Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері

 

Осылайша, еңбек  қарқындылығын өлшеудің құрылымдық-аналитикалық әдісі өте қарапайым, түсінікті, дәл және  кез-келген  жұмысшы  категориясына қолдануға болады.

    Еңбек  қарқындылығын әлеуметтік-экономикалық  моделдің негізінде өлшеу, еңбек қарқындылығы деңгейінің (Қ_қарқ) интегралды көрсеткішін есептеуді ұсынады (Қ_қарқэк). Ол еңбек қарқындылығының экономикалық моделінің интегралды көрсеткіші (Қ_қарқэк) мен психофизиологиялық моделінің еңбек қарқындылығы деңгейі көрсеткішінің (Қ_қарқ.ф) көбейтіндісінің нәтижесі болып табылады. Осылайша, қолданылған көрсеткіштердің әрқайсысы жұмыс уақытына қажетті біртекті есептеу базасына келтіріледі.

 

К_қарқ =К _{қарқ.эк}´К _қарқф ,

 

Өз кезегінде  К _{қарқ.эк} былай анықталады:  

                                         К _{қарқ.эк} =К_өш ´К_жб´К_қ

 

Мұндағы: К_өш - уақыттың өнімді шығынының деңгейі;

                        К_жб - жұмысты орындау кезіндегі жұмысбастылық

                                 деңгейі;

                        К_қ -  жұмыс қарқынының деңгейі.

 

Жұмыс қарқыны, жұмыскердің жұмысбастылығы, өнімді уақыт шығындары деңгейлерінің  мөлшерін нормативті мағынасы бар, оперативті есеп пен статистикалық есептеме мәліметтері бойынша белгілі  әдістеменің көмегімен есептейді.

Психофизиологиялық  модельдің еңбек қарқындылығы деңгейінің көрсеткішін анықтауда жұмысқа қабілеттілік деңгейі көрсеткіші алынады және келесідей формуламен анықталады:

 

К_қарқ.ф=К_қн/К_қф=К_қд   немесе       К_қарқ.ф =І/К_еа

 

Мұндағы: К_қф және К_қн- жұмыскер еңбегінің сәйкес нақты және

                          нормативті ауырлығы, балл/мин.

                        К_қд- жұмыскерлердің жұмысқа қабілеттілік деңгейі;

                        К_еа- еңбектің ауырлық деңгейі.

 

[Количенственная оценка тяжести труда. Межотраслевые рекомендации.  В.Г.Макушин, С.Э.Славина и др.  НИИ труда М.: Экономика, 1988.с.115];

 

Жалпы түрде  еңбек қарқындылығының әлеуметтік-экономикалық моделінің интегралды көрсеткіші келесідей  болып анықталады:

 

       К_қарқ=К _{қарқ.эк} ´К _қарқ.ф= К_өш ´К_жб´К_қ ´К_қд = К_өш´К_жб´К_қ/К_еа

 

Қажетті уақытқа  көрсеткіштерді келтіру арқылы еңбек  қарқындылығының интегралды көрсеткіш  деңгейі келесідей формуламен анықталады:

 

К_қарқ = Қ_нр / Қ_нқ

 

Осылайша, бұл  әдіс жекелеген жұмыскерлердің, сондай-ақ олардың кез-келген кезеңдегі жиынтығының  еңбек қарқындылығы деңгейін бағалау мен өлшеуді қамтамасыз етеді. Біртекті есептеу жұмыс уақыты қорының базасы негізінде жүргізіледі, өлшеу еңбекті көп қажет етпейді.

 

 

 

2004/2005 жылдарда негізгі  май өнімдерінің әлемдік өндірісінің  көлемі 90млн. тоннаны құрайды,  оның ішінде күнбағыс майын қосқанда 7,6 млн тн.

2004 жылы жеті негізгі  май дақылдарының (соя – 148,8 млн.тн., мақта – 3,6 млн. тн., рапс –  32,5 млн.тн., арахис – 32,2 млн.тн., күнбағыс  – 23,4  млн.тн., пальма – 7,4 млн.тн., копри – 5,3 млн.тн.) өндірісі 2005 жылғымен салыстырғанда өзгерген жоқ.

