Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері

Еңбек өнімділігінің  факторлары –бұл өнім , жұмыс және қызмет бірліктерін өндіру уақытында жалдамалы  еңбек көлемінің  өзгеруіне әсер ететін себептермен қозғамалы күштер . еңбек өнімділігіне әсер етуші түрлі амалдардың топтарға бөлінуінің маңыздылығы соңғысының мәнін дұрыс сезіну және нарықтық  коньюктураға байланысты  оның артуының бірнеше жеке бөліктерге бөлінуі болып табылады. Мұндай топтастырудың мәні факторлардың нәтижесіне әсер ету деңгейін  дұрыс ескеруінде , яғни кейбіреулері еңбек өнімділігінің тұрақты өсуіне әсер етеді , кейбіреулері тұрақты мағынада .

Факторлардың топтастырылуы  түрліше қарастырылуы олардың түрлі  жиынтықтарының бөлінуіне әкеп соғуы  мүмкін . Алайда олардың арасынан негізгілерін алатын болсақ, олар өндірістік қатынастарының құрылу және даму жағынантұрақтылары саналады . Бұл факторларға өнім , жұмыс және қызмет көрсету өндірістерінің әлеуметтік- саяси жағдайларды анықтайтын факторлар жатады . Бұл факторлар шаруашылық істері , қоғамдық институттар арқылы жүзеге асады. Басқсда маңызды фатор топтарына еңбекақы, макроэкономикалық пропорция , капитал (ақша қоры), техника және технология және қоғамдық факторлар тобы кіреді.

2. Еңбек әсерлілігінің институционалды жағдайлары

Еңбек – қоғамдық іс , яғни адамдар оны хабарласа жүзеге асырады. Біздің бала кезімізден оқып жүрген Робинзонның өзі  тіршілік иесі жоқ аралға барғанда , басқа  адамдар тарапынан жасалған еңбек  құралдарын пайдаланады. Кез –келген тауарды дайындағанда әртүрлі маманға тиесілі етпесек , сол қатысушшылардың ьірігуінсіз іс бітпейді , яғни бір – біріне байланфысты , бірін – бірі толықтырып тұрады . Осылайша , өнім – бұл адамдардың бірігуі , қарым – қатынасы болып табылады , сондықтанда бір қоғамдық бірлестіктің бір өнімді, жұмыс пен қызмет көрсетуді өндіріп жатқандағы жағдайы біріншіден еңбек өнімділігінің динамикасы үшін маңызды . Еңбектің бірігуіне жұмыс күшін және өндіріс құралдарын дұрыс пайдалану деңгейіне байланысты .

Басқаша алғанда, қоғамдық өмірде бірлестік үшін ең маңызды нәрсе – еңбек өнімділігін бпғалаушы . Ақшалай бағалау жағдайында ол өндірілген тауарды сатып алушы ьолып таьылады . Осылайша тауарды бағалау  сатып алу арқылы жүзеге асады . Мұндай жағдайда сатып алушының дербестігі және таңдаудың көп болуы маңызды .

Еңбектің бірлесуін , сатып алушылардың басымдық жағдайын ұстап тұру үшін қоғам мемлекеттік  экономикалық орындарын пайдаланады. Мемлекеттік қадағалау сауда  айналым уақытында қатысушылардың өз міндеттерін қатаң сақтауы , яғни ұрлық , тонау , алдаудың болмауы үшін қажет. Мемлекеттің тағы бір қажеттігі – тауар бағаларын тұрақты ұстай білу .

Қоғамдық еңбек өнімділігін  арттыруына жағдай жасайтын маңызды  фактор – мемлекеттің отандық  өндірушілермен барлық оферент болуды қалайтын азаматтарға нарықты ашық ұстауы . Екінші маңызды жағдай нарықта орынды бәсекелесікті орната білу , ол сатушыға да , тұтынушыға да қатысты . Бұл тыйым салынбаған кез – келген  тауарға байланысты.

Базар экономикасын мемлекеттік  қадағалаудың (басқарудың) мәні жеке меншіктің басым түрде дамуы уақытында (кезінде)бәсекелестікті қадағалау және тәртіпке салу болып табылады . Мемлекеттік басқарудың мақсаты – жеке меншік иелерінің нарыққа әсерін шектеу, оларға экономикалық монопольды басқару тізгінін беріп қоймау.

