Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері

        . Адам капиталы - бұл жұмыскердің білімін, жұмыс тәжірибесін, туа біткен таланты мен қабілеттерін қамтитын біліктілік деңгейі.

   Әлеуметтік-экономикалық даму процесінде бәсекеге қабілетті және тиімді өнім өндіру үшін қолданылатын еңбектің күрделілігі және сапасы үлкен мән ала бастайды. Неғұрлым күрделі,  сапалы еңбек күрделі емес еңбектен қымбат болып,  сәйкесінше, неғұрлым күрделі өндіріс құралдарын пайдалану ұсынылады, ал оның нәтижелері де күрделі емес еңбек нәтижесінен жоғары болады. Теориялық жағынан қарағанда, қарапайым еңбек абстрактты өлшем бірлік ретінде күрделі еңбектің есептеу базасы ретінде қарастырылады, сонымен қатар ол қандай да бір коэффициент есебінде қаралып, сол арқылы күрделі еңбектің көлемі анықталуы мүмкін. Күрделі еңбек белгілі бір коэффициентке көбейтіліп табылуы мүмкін, немесе қарапайым еңбектің белгілі бір дәрежесін табу керек. Күрделі еңбек қарапайым еңбек бірліктерінің жиынтығы ретінде қарастырылады. Техникалық прогресс дамыған сайын жалпы еңбек шығындарында күрделі еңбек үлесі және оның күрделілік деңгейі өседі. Күрделі еңбектің қалыптасуы мен күрделілігін жоғарылату негізі болып жұмыскердің білімі және жұмысқа сәйкес шеберлігі болады.

Жоғарыдағыға байланысты позитивті түрде дамып келе жатқан экономика жағдайында білім беруді арттыру еңбек өнімділігімен сәйкестенеді және өз маңыздылығын сонда табады. Білім берудің деңгейі және  маңыздылығы өндірісті нарықтық жағдайындағы жеке тұлғаның өлшемі ретінде қалыптасуда.

      Тауар  өндірущілердің жаңадан алған , мақсатқа бағытталған және қолданып жүрген білімдері оларға өндірісті ұйымдастыруда және пайданы арттыруда жаңа әрі тиімді әдістерді қолдануға мүмкіндік береді. Басқа өндірушілер нарықта қала білулері үшін осы тәсілдерден үлгі алулары және оны өзінің жаңа білімдерімен толықтырулары қажет. Осылайша қазіргі заманғы дамыған өндіріс әрдайым әрі айтарлықтай ауыспалылықтармен мінезделеді, осыған сәйкес жұмысшылардың ой өрісі , біліктілігі дамып отырады . Осыған байланысты білім беру сапасы , еңбек  нарығы субьектілері қарастырғандай нәтижесі процес уақтысымен  шектелетін соңғы ресурс емес, керісінше процестің  әрқашан жаңаланып тұратын нәтижесі7

Төменде  келтірілген  мәліметтер соңғы жылдары елдегі маман дайындау процесін көрсетеді. ҚР – ның мемлеекттік ЖОО – да студенттер саны  2000 – 2005 жж. 69% - ға өсті мұның ішінде әсіресе сырттай бөлімде оқитындар саны 95% - ға өсті, осы кезде кешкі бөлімде оқитындар саны 9% - ға өсті . 2000 жылы мемлекттік ЖОО қабылданғандар  арасында сырттай оқитындардың үлесі 42% - ды құраса , ал 2005 ж. бұл көрсеткіш 32% - ға өсті. Сол кездерде күндізгі бөлімге қабылданғандар саны 55% – дан 46% – ға дейін қысқарды.

 

Техника және технология еңбек өнімділігінің факторы  ретінде 

Жаңа техникамен технологияны, өндірістік ғимараттар мен  құрылымдардың әртүрлі түрлерін, құрылғылармен құрал жабдықтарды, шикізат пен энергияны қолдану, өнім бірлігіне шаққанда жанды еңбек шығындарын төмендетеді деп есептегенде ғана , еңбек өнімділігін арттырады . бұл жағдайда жанды еңбектің дәл сондай немесе кемірек көлемі еклтірілген өндірістік қайта бөлінуде тұтыну құндылықтарын көбірек көлемде өндірулері керек. Мұнымен қоса, жанды еңбектің өнім бірлігіне сиымдылығы жаңа техника мен технологияны енгізу шығындарына қарағанда көп болуы керек, жаңа техникаға кеткен шығындар арқылы.

Бұл жағдайда жаңа техникағакеткен  шығындарға капиталдың ренталық бағалануы  жатқызылады. Капиталды ренталық бағалау  бұл капитал қызметінің қолданылу  құны . Теориялық түрде ол өз құралына техниканы жалға беруден түскен пайыз төлемін және амортизациялық соманы кіргізеді. Бірақ қазіргі жағдайда лизинг аз қолданылады, ал банктік кредитте қымбатшылығынан көп қолданылмайды, осыған байланысты капиталдың ренталық бағалануы көбінесе амортизация сомасына қосылады.