 

 

 

Қазақстанда май өндірісінің  жалпы көлемі 264,7 мың. тонна. Осы кезеңде  май өндірісінің құрылымы келесідей  болып отыр: күнбағыс -196,2 мың тн., сафлор – 39,6 мың тн., қыша – 1,5 мың  тн., рапс – 2,8мың тн., соя – 24,6 мың тн.

2003 жылы май саласының  кәспорындарымен  72 385 тонна өсімдік майы өндірілді, ол өткен жылғымен салыстырғанда 1,2 пайызға жоғары. Нарық сыйымдылығының құрылымында отандық өнім өндірушілердің үлесі 56 % құрады, өндірілген өнімнің 3,7 % экспортқа шығарылды. Экпортқа шығарылған өнімнің құны 446,83 мың АҚШ долларын құрады. Өсімдік майының едәуір бөлігі Оңтүстік Қазақстан облысында (46%), Шығыс Қазақстан облысында (22%), Қостанай облысында (1%) және Алматы қаласында 30% шоғырланған. «Шымкентмай» АҚ Қазақстандық май нарығының 34,4 % құрады. Маркетингтік зерттеу жұмыстарының нәтижесіне сай Қазақстанда 2000жылы 99 529 тонна өсімдік майы өндірілді. 2002 жылы зерттеу бойынша Қазақстандық өсімдік майының сыйымдылығы – 124 358 тонна, 2006 жылы бұл көрсеткіш 150 мың тонна шамасында деп болжануда. Компания 2002 жылы өсімдік майы нарығының 18,7 % , күнбағыс майы нарығының 5,5% және мақта май нарығының 56%-ын қамтыды. Күнбағыс және мақта майы нарықтарының сыйымдылықтары -99 145,7  және 25 966,2 тонна, ал сафлор майы нарығының сыйымдылығы 760,5 тонна. Республикада рафинадталған май өндірісіенің көлемі (43  868,7 тонна) рафинадталмаған май өндірісіне қарағанда 23 % жоғары. Сонымен бірге күнбағыс майы өндірісінің сапалық құрылымында рафинадталмаған май өндірісінің көлемі 20% жоғары, мақта майы өндірісі құрамында рафинадталмаған майдың үлесі 97% құрайды.

Өсімдік май өндірісі бойынша еншілес кәсіпорындар

 

 

р/с	Кәсіпорынның аты	Орналасқан жері	Қатысу елі
1.	«Мега» ЖШС	Алматы	Ресей
2.	«Ask» ЖШС	Өскемен	Туркия
3.	«Алтынмай»	Өскемен	Иран
4.	«Mursa KJS»	Алматы	Иран
5.	«Асқар» ЖШС	Павлодар	Иран
6.	«ПМГ - Мануфактура» ЖШС	Астана	АҚШ
7.	«Керемет – Нурд трупп» ЖШС	Астана	Ирландия

 

2003 жылы өсімдік майының  импорты нарық сыйымдылығының – 54 651 тоннасын құрады, жалпы құны 28 246,34 мың АҚШ доллары. Импортталған өсімдік майының 97% күнбағыс майына, қалғандары – рапсалық (2,1%) және мақта (0,9%) майына келеді.

Негізгі импортерлер  Украина (жалпа импорттың 49%), Ресей Федерациясы (29%), Иран (16,8%) және Венгрия (2%). Күнбағыс майы импортының үлкен бөлігі Украинаға, Ресей Федерациясына және Иранға тиесілі, ал рапса майы- Венгрияға және мақта майы – Қытайға тиесілі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазіргі таңда отандық  және шетел өсімдік майының сатылымы бойынша ешқандай шектеулер жоқ.

2003 жылы Қазақстан  Республикасында бір адамға шаққанда 8,5 кг өсімдік майы келген. Болжамдарға  сай 2006 жылы бұл көрсеткіш 12,1 кг құрайтын болады.