Монополизм , әсіресе  жекекәсіпкерддің (сатушы) тауарды  өндіруді тоқтатып қоюы ,  нарықтың жабылуы немесе оған кіруді шектеуіне  әкеп соғады . Нәтижеде монопольды басқару  пайда болады. Монопольды басқару  бұл тауар бағасына ерікті әсер ету  деген сөз. Мұндай әсер пайданы арттыру мақсатымен жүзеге асуы мүмкін және тауардың сатылу көлемі қысқаруы мүмкін.

Алайда, екінші жағынан, монопольданып қойған экономикаға  мемлекеттің маңызды өндірістік күші болмай монополияны жою мақсатымен араласуы елдің өз экономикасының құлдырауын білдіреді . Бұл құлдырау ақшалай және қаржылай болғанымен қоса , техника - технологиялықта  болады. Мемлекеттің технологиялық және өндірістік байланыстарды бөлу арқылы жасанды түрде бәсекелестікті орнатуы мемлекеттің экономикасы үшін қаржылай әсерсіз және құлдыратушы болуы  мүмкін . Осындай нәтижені отандық моно немесе оли – гополистерге бәсеке болсын деп  ішкі нарыққа шетел тауарларын есепсіз кіргізе де беруі мұмкін . Сондықтан мемлекеттің демонополизацияға (монополизациясыздандыру) қатысуы экономикалық және әлеуметтік  тұрғыдан орынды негізде болуы керек. Монопольданған экономикада монополияны құрту бүкіл экономиканың құлдырауына әкеп соғады .

Экономикалық құрылым  жылдарында еңбек өнімділігінің  төмендеуінің негізгі себебі қызығушылықтың төмендеуінде, әсіресе ірі тауар өндірушілерде өсуге емес , жеткен жетістікті де ұстап тұруға деген қызығушылықтың азаюы .

Құнды бірден либерализациялау жағдайында технологиялық қарым  – қатынасты анықтайтын  мекеменің  монопольді мінезі олардың өнім көлемін өсіруге деген ынтасын , еңбек өнімділігінің артуын жояды. Бұл жағдай бағаның қатты жоғарылауына , өз кезегінде ол инфляцияға , алдында құрылған шаруашылық қатынастардың бұрмалануына немесе жойылуына әкеліп соғады , осылайша еңбек өнімділігінің одан әрі төмендеуін негіздейді.

Ішкі нарықтағы тауардұсынушылардың  ғана емес , сондай – ақ тұтынушылардың басымдық  (билеу) жағдайы тек  монополистердің  емес , монопосонистердің  де проблемасын тудырады . Монопосония  нарықтағы бір тауарды жалғыз ғана сатып алушысы. Монополистер мен монопосонистердің  нарықта көп болуы елімізде қарама – қарсы қарыздардың пайда болуына және ары қарай дамуына негіз болды . Нәтиже негізінде басқаша болуы мүмкін еместін , өйткені нарықта көп жағдайда моно емес, олигополистер мен олигопосонистер әрекет етті . «Төлемеусіздің » кризисі (құлдырауы)тек моно немесе олигополистердің емес , басқа да өндірушілердің өнім әсерлілігінің артуына деген қызығушылығының төмендеуінің факторы болды.

Қазіргі кезде ірі  мекемелер елдің экономикасында маңызды роль ойнауын жалғастыруда , олардың арасында белгілі бір тауар нарығында үстемдік етуші орынды алатындарыда бар .

