Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері

 

Персоналдың сапалық  құрамының өзгерісі оның қозғалысына  байланысты болғандықтан, бұл сұраққа  талдау барысында көп көңіл бөлінеді.

 

Кесте 2.4. Персонал қозғалысы  туралы ақпарат.

 

Көрсеткіш	Өткен жыл	Есепті жыл
Өндірістік өнеркәсіптік персонал саны, жыл басында	613	568
Жұмысқа қабылданды	90	80
Жұмыстан шықты	45	80
Оның ішінде: Жеке қала бойынша	20	39
Еңбектік тәртіпті бұзғаны үшін жұмыстан шығарылғандар	5	7
Жыл соңындағы персонал саны	581	575
Персоналдың орта тізімдік саны	568	568
Жұмысшыларды қабылдау бойынша  айналым коэффициенті	0,16	0,14
Жұмысшыларды шығару бойынша айналу коэффициенті	0,08	0,14
Кадрлардың ағымдыылқ коэффициенті	0,04	0,08
Тұрақтылық коэффициенті	0,84	0,86

 

Жұмысшы күшінің қозғалысын сипаттау үшін келесі көрсеткіштер есептеліп  талданады:

 

персоналды қабылдау бойынша айналым коэффициенті (Қ_қб)

Қ_ққб=жұмысқа қабылданған персонал саны/Персоналдың орта тізімдік саны=80/568=0,14

 

Шығару бойынша айналу коэффициенті (К_шғ)

К_шғ=Жұмысқа шыққан персонал саны/персоналдың орта тізімдік саны=80/568=0,14

Кадрлардың ағымдылық  коэффициенті (К_ағ)

К_ағ=Жеке қалаумен тәртіпті бұзғаны үшін жұмыстан шыққан персонал саны/ персоналдың орта тізімдік саны=46/568=0,08

 

Кәсіпорын персонал құрамының  тұрақтылық коэффициенті (К_тқ)

К_тқ=Бүкіл жыл бойы жұмыс істеген персонал саны/кәсіпорын персоналының орта тізімдік саны=488/568=0,86

 

Жұмысшылардың жұмыстан шығу себептерін (жеке қалауы бойынша, кадрларды қысқарту, еңбектік тәртіпті бұзу және т.б.) зерттеу қажет. Кәсіпорынды еңбек ресурстарымен қамсыздандырудың қуаттылығы қолда бар жұмысшы күшінің толық пайдалану, жұмысшыларды еңбек өнімділігін жоғарылату, өндірісті кешенді механизмдермен өндірістік процестерді автоматтандыру, жаңа, өнімділігі жоғары техника ендіру, өндіріс технологиясы мен ұйымдастыру жолдары арқылы біршама түсіруге болады. Талдау процесінде аталған іс-шараларды жүргізу нәтіжесінде еңбек ресурстарына қажеттілікті төмендетудің резервтері анықталуы керек.

Егер кәсіпорын өзінің қызметін кеңейтіп, өзінің өндірістік қуаттарын кеңейтіп, жаңа жұмыс орындарын  ашып жатса, онда категориялар мен мамандық бойынша қосымша қажеттіліктер  мен оларды тартудың жолдарын анықтау  қажет.

Қосымша жұмыс орындарын  құру есебінен өнім шығарылымының резерві  олардың өсімін бір жұмысшының нақты  орта жылдық өнімділігіне көбейту арқылы табылады:

 

РãӨШ = РãЖС * ЖӨ₁

мұнда РãӨШ – өнім шығарылымын жоғарылату резерві;

РãЖС – жұмыс орындарының санын өсіру резервтер

ЖӨ₁ – есепті кезеңде жұмысшының нақты орташа жылдық өнімділігі.

 

2.2. Жұмыстық  уақыт қорын пайдалануды талдау

 

Персонал пайдаланудың толықтығы – талданып отырған  кезеңде жұмыс атқарған күндер саны мен бір жұмысшымен атқарылған сағаттар саны бойынша, сонымен бірге жұмыстық уақыт қорын (ЖУҚ) пайдалану деңгейі бойынша бағалауға болады. Мұндай талдау жұмысшылардың әр категориясы бойынша, әр өндірістік бөлімшесі бойынша және бүкіл кәсіпорын бойынша жүргізіледі. (Кесте 2.5.)

ЖУҚ жұмысшылардың санына, бір жұмысшының бір жылда атқарған күндер  санына  және жұмыс күшінің орташа ұзақтығына тәуелді. Бұл тәуелділікті келесідей үлгіде көрсетуге болады:

 

ЖУҚ=ЖС * К * Ұ

 

Кесте 2.5. Кәсіпорынның еңбек  ресурстарын қолдану.