 

ҚР-да май саласында  барлығы 95 кәсіпорын жұмыс істейді, оның 10 кәсіпорны – ірі, 78 – орта және кіші кәсіпорындар саны – 7.

Күнбағыс майы нарығында 8 зауыт «АМЗ» АҚ, «КМЗ» АҚ және «Май» АҚ холдинг өнімдері, «Вита» АҚ, «Олейна С.А» халықаралық компания өнімдері, «Молинос Рио де ла Плата  С.А» Аргентиналық өндіруші өнімі, «ЮГ Руси» Ресейлік агрохолдинг өнімдері ерекше орынға ие.

«Шымкентмай» АҚ Оңтүстік Қазақстан облысында, Атырау, Жамбыл, Қызылорда, Алматы, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Солт.Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Батыс Қазақстан облыстарында жұмыс істеуді ұйғарды.

Мақта майы Атырау облысына және Қазақстанның Оңтүстік аймақтарына  – Оңтүстік Қазақстан облысына  (44 %), Жамбыл облысына (22%) жіберіледі.

ОҚО өсімдік майын  тұтынудың жалпы көлемі 17 385,9 мың тонна, Жамбыл облысында 8 335,1 мың тонна және Қызылорда облысында  51 56,1 мың тонна.

 

Маркетингтік зерттеу  бойынша мақта майын сатып  алу кезінде тұтынушылардың 58,9%-ы  сапаға, 30,4%-ы жоғары емес бағаға, 3,6%-ы  марканың танымалдылығына байланысты екен. Тұтынушылардың 78,6% майдың түсіне қараса, 21,4% үшін түстің еш маңызы жоқ. Күнбағыс майын Қазақстан халқының 96,5%-ы тұтынады

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сондықтан оны өткізуде Алматы, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Солт.Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Батыс Қазақстан  облыстарына жеткізу қарастырылған.

ҚР-да өсімдік майын  өндірудің өсу динамикасы 2000 жылдан бері тұрақты түрде өсіп келеді. 2000 жылы 25,1 % , 2001 жылы 42,9%, 2002 жылы 5,9%, 2003 жылы 69,2%, 2004 жылы 12,7% - ға өсті.

2005 жылы компания өзінің өнімдерін төмендегі аймақтардағы нарықтарға келесідей көлемде таратты: Оңтүстік Қазақстан (жалпы сату көлемінен 24%), Алматы (12%), Жамбыл (12%), Қызылорда (7%), Атырау (6%), Ақтөбе (3%), Қостанай (3%), Ақмола (3%), Қарағанды (3%), Маңғыстау (3%), Солтүстік Қазақстан (2%), Батыс Қазақстан (2%) .

 

 

 

 

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚР-дағ ыеңбюек  өнімділігінің жағдайы және оның динамикалық 

Қазақстан республикасындағы  еңбек өнімділігінің жағдайы .Еңбек  барысының әсер етушілік факторлары .

Соңғы жылдары Қазақстан  республикасының экономикасындағы еңбек өнімділігі кейбір жеке салалардағы  көрсеткіштерді санамағанда,үздіксіз өсуде  . Жалпы еңбек өнімділігінің  динамикасын ішкі өнім жиынтығын  өндіруі арқылы өлшейтін болсақ , ол мынадай көрініс табады (кесте)

Қазақстан республикасының  еңбек өнімділігінің, өндірісінің  және жұмысбастылығының көлемдік динамикасы (әр жылға пайызбен есептегенде)

 

	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004
ЖІӨ	91,8	100,5	101,7	98,1	102,7	109,8	113,5	109,8	109,3	109,4
Жұмыс бастылық	95,2	98,7	99,3	100,6	101,3	103,1	108	100,1	104,1	102,8
өндіріс (пайда)	91,8	100,3	104,0	97,6	102,7	115,5	113,8	110,5	109,1	110,4

 

ЖІӨ өндірудегі жылдың ең төменгі  көрсеткіші 1995 жылға тиесілі -8,2% .Бұл  төмендеу осы кезде ел экономикасының нарықтық кезеңге өтуімен байланысты өтпелі кезеңді өткізуімен түсіндіріледі. Бұл кезеңде бұрыннан келе жатқан өндірістік байланыстар үзіліп, орнына енгізіліп жатқан нарықтық экономиканың өндірістік байлаыстарының әлі де толығымен игерілмеуі себеп болды. .