Еңбек өнімділігі динамикасының  факторы ретінде еңбекке төлем 

      Жалдамалы  еңбек өнімділігінің динамикасының  маңызды факторы оның тілемін ұйымдастыру болып табылады,  дәлірек алдын ала құрған мақсаты бар оның деңгейі және байланысы.  Еңбек нарығында төлемақы жұмысшыныңжұмыс берушіге кқрсеткен қызметінің құны ретінде қарастырылады . Бұлфакторды бағалағанда жер және капитал секілді басқа факторлардан бөлек алу керек , оның негізгі ерекшелігіне , мысаолы, оның еңбек барысында , яғни сол фактор қолданып жатқан кезінде өзгеруі жатады . Осылайша жұмысшының квалификациясы тек еңбек нарығына кірместен бұрын емес, сол жерге  келгеннен кейін, яғни жұмысбастылық кезінде алынуы, өзгеруі және артуы мүмкін, еңбек қызметінің құндылығы еңбек тәжірибесі арқылы артады. 1999 ж. Көктемінде алматылық мекемелерде жүргізілген әлеуиеттік сұрау нәтижесінде, жұмысшылардың  20% - ға жуығы төмен еңбекақыға құлшыныспен жұмыс істеуде. Ал төлемақыны көтерсе тек бұлар ғана емес , бсақа жұмысшылар да  өз еңбек өнімділіктерінарттыруға дайын болатын .       Жалданушы еңбеккердің күші өзгермелі келеді,,,, ол түрлі нәтиже әсер бруі мүмкін. Осылайша , жұмысшының жеке еңбек өнімділігіалдын ала нақтыланған, тұрақты емес. Ол ішкі еңбек нарығында, әсіресе төлемақыға қатысты жағдйларда ауыспалы. Нақты осыжағдаймекемдееңбек ақыны әсеретуші маңызды фактор етеді. Әрине, тек төлемақының өзгеруі ған еңбек өнімділігін ынталандырмайды , бірақ таза нарықтық жағынан алсақ – ол ең маңызды тәсіл болып табылады. Басқа жағынан, еңбек өнімділігініңсуі еңбекақының одан әрі көбейуіне негіз, жағдай жасайды.

Түрлі экономикалық көзқарстағы  теорияшылар жұмыскүшінің бағасынедәуір  қатаң , өзгермес өлшем депнегізсіз санаған және снауда . Кейнсиандықтар да,  монетаристер детөлем ақы созылмалы категория емес дейді, яғни олеңбек ұсыныысының артуына аз әсерін тигізеді , қазіргі экономикада өзгерсе ол тек өсуіне өзгереді. Бұл орайда  Қазақстан республикасында  төлем ақы өз мәнінде созылмалы категорияемес екенін көреміз. Жалпы экономикада төлем ақының деңгейі 2000жылмен салыстырғанда екі есеге дерлік яғни 197%өскенін байқаймыз ашылығы  - 16%.

Жалақының ынталандырушы  функцияларын жеткіліксіз пайдалану, әсіресе материалды саладағы кәсіпорындарда өндірілген қосымша құндағы жалақының үлесінің төмен болуымен көрінеді. Кейбір мамандардың мәліметтері бойынша 2005ж ҚР орташа сағаттың жалақы эквиваленті 1,5 евро- американдық долларға тең, қазақстандық жұмыскер бір жұмыс сағатында 7,6 доллар эквиваленті соңғы өнім өндіреді, яғни 1 доллар жалақыға. ҚР да 5,06 доллар ЖІӨ өндіріледі. Бұл нарықтық экономикасы дамыған елдерге қарағанда үлкен көрсеткіш. АҚШ-та бір доллар сағаттық еңбек ақыға 1,7 доллар ЖҰӨ, яғни үш есеге төмен, ал Германияда -1,2 доллар ,яғни ҚР қарағанда 4,2 есеге төмен ЖҰӨ шығарылады.[ҚР статистикалық агенттігі]

            Қоғамдық еңбек өнімділігінің  динамикасы және макроэкономикалық                                                                                              

        пропорциялары

Макроэкономикалық пропорциялардың  жағдайы қоғамдық еңбек өнімділігінің  өзгеруіне айрықша әсер етеді. ЖІӨ  қолдану құрылымы шаруашылық дамуға, оның құралу,  кеңею жағын анықтау  үшін керекті күш (динамизм) беруі  қажет.  Өнімнің кезекті әр цикліндегі кеңеюінің алғышарты болып ағымдағы өнім циклінде құралатын жиынтық табылады. Бұл жағдайда өндіріс күштерінің, субьект иелігіндегі күштердің жиынтығы сөз болуда, жеке адамдардың қолданылуындағы түрлі құндылықтарының көбеюі жөнінде емес .

Қайта өндірудің өсу  деңгейі ең бастысы негізгі өндірістік капитал бөлігінің жиналуы арқылы, сондай – ақ  ұлттық пайда мен  ЖІӨ - де қосымшы материалдық айналымның қорына тиісті шығындардың бөлшегі  арқылы анықталады. Бұл жағдайда біздің экономикада іс алға баспады. Мысалы, 1992 –1997 жж. ЖІӨ - де қосымша материалдық айналым заттарына кеткен бөлшек 4 есе қысқарған.