Жаңа техниканы енгізу жағдайлары , оның амортизациялық сомасы өнім бірлігіне шаққанда тікелей түрдегі жанды еңбек тің ақшалай көрінісінің үнемділігінен төмен болуы керек. Басқаша түрде кәсіпкерге оны енгізуден коммерциялық пайда болмайды, оған еңбекті жалдаудан үнемдеген шығыны арқылы ұтатын пайдаға қарағанда, жаңа техникаға жұмсаған жығыны көп болады. Осы кезде өнім бірлігіндегі жанды еңбек үлесі оның заттануы негізінде төмендейді.

Өндірісті модернизациялау  туралы айтсақ, мынаны ескеру керек, неғұрлым еңбекақы жоғары болса және кәсіпкерге жұмыс күші қымбатқа түссе, соғұрлым ол жаңа техниканы енгізуге ынталана түседі. Басқа жағынан алғанда неғұрлым нақты еңбекақы төмен болса соғұрлым кәсіпкер еңбек сыиымды технологияны және өндірісті кеңейтуге қызығады.

Реформаланған жылдарда, 1992 жылдан бастап, елде негізгі қорларды енгізу қысқарды . 1997 ж.  енгізілген негізгі қорлардың көлемі 1991 жылға қарағанда депрессиялық түрде тек 19,8%құрады. Көбіне негізгі қорлардың жағдайы оларды жаңалау және істен шығару коефициенттері арқылы көрініс табады.

Жаңалау коэфициенті  бұл жыл соңындағы негізгі  қорлардың жалпы сомасындағы  іске қосылған негізгі қорлардың  үлесі пайызбен.

Істен шығару коэфициенті  бұл негізгі қорлардың жыл  басындағы жалпы сомасындағы  жойылған негізгі қорлардың үлесі  пайызбен.

Соңғы есепте өндірісте қолданылатын құралдардың тиімділік дәрежесі ғылыми жетістіктердің нәтижелілігіне байлаысты болады. Бұл жетістіктер материалды өндіріс саласында және қызмет көрсету саласында жанды еңбек шығындарын қысқартқан сияқты өткен еңбек шығындарында қысқартады. Бұл жерде шығындардың қысқаруы оларды ең дамыған ғылыми өндіріс саласынан ғылым саласына жартылай ауыстыру есебінен жүргізіледі, бұл көбіне экономиканың барлық базасына айналады. Осы себепті қоғамда, тиімді техниканы енгізу көп жағдайда оған кеткен шығындар, өзіндік құралдар және технологияларға шығындармен, ғылыми ізденістерге және ғылыми ізденістердің нәтижелерін сатып алуға кеткен шығындармен араласып кетеді. ҒТП – тің дамуымен өткен еңбектің өндіріс саласынан ғылым саласына қайта бөлінуінің обьективті тенденциясы күшейе түседі, мұнда соңғысының ролі өндірістік қуат негізі ретінде өсе бастайды.

Біздің елімізде ғылыми техникалық потенциал төмен дәрежеде қолданылады, моральдық ескіруден  және потенциалдың өзінің төмендеуінен.

2000 – 2003 жж. Ғылымның қаржыландыру ауқымы ІЖӨ - нің 0,2% құрады, осы көрсеткіштен көріп отырғанымыздай ҚР – да осы кезге дейін ғылымға онша көңіл аударылмағандығын көреміз, себебі осы жылдары басқа салалардың жағдайы нашар болатын. ІЖӨ - нен бөлінетін қаржы сол салалардың дамуына жұмсалатын. Евроодақтың ұсынысы бойынша: өз мүшелерінің барлығы ғылымды қаржыландыруды ІЖӨ - нің 2,5% дейін жеткізулері керек. Соңғы үш жылдағы мұнай өндіретін салаға түскен жыл сайынғы инвестициялардың ауқымы өнеркәсіптің өңдеуші саласына салынған инвестициялардан 18 – 20 есе жоғары болды(металургия, тамақ өнімдерін есептемегенде)

Ғылыми техникалық жұмыстармен  айналысатын организациялардың  жалпы саны елімізде  қарқынды өсу  үстінде. Мұның себебі, ел экономикасын дамыту мақсатында 2015 жылға дейін  жасалған индустриалды инновациялы даму жоспары болатын

 

Еңбек өнімділігінің  әлеуметтік факторлары

   Азаматтардың  еңбекке жарамдылығына , өміріне  және еңбегіне әлеуметтік жағдайлар  мәндік әсер етеді. Қоғам әлеуметтік  қорғауды, функцияландыруды

Және сенімді әлеуметтік кепілдік жүйесін дамыту үшін қызығады.  Мұндай жүйемен әлеуметтік ұйымдардың әлеуметтік қамтамасыздандыру және әлеуметтік сақтандыру көмегі жобаланады. Негізгі принцптер арасында оның әсері болуы керек : еңбекке жарамдылық  есебі, жұмсақтылығы, ұзақ мерзімділігі  , оперативтілігі,  орынбасушылығы тең белгілері және ел аумағында тіршілік ету механизмі біреу. 