Еңбек өнімділігінің өсе бастауын 1996жылдан байқаймыз – 0.3%, бұл төмен  көрсеткіш болса да ел экономикасының нарыққа бейімделе бастағанын көруге болады, бұл жылы еңббек өнімділігінің  өсуімен қатар ЖІӨ - нің өскенін  де - 0,5% байқаймыз. Осы кезден бастап елдегі жұмысбастылықтыңда бірте бірте өскенін көруге болады. 2004 жылғы еңбек өнімділігі 1995 жылмен салыстырғанда екі есеге дейін өскенін байқаймыз яғни 182,8%, бірақ бұл көрсеткіш әліде болса 1990 жылғы еңбек өнімділігі деңгейінен 12,2%- ға төмен.

Жоғарыда көрсетілген мәліиеттер еңбек өнімділігінің төмендеуінің негізгі сеьептерінің өндірудің  төмендеуіне сәйкес келмейтін жұмысбастылардың қысқаруы деген ой беруі мүмкін . Мұндай пікір негізі бар деп қарастырылмайды , өйткені адамзат байлығы еңбектің ресурс екенін жоққа шығарады.

Экономикалық теорияда еңбектің микродеңгеидегі  жұмыс күшінің жиналуы(ұстаным) жағдайы  белгілі. Жұмыс күшінің жиналуы  –бұл мекеменің ағымдағы өнім көлемін  қамтамасыз ету үшін қосымша жұмысшыларды сақтауы . Мекеме міндетті түрде өзінің мақсатына жете алатындай үйренген және дағдыланған жұмыс күшіне ие болады . Мұндай  адамдар өз бідімдерімен фирма ұшін бағалы болып саналады , сондықтанда өнім мен жұмыс күшіне сұраныс азайғанның өзіне , фирма мұндай құрамды ұстап тұруға тырысады . Бірақ кейбір жағдайда мекеме бұл жұмыс күшін қысқартуға тура келеді.

Бұдан басқа макро  деңгейде мемлекеттің халық атынан экономикаға араласуы, яғни экономиканы  мемлекеттік  мемлекеттік басқару  дәстүрі болып саналады және жұмыс бастылықты арттыру арқылы экономиканы өсіруге тырысады .

Нарық жағдайында еңбек  жұмысбастылықтың қысқаруын емес , арттыруды қарастырады . Рационалды түрде дамып жатқан экономикада  өндірудің артуы жұмысбастылықтың өсуінің  алғы шарты  , еңбек өнімділігінің қысқаруы-жұмысбастылықтың азаюының алғышарты  болып табылады . Кейбір жағдайлардағы жұмысшылар санының есепсіз қысқаруы еңбек өнімділігінің артуына емес , керісінше өнімділіктің азаюына , әрі қарай да төмен кетуіне әкеліп соғатынынайтқан жөн . Бұл әр кезеңге қатысты болуы мүмкін, әсіресе өнімнің болашақтағы дамуына , өйткені маман иелерін жұмсап қоюымен байланысты .

Осы жағдайда  1999 жылы экономикадағы жұмысбастылардың біркелкі өсуі ЖІӨ өндірудің де артуына  себеп болған .

Еңбек өнімділігінің қоғамдық өсуі өзімен-өзі  болмайды . Опы қамтамасыз ету үшін түрлі қоғамдық-экономикалық жағдайлар қажет . Мемлекеттің экономикалық істерге араласуы , экономимканы мемлекеттік жағдайда қадағалау ерекше орын алады. ЕҢбектің әсерін арттырудың жолдарымен себептерінің түрлілігі , оларды біліп үйренуге және қолдануына қажеттілік тудырады .