Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері

 

персоналды қабылдау бойынша айналым коэффициенті (Қ_қб)

Қ_ққб=жұмысқа қабылданған персонал саны/Персоналдың орта тізімдік саны=80/568=0,14

 

Шығару бойынша айналу коэффициенті (К_шғ)

К_шғ=Жұмысқа шыққан персонал саны/персоналдың орта тізімдік саны=80/568=0,14

Кадрлардың ағымдылық  коэффициенті (К_ағ)

К_ағ=Жеке қалаумен тәртіпті бұзғаны үшін жұмыстан шыққан персонал саны/ персоналдың орта тізімдік саны=46/568=0,08

 

Кәсіпорын персонал құрамының  тұрақтылық коэффициенті (К_тқ)

К_тқ=Бүкіл жыл бойы жұмыс істеген персонал саны/кәсіпорын персоналының орта тізімдік саны=488/568=0,86

 

Жұмысшылардың жұмыстан шығу себептерін (жеке қалауы бойынша, кадрларды қысқарту, еңбектік тәртіпті бұзу және т.б.) зерттеу қажет. Кәсіпорынды  еңбек ресурстарымен қамсыздандырудың қуаттылығы қолда бар жұмысшы күшінің толық пайдалану, жұмысшыларды еңбек өнімділігін жоғарылату, өндірісті кешенді механизмдермен өндірістік процестерді автоматтандыру, жаңа, өнімділігі жоғары техника ендіру, өндіріс технологиясы мен ұйымдастыру жолдары арқылы біршама түсіруге болады. Талдау процесінде аталған іс-шараларды жүргізу нәтіжесінде еңбек ресурстарына қажеттілікті төмендетудің резервтері анықталуы керек.

Жоғарыдағы кестенің мәліметтеріне сүйенсек кәсіпорындағы  кадрлардың тұрақтылық коэффициенті айтарлықтай жақсы емес екенін 0,86 көреміз. Мамандардың есептеуіне қарағанда кәсіпорындағы бір жұмысшының шығуы бұл сол кәсіпорын үшін есепті жылы 2,5мың АҚШ долларын жоғалтқанмен тең, яғни бұл көрсеткіш «Шымкентмай» АҚ сияқты ірі кәсіпорын үшін айтарлықтай қауіпті болып табылады. Бұл жағдайдың алдын алу үшін жаңадан келген жұмысшылардың бойындағы қабілеттерін жақсы бағалап, жасаған қателіктерін түзетуге тырысып, мүмкіндігінше осы кәсіпорында ынталы түрде жұмыс істеуіне жағдай жасау керек.

Егер кәсіпорын өзінің қызметін кеңейтіп, өзінің өндірістік қуаттарын кеңейтіп, жаңа жұмыс орындарын ашып жатса, онда категориялар мен мамандық бойынша қосымша қажеттіліктер мен оларды тартудың жолдарын анықтау қажет.

 

Кесте 2.5. Кәсіпорынның еңбек  ресурстарын қолдану.

 

 

Көрсеткіш	Көрсеткіштің мәні		Өзгеріс (+,-)
	t0	t1
Жұмысшылардың орташа жылдық саны (ЖС)	568	568	.0
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс  атқарылған күндер саны (К)	255	239	-16
Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс  атқарылған сағаттар саны (С)	1989	1792.5	-196.5
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы (Ұ), сағ.	7.8	7.5	-0.3
Жұмыстық уақыттың жалпы қоры, адам-сағ.	1129752	1018140	-111612

 

«Шымкентмай» АҚ-нда  нақты ЖУҚ жоспарға қарағанда 111612 сағ. кем оның ішінде мына себептерге байланысты:

 

а) жұмысшылардың саны

ΔЖУҚ_жс=(ЖС₁ – ЖС₀) * К₀*Ұ₀=(568 – 568)*255*7,8=0

 

б) Бір жұмышымен атқарған күндер саны 

ΔЖУҚ_к =ЖС₁*(К₁ – К₀) *  Ұ₀ =568 * (239-255) * 7,8= -70886,4 сағат,

 

в) жұмыс күнінің ұзақтығы

ΔЖУҚ_ұ =ЖС₁*К₁ *( Ұ₁ - Ұ₀) =568 * 239 * (7,5-7,8)= -40725,6

 

Келтірілген мәліметтерден көрініп  тұрғандай кәсіпорын қолда бар  еңбек ресурстарын тиімді қолданбауда. Орташа бір жұмысшы 255 күннің орнына 16 күн кем орындап 239 күн жұмыс  істеген, сонымен жалпы – 9088 күн  немесе 70886,4 сағат жоспардан кем  орындалған.бұл жағдайдың алдын алу үшін кәсіпорын басшылығы тарапынан жұмысшылардың демалатын күндері алдын ала белгіленіп, мүмкіндігінше демалыс күндері де өндірісті тоқтатпауға тырыуы керек.