 

 

Көрсеткіш	Көрсеткіштің мәні		Өзгеріс (+,-)
	t0	t1
Жұмысшылардың орташа жылдық саны (ЖС)	568	568	.0
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс  атқарылған күндер саны (К)	255	239	-16
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс  атқарылған сағаттар саны (С)	1989	1792.5	-196.5
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы (Ұ), сағ.	7.8	7.5	-0.3
Жұмыстық уақыттың жалпы қоры, адам-сағ.	1129752	1018140	-111612

 

«Шымкентмай» АҚ-нда  нақты ЖУҚ жоспарға қарағанда 111612 сағ. кем оның ішінде мына себептерге байланысты:

 

а) жұмысшылардың саны

ΔЖУҚ_жс=(ЖС₁ – ЖС₀) * К₀*Ұ₀=(568 – 568)*255*7,8=0

 

б) Бір жұмышымен атқарған күндер саны 

ΔЖУҚ_к =ЖС₁*(К₁ – К₀) *  Ұ₀ =568 * (239-255) * 7,8= -70886,4 сағат,

 

в) жұмыс күнінің ұзақтығы

ΔЖУҚ_ұ =ЖС₁*К₁ *( Ұ₁ - Ұ₀) =568 * 239 * (7,5-7,8)= -40725,6

 

Келтірілген мәліметтерден  көрініп тұрғандай кәсіпорын  қолда бар еңбек ресурстарын  тиімді қолданбауда. Орташа бір жұмысшы 255 күннің орнына 16 күн кем орындап 239 күн жұмыс істеген, сонымен жалпы – 9088 күн немесе 70886,4 сағат жоспардан кем орындалған.

Жұмыс уақытының  ауысым ішілік жоғалулары да елеулі. Олар бір  күнде 0,3 сағат ал барлық жұмысшылармен  барлық жұмыс күндерінде 40725,6 сағат құрады. Жұмыс уақытының бүкіл күндік және ауысымішлік жоғалуларының себебін анықтау үшін жұмыстық баланстың нақты және жоспарлы мәліметтерін салыстырады. (Кесте 2.6.)

 

 

Кесте 2.6. Жұмыстық уақыт  қорын пайдалануды талдау.

 

Көрсеткіштер	Бір жұмысшыға		Өзгеріс
	t0	t1	Бір жұмысшыға	Барлық жұмысшыларға
Күнтізбелік күндер саны	365	365	-	-
Оның ішінде Мерекелік және демалыс күндері	64	64	-	-
Жұмыстық уақыттың номиналды қоры, күн	301	301	-	-
Жұмысқа келмеу, күн	10	12	+2	+1136
Оның ішінде жыл сайынғы демалыс	21	24	+3	+1704
Оқу бойынша демалыс	1	2	+1	+568
Жүктілік және туу бойынша демалыс	3	3	0	0
Әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс	4	7	+3	+1704
Аурулар	7	9	+2	+1136
Жұмыстан кетулер	-	1,2	+1,2	+681,6
Тоқтамдар	-	4	+4	+2272
Жұмыстық уақыттың нақты қоры, күн	255	239	-16	-9080
Жұмыстық ауысымның ұзақтығы, сағат	8	8	0	0
Жұмыстық уақыттың бюджеті, сағат	2040	1912	-128	-72704
Мерек алды қысқартылған күндер, сағат	20	20	0	0
Жасөспірімдер үшін жеңілдіік уақыты, сағат	-	-	-	-
Баласын емізетін аналардың жұымысындағы үзіліс, сағат	3	4	+1	+568
Ауысымішілік тоқтамдар, сағат	20	60	40	22720
Жұмыстық уақыттың пайдалы қоры, сағат	1997	1828	-169	-95992
Нормадан тыс атқарылған жұмыстың уақыты , сағат	-	8	+8	+4544
Жұмыстық уақыттың өндірістік емес шығындары, , сағат	-	10	+10	+5680

 

Кестедегі мәліметтерге сай жұмыс уақытының жоғалулары жоспарда қарастырылмаған әртүрлі  объективті және субъективті жағдайларға  байланысты болуы мүмкін: әкімшілік  рұқсатымен қосымша демалыс, жұмысшылардың  уақытша жұмыс қабілетінсіз аурулар, жұмыстан кету, құрал жабдықтар, машиналар, электр энергиясы, отын және т.б. жоқтығынан тоқтамды.

