Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері

ΔЖӨ_үл=ΔҮ_л*К_о*Ұ_о* СӨ_о =(-0,01)*255*7,8*3672,5=-73046 теңге

б) Бір жылда бір  жұмысшымен атқарылған күндер саны

ΔЖӨ_к=Ү_л1*ΔК_о*Ұ_о* СӨ_о =0,8*(-16) *7,8*3672,5=-366,66 мың теңге

в) жұмыс күнінің ұзақтығы

ΔЖӨ_ұ=Ү_л1*К₁*ΔҰ_о* СӨ_о =0,8*239*(0,3)*3672,5=-210,65 мың теңге

г) жұмысшылардың орташа сағаттық өнімділігі

ΔЖӨ_сө=Ү_л1*К₁*Ұ₁* ΔСӨ =0,8*239*7,5*615,86=883,14 мың теңге

 

Бір жылда бір жұмысшымен жұмыс істелген күндер санына, жұмыс күнінің орташа ұзақтығы мен орташа сағ,аттық өнімділікке тәуелді, жұмысшының орташа жылдық өнімділігінің өзгерісін талдай аналогты үлгісімен талданады:

 

ΔЖӨ_к=ΔК*Ұ_о* СӨ_о =(-16)*7,8*3672,25=+458,29 мың теңге

 

ΔЖӨ_ұ=К₁*ΔҰ_о* СӨ_о =239*(-0,3) *3672,25=-263,3 мың теңге

 

ΔЖӨ_ұ=К₁*Ұ₁*ΔСӨ =239*7,5*615,86=+1103,93 мың теңге

 

Әсіресе, жұмысшылардың  орташа күндік және орташа жылдық өнімділік  деңгейін анқтайтын еңбек өнімділігінің  негізгі өзгерісін терең зерттеу  қажет. Бұл көрсеткіштердің мәні көптеген факторларға байланысты: өндірістік процестерді механикаландыру деңгейі, жұмысшылардың біліктілігі, олардың еңбектік тәжірибесі мен жасына, еңбекті ұйымдастыру мен оны ынталандыру, өндірістің техникасы мен технологиясы, шаруашылық жүргізудің экономикалық шарттары  және т.б.

Белгілі бір фактордың  есебінен (ΔСӨ_хі) орташа сағаттық өнімділік деңгейінің өзгерісін келесі формуламен де есептеуге болады:

 

ΔСӨ_хі= ΔЖУҚ_хі/100- ΔЖУҚ_хі

 

мұнда ΔЖУҚ_хі  – белгілі бір іс-шаралар жүргізу есебінен жұмыс уақыты қорының салыстырмалы қысқару пайызы.

  

Айталық компьютерлік техника  ендіру есебінен өнім өндірісінің еңбек  шығындары 15000 сағатқа немесе 5,34%  қысқарды деп алсақ, онда осының салдарынан орташа сағаттық өнімділік деңгейі 5,64% немесе 207,1*(3672,5_*5,64%:100) теңгеге өскен.

 

ΔСӨ_хі= 5,34/100- 5,34=5,64%

 

Жарамсыздық салдарынан өндірістік емес еңбек шығындары 5680 сағат құраған. Осының есебінен орташа сағаттық өнімділік деңгейі 0,55% немесе 20,2 теңгеге төмендеген.

Өнімділіктің орташа деңгейіне өнім құрылымының өзгерісі елеулі әсер етеді: еңбек сыйымдылығы жоғарырақ өнім үлесінің өсуі кезінде оның өндірісіне кететін еңбек шығындары өседі. (кесте 2.8.)

Есептеу келесі әдіспен  жүргізіледі.

ΔЖУҚ_құр=∑( ΔҮ_л1 * ТЕ_іо)* VӨШ_жал1=[(0,01)*12+0,01*11+(-0,02)*9]*93209=

   =+5660,45

 

Рафинатталған мақта  майы мен уынды сияқты еңбек адам-сағ. сыйымдылығы  жоғары өнімдерінің  өсуі еңбек шығындарын 4660,45 адам –  сағатқа өскен.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кесте 2.8. жұмыс уақыты қорының өзгерісіне өнім құрылымының  әсерін есептеу.