Жұмыс уақытының  ауысым ішілік жоғалулары да елеулі. Олар бір  күнде 0,3 сағат ал барлық жұмысшылармен барлық жұмыс күндерінде 40725,6 сағат құрады. Жұмыс уақытының бүкіл күндік және ауысымішлік жоғалуларының себебін анықтау үшін жұмыстық баланстың нақты және жоспарлы мәліметтерін салыстырады. (Кесте 2.6.)

 

 

 

 

 

 

Кесте 2.6. Жұмыстық уақыт қорын пайдалануды талдау.

 

Көрсеткіштер	Бір жұмысшыға		Өзгеріс
	t0	t1	Бір жұмысшыға	Барлық жұмысшыларға
Күнтізбелік күндер саны	365	365	-	-
Оның ішінде Мерекелік және демалыс күндері	64	64	-	-
Жұмыстық уақыттың номиналды қоры, күн	301	301	-	-
Жұмысқа келмеу, күн	10	12	+2	+1136
Оның ішінде жыл сайынғы демалыс	21	24	+3	+1704
Оқу бойынша демалыс	1	2	+1	+568
Жүктілік және туу бойынша демалыс	3	3	0	0
Әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс	4	7	+3	+1704
Аурулар	7	9	+2	+1136
Жұмыстан кетулер	-	1,2	+1,2	+681,6
Тоқтамдар	-	4	+4	+2272
Жұмыстық уақыттың нақты қоры, күн	255	239	-16	-9080
Жұмыстық ауысымның ұзақтығы, сағат	8	8	0	0
Жұмыстық уақыттың бюджеті, сағат	2040	1912	-128	-72704
Мерек алды қысқартылған күндер, сағат	20	20	0	0
Жасөспірімдер үшін жеңілдіік уақыты, сағат	-	-	-	-
Баласын емізетін аналардың жұымысындағы үзіліс, сағат	3	4	+1	+568
Ауысымішілік тоқтамдар, сағат	20	60	40	22720
Жұмыстық уақыттың пайдалы қоры, сағат	1997	1828	-169	-95992
Нормадан тыс атқарылған жұмыстың уақыты , сағат	-	8	+8	+4544
Жұмыстық уақыттың өндірістік емес шығындары, , сағат	-	10	+10	+5680

 

Кестедегі мәліметтерге сай жұмыс уақытының жоғалулары жоспарда қарастырылмаған әртүрлі  объективті және субъективті жағдайларға  байланысты болуы мүмкін: әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс, жұмысшылардың уақытша жұмыс қабілетінсіз аурулар, жұмыстан кету, құрал жабдықтар, машиналар, электр энергиясы, отын және т.б. жоқтығынан тоқтамды. Бұл жерде еңбек өнімділігінің төмендеуіне әсер етіп отырған екі көрсеткішті көреміз, олар жұмыс уақытының пайдалы қоры және жұмыс уақытының бджеті. Осы көрсеткіштерді тиімді дәрежеге дейін көтер алса, онда еңбек өнімділігі өскен болар еді.

«Шымкентмай» АҚ-нда  жоғалуларрдың көп бөлігі [(1704+681,6+2272)*7,8+22720=59049,28 сағ.] Субъективті себептерге байланысты, әкімшілік рұқсатымен қосымша демалыс, жұмыстан кету, тоқтамдар – бұларды жұсмыстық уақыт қоры ұлғайтудың қолданылмаған резерві деп санауға болады. Оларды жібермеу 30 ұжмысшыны босатады (59049,28:568).

«Шымкентмай» АҚ-нда  өндірістік емес еңбек шығындары да (жарамсыз өнім шығарумен оны жөндеу, сонымен бірге технологиялық процестен ауытқуға байланысты жұмыс уақыттарының шығындары) елеулі – олар 5680 сағатты құрады.