Мұндай бағыттың бар  және тұрақты болуы тауар өндіруді ұйымдастыруға 

кедергі  жасайды және оның тыйылуын көсетеді.

       Өндірістікжинақтың маңызды алғышыарты, өндірістегі еңбек өнімділігінің динамикасы меносы өндіріс нәтижесінде пайда болатын жеке пайда динамикасы арасындағы белгілі қатынас болып табылады.

       Нақты  роташа жалақының өзгеруі және  ЖІӨ өнддіру динамикасы осы  кезеңге мыннадай көрініс тапты .

        ҚР– ның экономикасында ЖІӨ  өндіру және нақты орта жалақы  динамикасы, % - бен есептегенде, өсім  және шығын (+-)  

        Көріп тұрғанымыздай 2000 – 2004жж.экономикамызда  еңбек өнімділігінің өсуі жалақы  деңгейінің өсуімен қатар өсіп  отырған,мұнда еңбек өнімділігі өсуінің ең жоғарғы қарқыны 2000 жылы байқалған 60%, бұл жылы жалақы деңгейі де айтарлықтай жоғары дәрежеде өскен 21,2%.  

.

    Бірақ қатаң  айтар болсақ, еңбек өнімділігінің  төмендеуі кезінде нақты жалақының  өсуі немесе еңбек өнімділігінің  өсуінен жалақының өсуі алда жүрсе, бұл деңгейлес жағдайда, нақтырақ пайданың өзгеріссіз  нормасында жалпыэкономикалық пропорцияға тура сәйкес келмейді, экономиканың дамуына теріс әсер етеді.

      Сала  ішіндегі өзгерудің қоғамдық  еңбек өнімділігіне әсері экономиканың бөлек салалары арасындағы еңбек жұмсауын  дұрыс пайдалануы нәтижесінде пайда болатын оның өсуі мен төмендеуі арқылы түсіндіріледі. Мұндай өзгерістер не жергілікті, не жеке еңбек өнімділігінің деңгейін қарастырмайды . Бұл дәл қазіргі уақытта өнім еңбегінің қоғамдық еңьек өнімділігінен нетөмен не жоғары болуыменкөрсетіледі. Әр салада жұмыс атқарушылардың экономикадағы жалпы жұмысбастыларға  шаққандағы үлес салмағының өзгеруі, өз кезегінде қоғамдық еңбек өніділігінің деңгейін өзгертеді.

     ҚР –  ның экономикасының салалық құрылымы соңғы жылдары  бұрыс дамуда .Соңғы жылдары жұмысшылар саны бойынша экономиканың салалық құрылымындағы өзгеріс өнеркәсіптің пайдасына емес , сауданың пайдасына көрінуде. 2001 ж. өнеркәсіпте барлық жұмысшының  12,36% - ы  істесе, өз кезегінде жұмысшылардың саудадағы салмағы  15% - ды құраған .

      Осылайша, қазіргі шаруашылық істерінде  бұрыс құрылымдық өзгерстер тердің  болып жатқандығын көрсетуге  болады, Құрылымдық өзгерістер қоғамдық  өндірістегі бөлімшелер, секторлар  арасындағы сәйкестіктің өзгеруі,  мысалы, ЖІӨ ұлттық кірісте немесе басқа да макроэкономикалық көлемдегі колдану немесе жинақтау бөлшектерінің өзгеруі түрлі меншік келерінің үлес салмағының өзгеруі т.б.

        Қазіргі жағдайларда, эконмикада  құрысымды өзгерістерді қолайластыру мен дұрыстау, нәтижелі құрылымдық әсерлерге жету үшін бағытталған мемлекеттік басқарудың мәні ерекше.

     5 адам капиталының  еңбек өнімділігіне ықпалы  

   Кеңінен алғанда,  тең жеңғдайдағы еңбек өнімділігінің  динамикалы адам капиталына тікелей қатысты,. Жұмыс күшінің салалық  деңгейі жұмысшының мына мінездемесін қамтиды : кәсіби білім, ептілік; оның әлеуметтік – психологиялық ерекшеліктері : жауапкершілік іскерлік, дағдыланушылық, қарым қатынастық ерекшелігі т.б.; дене кқөрсеткіштері: денсулық жағдайы, тірі жандылық т.б.