«Шымкентмай» АҚ-нда  жоғалуларрдың көп бөлігі [(1704+681,6+2272)*7,8+22720=59049,28 сағ.] Субъективті себептерге байланысты, әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс, жұмыстан кету, тоқтамдар – бұларды жұсмыстық уақыт қоры ұлғайтудың қолданылмаған резерві деп санауға болады. Оларды жібермеу 30 ұжмысшыны босатады (59049,28:568).

«Шымкентмай» АҚ-нда  өндірістік емес еңбек шығындары  да (жарамсыз өнім шығарумен оны жөндеу, сонымен бірге технологиялық процестен ауытқуға байланысты жұмыс уақыттарының шығындары) елеулі – олар 5680 сағатты құрады.

Еңбектік ұжымға тәуелді  себептерменшартталған жұмыс уақытының  жоғалуын төмендету – қосымша  инвестицияларды қажет етпейтін және тез қайтарып беретін, өнім өндірісін ұлғайтудың резерві деп санауға болады. Оны есептеу үшін, кәсіпорын кінәсі бойынша жұмыс уақытының жоғалуын (ЖУЖ) жоспарлы орта сағаттық өнім өнімділігіне көбейтеміз:

 

ΔӨШ=ЖУЖ * СӨ₀=(59049,28+9088) * 3672,5=454646мың тг.

 

Персонал қолданудың экстенсивтілігін зерттеген соң, оның еңбегінің  интенсивтілігін талдау қажет.

 

2.3. Еңбек өнімділігін  талдау.

Персонал қолданудың интенсивтілік деңгейін бағалау  үшін еңбек өнімділігінің жеке және еөмекші көрсеткіштер жүйесін қолданады. Көрсеткіштер жүйесі – бір жұмысшының орташа жылдық, орташа күндік және орташа сағаттық өнім өнімділігі, сонымен бірге бір жұмысшының құндық бірліктегі орташа жылдық өнім өнімділігі.

Жеке көрсеткіштер –  бұл белгілі – бір өнім бірлігін өндірудегі уақыт шығындары(өнімнің еңбек сыйымдылығы) немесе бір натуралдық бірліктегі бір адам – күн немесе адам – сағатқа белгілі бір өнімнің шығарылымы.

Көмекші көрсеткіштер –  жұмыстың белгілі бір бірлігін орындауға  шығындар немесе уақыт бірлігіндегі орындалған жұмыстар көлемі.

Еңбек өнімділігінің  кең сипат беретін көрсеткіші – бір жұмысшының орташа жылдық еңбек өнімділігі. Оның көлемі тек  жұмысшылардың өнімділігіне емес, сонымен  бірге соңғының персоналдың жалпы  санындағы үлесіне, сонымен бірге  олармен жұмыс атқарылған күндер мен жұмыс күнінің ұзақтығына тәуелді. (сурет 2.1.).

 

 

 

Бір жұмысшының орташа жылдық өнім өнімділік көлесі факторлардың туындысы ретінде ұсынуға болады:

 

ЖӨ_өөп=Ү_л*К*СӨ

 

Бұл факторлардың әсерін есептеу детерминдік факторлық талдау тәсілдерінің бірі қолданылады.

 

Кесте 2.7. Еңбек өнімділігін  факторлық талдау үшін бастапқы мәліметтер.

 

Көрсеткіш	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс
	t0	t1
1	2	3	4
ӨӨП орташа жылдық саны	570	568	-2
Оның ішінде жұмысшылар	460	460	-
Персоналдық жалпы санындағы жұмысшылардың үлес салмағы	0,81	0,8	-0,01
Бір жылда бір жұмысшымен атқарылған күндер (К)	255	239	-16
Барлық жұмысшылармен атқарылған сағаттар, сағ	1129752	1018140	-111612
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, сағ (Ұ)	7,8	7,5	-0,3
Базалық кезеңнің бағаларындағы өнім өндірісі мың теңге	3498147	3535980	-12450
1	2	3	4
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі, мың теңге	6137,1	6225,3	+88,2
Жұмысшының өнімділігі: Ортахша жылдық, мың теңге (ЖӨ)	7604,7	7686,9	+82,2
Орташа күндік, теңге (КД)	28645,8	32162,7	+3516,9
Орташа сағаттық, теңге (СӨ)	3672,5	4288,3	+615,86

 

2.7 Кестенің мәліметтері  негізінде абсолютті айырым әдісін  қолдана отырып есептеу жүргіземіз

2.7 Кестеден негізгі  өндірісте қызмет атқарып жатқан  бір  жұмысшының орташа жылдық  өнімділігі 88,2 мың теңге немесе 1,43% өскен. Ол келесілердің есебінен орын алады:

а) Кәсіпорынның жалпы  персонал санынан жұмысшылардың  үлесінен