Еңбектік ұжымға тәуелді  себептерменшартталған жұмыс уақытының  жоғалуын төмендету – қосымша инвестицияларды қажет етпейтін және тез қайтарып беретін, өнім өндірісін ұлғайтудың резерві деп санауға болады. Оны есептеу үшін, кәсіпорын кінәсі бойынша жұмыс уақытының жоғалуын (ЖУЖ) жоспарлы орта сағаттық өнім өнімділігіне көбейтеміз:

 

ΔӨШ=ЖУЖ * СӨ₀=(59049,28+9088) * 3672,5=454646мың тг.

 

Персонал қолданудың экстенсивтілігін зерттеген соң, оның еңбегінің  интенсивтілігін талдау қажет.

 

Әлеуметтік-экономикалық даму процесінде бәсекеге қабілетті және тиімді өнім өндіру үшін қолданылатын еңбектің күрделілігі және сапасы үлкен мән ала бастайды. Неғұрлым күрделі,  сапалы еңбек күрделі емес еңбектен қымбат болып,  сәйкесінше, неғұрлым күрделі өндіріс құралдарын пайдалану ұсынылады, ал оның нәтижелері де күрделі емес еңбек нәтижесінен жоғары болады. Теориялық жағынан қарағанда, қарапайым еңбек абстрактты өлшем бірлік ретінде күрделі еңбектің есептеу базасы ретінде қарастырылады, сонымен қатар ол қандай да бір коэффициент есебінде қаралып, сол арқылы күрделі еңбектің көлемі анықталуы мүмкін. Күрделі еңбек белгілі бір коэффициентке көбейтіліп табылуы мүмкін, немесе қарапайым еңбектің белгілі бір дәрежесін табу керек. Күрделі еңбек қарапайым еңбек бірліктерінің жиынтығы ретінде қарастырылады. Техникалық прогресс дамыған сайын жалпы еңбек шығындарында күрделі еңбек үлесі және оның күрделілік деңгейі өседі. Күрделі еңбектің қалыптасуы мен күрделілігін жоғарылату негізі болып жұмыскердің білімі және жұмысқа сәйкес шеберлігі болады.

 

Еңбек өнімділігінің  кең сипат беретін көрсеткіші – бір жұмысшының орташа жылдық еңбек өнімділігі. Оның көлемі тек жұмысшылардың өнімділігіне емес, сонымен бірге соңғының персоналдың жалпы санындағы үлесіне, сонымен бірге олармен жұмыс атқарылған күндер мен жұмыс күнінің ұзақтығына тәуелді. (сурет 2.1.).

 

Кесте 2.7. Еңбек өнімділігін факторлық талдау үшін бастапқы мәліметтер.

 

Көрсеткіш	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс
	t0	t1
1	2	3	4
ӨӨП орташа жылдық саны	570	568	-2
Оның ішінде жұмысшылар	460	460	-
Персоналдық жалпы санындағы жұмысшылардың  үлес салмағы	0,81	0,8	-0,01
Бір жылда бір жұмысшымен атқарылған күндер (К)	255	239	-16
Барлық жұмысшылармен атқарылған сағаттар, сағ	1129752	1018140	-111612
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы, сағ (Ұ)	7,8	7,5	-0,3
Базалық кезеңнің бағаларындағы өнім өндірісі мың теңге	3498147	3535980	-12450
1	2	3	4
Бір жұмысшының орташа жылдық өнімділігі, мың теңге	6137,1	6225,3	+88,2
Жұмысшының өнімділігі: Ортахша жылдық, мың теңге (ЖӨ)	7604,7	7686,9	+82,2
Орташа күндік, теңге (КД)	28645,8	32162,7	+3516,9
Орташа сағаттық, теңге (СӨ)	3672,5	4288,3	+615,86

 

2.7 Кестенің мәліметтері  негізінде абсолютті айырым әдісін  қолдана отырып есептеу жүргіземіз

2.7 Кестеден негізгі  өндірісте қызмет атқарып жатқан  бір  жұмысшының орташа жылдық  өнімділігі 88,2 мың теңге немесе 1,43% өскен. Ол келесілердің есебінен орын алады:

а) Кәсіпорынның жалпы  персонал санынан жұмысшылардың  үлесінен

ΔЖӨ_үл=ΔҮ_л*К_о*Ұ_о* СӨ_о =(-0,01)*255*7,8*3672,5=-73046 теңге

б) Бір жылда бір  жұмысшымен атқарылған күндер саны

ΔЖӨ_к=Ү_л1*ΔК_о*Ұ_о* СӨ_о =0,8*(-16) *7,8*3672,5=-366,66 мың теңге

в) жұмыс күнінің ұзақтығы

ΔЖӨ_ұ=Ү_л1*К₁*ΔҰ_о* СӨ_о =0,8*239*(0,3)*3672,5=-210,65 мың теңге

г) жұмысшылардың орташа сағаттық өнімділігі

ΔЖӨ_сө=Ү_л1*К₁*Ұ₁* ΔСӨ =0,8*239*7,5*615,86=883,14 мың теңге

 

Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс істелген күндер санына, жұмыс  күнінің орташа ұзақтығы мен орташа сағ,аттық өнімділікке тәуелді, жұмысшының орташа жылдық өнімділігінің өзгерісін талдай аналогты үлгісімен талданады:

 

ΔЖӨ_к=ΔК*Ұ_о* СӨ_о =(-16)*7,8*3672,25=+458,29 мың теңге

 

ΔЖӨ_ұ=К₁*ΔҰ_о* СӨ_о =239*(-0,3) *3672,25=-263,3 мың теңге

 

ΔЖӨ_ұ=К₁*Ұ₁*ΔСӨ =239*7,5*615,86=+1103,93 мың теңге

 

Әсіресе, жұмысшылардың  орташа күндік және орташа жылдық өнімділік  деңгейін анқтайтын еңбек өнімділігінің  негізгі өзгерісін терең зерттеу  қажет. Бұл көрсеткіштердің мәні көптеген факторларға байланысты: өндірістік процестерді механикаландыру деңгейі, жұмысшылардың біліктілігі, олардың еңбектік тәжірибесі мен жасына, еңбекті ұйымдастыру мен оны ынталандыру, өндірістің техникасы мен технологиясы, шаруашылық жүргізудің экономикалық шарттары  және т.б.

Айталық компьютерлік техника ендіру есебінен өнім өндірісінің еңбек шығындары 15000 сағатқа немесе 5,34%  қысқарды деп алсақ, онда осының салдарынан орташа сағаттық өнімділік деңгейі 5,64% немесе 207,1*(3672,5_*5,64%:100) теңгеге өскен.

 

ΔСӨ_хі= 5,34/100- 5,34=5,64%

 

Жарамсыздық салдарынан өндірістік емес еңбек шығындары 5680 сағат құраған. Осының есебінен орташа сағаттық өнімділік деңгейі 0,55% немесе 20,2 теңгеге төмендеген.

Өнімділіктің орташа деңгейіне өнім құрылымының өзгерісі елеулі әсер етеді: еңбек сыйымдылығы жоғарырақ өнім үлесінің өсуі кезінде оның өндірісіне кететін еңбек шығындары өседі. (кесте 2.8.)

Есептеу келесі әдіспен  жүргізіледі.

ΔЖУҚ_құр=∑( ΔҮ_л1 * ТЕ_іо)* VӨШ_жал1=[(0,01)*12+0,01*11+(-0,02)*9]*93209=

   =+5660,45

Құрылымдық фактордан  орташа сағаттық өнімділіктің қаншалықты өзгеруінің анықтау үшін келесідей есептеулер жүргізу керек:

 

ΔСӨ_құр= ӨШ₀+ΔӨШ_құр/ЖҰҚ_о+ΔЖҰҚ_құр=СӨ_о= =3498147000+684953000/1129752+4660,45-3672,5=3687,5-3672,5=15 теңге

 

 

Кесте 2.9.

Фактор	ΔСӨхі	ΔЖӨ1хі	ΔЖӨөөп	ΔӨШхі
1. Персонал саны				-
2. Бір жұмысшының орташа жылдық  өнімділігі				50097,6
3. Барлығы				50097,6
2.1. Жұмысшылардың үлес салмағы			73,046	-41490,128
2.2. Бір жұмысшылармен бір жылда  жұмыс атқарылған күндер саны		-458,29	-366,6	-208228,8
2.3.Жұмыс күнінің ұзқтығы		-263,3	-210,65	-119649,2
2.4. Орташа сағаттық һнімділіктің  өзгеруі		+1103,93	+883,14	501623,5
ҚОРЫТЫНДЫ		382,34	232,43	132020,21