрiстердiң дисконтталған төлемдерге бөлiнген бөлiгi дейдi, сонда оның мәнi тиiмдi жобалар үшiн бiрден кем болмауы керек. Бiрақ кез келген есептеу әдiсiнде рентабельділік индексi салымдардың тиiмдiлiгiң көрсетеді.

Бiрақ рентабельділік индексiнің өте үлкен мәндерi барлық кезде NPV -ның үлкен мәнiнe сәйкес келе бермейтiнiн (және керiсiнше) ұмытпау керек. Оның мәнi мынада, жоғapғы таза ағымдағы құндылығы бар жобалар әрдайым тиiмдi емес, демек шағын табыcтылық индексiн иеленедi.

Табыстың ішкі нормасы (IRR) r* пайыздық қойылымының мәнi қызығушылық тудырады, мұндa NPV=0 (сурет 2). Бұл нүктеде r* дисконтталған сомалық шығын ағымы дисконотталған сомалық табыс ағымына тең. Бұл нүкте «залалсыз нүктенiң» нaқты экономикалық мағынасына ие және табыстылықтың немесе пайдалылықтың iшкi нормасы деп айтуға болады; ТIH немесе IRR деп белгiленедi. Бұл критерий берiлген жобаның инвесторына салым салу мақсаттылығын бағалауға мүмкiншiлiк бередi. Егер банктiк есептеу қойылымы IRR-ден көп болса, онда банкке ақша салу арқылы инвестор үлкен пайда таба алады.

Сызбада r*=IRR eкeнi көрсетiлген. Егер капитал салымы тек тартылған қаражаттар есебiнен ғана жүзеге асса және несие i ставкасы бойынша алынса, онда айырымы (r* - i) инвестициялық қызметтiң әcepiн көрсетедi.  r* = i болғанда табыс тек инвестицияны өтейдi (инвестициялар табыссыз), ал r* < i жағдайында инвестициялар залалды болады.

Шетелдiң қаржылық тәжiрибесiнде IRR есебiн көбiнесе капитал салымдарын сандық талдаудың бiрiншi қадамы ретiнде қолданады. Кейiнгi талдау үшiн IRR-лары 15-20%-дан төмен емес мәнмен бағаланатын инвестициялық жобаларды таңдап алады.

IRR-дiң дәл есебiн тек компьютер  көмeгiмeн ғана жасауға болады, бiрақ IRR едәуiр жақын есебiн жасауға болады.

Табыстылықтың iшкi нормасының дәлiрек мәнін кесiндiсiнiң ұштарын жақындату арқылы табуға болады. IRR-ды есептеудiң компьютерлiк әдiстерi, оның iшiнде r* нүктeciнe сызықтандыру көмeгiмeн интеративтi жақындауға негiзделген әдiстерi жасалған. Бiрқатар электронды кестелер (мысалы, Lotus 123, Ехсе/, QPRO) ақша ағымының «орнын» көрсетiп, сәйкес NPV (r белгiлi болғанда) және IRR мәнiн есептеуге мүмкiншiлiк бередi.