Жалдамалы жұмысшылар үшін жоғарғы дәрежедегі еңбек мотивациясы  зеинетақының өлшемі және сапа деңгеиінің өзара тығыз байланыстылығын, оның айналысу периодындағы өзінің еңбек шартының өнімдік сапасын иемденеді. Дәл осы жазықта зейнетақы жүйесі еңбекті активизациялау мүмкіндігінде өнімділікті ынталандыру жатыр. Болашақ зейнетақының үйрену өлшемі жалақының шамасымен еңбек тіршілігі уақытында төленетіндігі нәтижелі еңбекті көбірек стимулдауға рұқсат береді. Зейнетақыны төлеудегі жұмыстардың сенімділігі олардың жүйелілігіжәне бұрынырақ жобаланған айқын өлшемдермен сәйкес келуі, оның еңбек активтілігі периодында өзінің жұмыс күшінің өнімділігін кеңейтуге, ағымдағытабыстарды  бағыттауға мүмкіндік береді.      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ бөлім.

Кәсіп орын персоналы  мен жалақы қорын пайдалануды  талдау

 

2.1. Кәсіпорынның еңбек  ресурстарымен қамсыздандырылған  талдау

Кәсіпорынның еңбек  ресурстарымен қамсыздандырылғаны мен оларды пайдаланудың тиімділігіне – барлық жұмыстардың көлемі мен өз уақытында орындалуы, құрал-жабдықтар, машиналар, механизмдер, соның салдарынан өнім өндірісінің көлемі, өзіндік құны, табыс пен экономикалық көрсеткіштердің бір қатары тәуелді.

Талдаудың негізгі мәселелері:

• сандық және сапалық параметрлер бойынша кәсіпорын мен оның құрылымдық бөлімшелерініңғ персоналмен қамсыздандырылғанын зерттеу;
• кәсіпорында персонал қолданылуының тиімділігін, интенсивтілігін және экстенсивтілігін бағалау;
• кәсіпорын персоналын толық, әрі тиімді қолданудың резервтерін анықтау.

 

Ақпарат қайнар көздері  – еңбек бойынша жоспар, «Еңбек бойынша есеп», статистикалық есептілік, табельдік есеппен кадрлар бөлімінің  мәліметтері.

Кәсіпорынның еңбек  ресурстарымен қамсыздандырылғаны – категориялармен мамандық бойынша жұмыскерлердің нақты санын жоспарлы қажеттілікпен салысытыру арқылы анықталады:

 

Кесте 2.1. Кәсіпорынның еңбек  ресурстарымен қамсыздандырылғандығы.

 

Жұмыскерлердің категориясын	Саны		Қамсыздану пайызы
	Жоспар	Нақты
Өндірістік персоналдың орта тізімдік саны	570	568	99,6
Оның ішінде жұысшылар	460	460	100
Оның ішінде: Технологтар	80	75	93,7
Көмекші жұмысшылар	380	385	101,3
Инжинерлік – техникалық жұмысшылар	110	108	98,2

 

Сонымен бірге персоналдың біліктілік деңгейі бойынша сапалық құрамын талдау қажет:

 

Кесте 2.2. Біліктілік деңгейі  бойынша жұмысшылыардың құрамы.

 

Жұмысшылардың разряды	Тарифтік коэффициенттер	Жыл соңындағы жұмысшылардың саны
		Өткен жыл	Есепті жыл
І	1,00	31	32
ІІ	1,07	45	46
ІІІ	1,15	62	64
IV	1,24	134	138
V	1,33	107	115
VI	1,43	66	65
Барлығы		445	460
Жұмысшылардың орташа тарифтік разряды
Орташа тарифтік коэффициент

 

Арифметика арқылы есептелген орташа разрядттық тариф пен орташа тарифтік коэффициенттерді талдай отырып, жұмысшылардың біліктілік деңгейі біршама өскен деп тұжырымдауға болады.

Жұмысшылардың біліктілік деңгейі көп жағдайда олардың  жұмыс тәжірибесіне, біліміне және т.б. тәуелді.

 

Кесте 2.3. Кәсіпорын еңбек  ресурстарының сапалық құрамы.

 

	Жыл соңындағы жұмысшылар		Арасалмақ, %
	Өткен жыл	Есепті жыл	Өткен жыл	Есепті жыл
1	2	3	4	5
Жұмысшылар тобы: жас бойынша: 20 дейін	45	23	10	5
20-30 аралығы	45	92	10	20
30-40 аралығы	89	115	20	25
40-50 аралығы	89	153	20	30
50-60 аралығы	115	69	26	15
60 жоғары	62	19	14	5
Барлығы	445	460	100	100
Білімі бойынша: Бастапқы	-	-	-	-
Аяқталмаған орта	-	-	-	-
Орта, орта арнаулы	312	322	70	70
Жоғары	133	138	30	30
Барлығы	445	460	100	100
1	2	3	4	5
Еңбектік тәжірибе бойынша, жыл: 5 дейін	45	55	10	12
5-10 аралығы	67	69	15	15
10-15 аралығы	89	115	20	25
15-20 аралығы	133	129	30	28
20 жоғары	111	92	25	20
Барлығы	445	460	100	100