 

Өнімнің түрі	Өнім бірлігіне еңбек шығындары  адам сағаты (ТЕ)	Өндіріс көлемі, ТН		Өнімнің құрылымы			Еңбек сыйымдылығы орташа деңгейінің өзгеруі сағ.
		t0	t1	t0	t1	өзгеріс
Рафинатталған  мақта майы	12	12600	13489	0,13	0,14	+0,01	+3,2
Рафинатталмаған мақта майы	15	11900	12164	0,12	0,12	-	-
Мақталы шрот	17	34700	33581	0,37	0,37	-	-
Уынды (шелуха)	11	22300	21811	0,24	0,25	+0,01	+3,01
Басқалары	9	12500	12164	0,14	0,12	-0,02	-2,4
Барлығы	10	94000	93209	1,00	1,00	-	+0,8

 

Құрылымдық фактордан  орташа сағаттық өнімділіктің қаншалықты өзгеруінің анықтау үшін келесідей есептеулер жүргізу керек:

 

ΔСӨ_құр= ӨШ₀+ΔӨШ_құр/ЖҰҚ_о+ΔЖҰҚ_құр=СӨ_о= =3498147000+684953000/1129752+4660,45-3672,5=3687,5-3672,5=15 теңге

 

Аталған факторлардың есебінен орташа сағаттық өнімділік қаншалықты өзгергенін білу үшін алынған орташа сағаттық өнімділіктің өсімін ағымдағы кезеңдк бір жұмысшымен атқарылған нақты адам-сағат санына көбейту қажет:

ΔЖӨ¹_хі= ΔСӨ_хі* К_і* П_і

 

Олардың орташа жылдық өнімділікке  әсерін анықтау үшін алынған орташа  жылдық өнімділік өсімдерін ӨӨП жалпы санындағы жұмысшылардың үлесіне көбейту керек:

 

ΔЖӨ_хі= ΔЖӨ_хі* Ү_лі

 

Бұл факторлардың өнім өндірісінің  көлем өзгерісіне әсер анықтау үшін іс-фактор есебінен орташа жылдық өнімділіктің өсімін нақты ӨӨП орташа тізімдік санына көбейту керек:

 

ΔӨШ_хі= ΔЖӨ_хі* ӨӨП₁

 

Кесте 2.9.

Фактор	ΔСӨхі	ΔЖӨ1хі	ΔЖӨөөп	ΔӨШхі
1. Персонал саны				-
2. Бір жұмысшының орташа жылдық  өнімділігі				50097,6
3. Барлығы				50097,6
2.1. Жұмысшылардың үлес салмағы			73,046	-41490,128
2.2. Бір жұмысшылармен бір жылда жұмыс атқарылған күндер саны		-458,29	-366,6	-208228,8
2.3.Жұмыс күнінің ұзқтығы		-263,3	-210,65	-119649,2
2.4. Орташа сағаттық һнімділіктің  өзгеруі		+1103,93	+883,14	501623,5
ҚОРЫТЫНДЫ		382,34	232,43	132020,21

 

 

2.9. Кестеден көрініп тұрғандай, факторлардың кейбірі өнім шығарлы мен еңбек өнімділігіне оң әсерін тигізсе, екінші бір факторлар теріс әсер еткен. «Шымкентмай» АҚ үлкен қолданылмаған мүмкіндіктер бүкіл күндік, ауысымішілік және өндірістік емес жұмыс уақытының шығындары мен байланысты. Болашақта өндірісті жоспарлау мен ұйымдастыру барысында оларды ескеру қажет.

Еңбек өнімділігіне әсер ететін тағы маңызды бір фактордың  бірі өндіріс барысында қолданып жатқан техника мен технология.

Еңбектің техникамен жабдықталу деңгейін оның қормен жабдықталуы (капитал мен жабықталуы) сипаттайды Бұл көрсеткіш негізгі өндірстік қорлардың құнын жұмысшылардың санына бөлу арқылы анқталады. Байланысты келесі үлгіде көрсетуге болады.

 

Қ_ж=Н_қ/Т ,

Δ

мұнда  Қ_ж – еңбектің қормен жабдықталуы,

Н_қ – негізгі өндірістік қорлардығ құны,

Т – жұмысшылар саны,

 

Қ_қ=Ө/Н_қ ,

 

мұнда  Қ_қ – өндірістің қор қайтарымы,

Ө – өндірілген өнім көлемі.

 

Бұдан шыға отырып, еңбек  өнімділігін келесідей үлгіде жазуға болады:

 

 

Е_ө= Қ₁ *Қ_қ ,

мұнда Е_ө – еңбек өнімділігі.

Шынында да,  Н_қ/ Т *Ө/Н_қ =Ө/Т=Е_ө

Сонымен бірге негізгі қорлардың пайдалануын бірнеше коэффициенттер  сипаттайды. Мысалы жаңару коэффициенті, тозу коэффициенті және т.б.

«Шымкентмай» АҚ негізгі  өндірістік қорлары 2004 жылы 487696387 теңгені  құраған. Сонда жаңару коэффициенті тең болады:

 

К_ж=5962500/487696387=0,012

 

Ал тозу коэффициенті

 

К_т=183295178/487696387=0,38

 

Демек «Шымкентмай» АҚ негізгі  өндірістік қорлар 38 пайызға тозған. Ал жаңа негізгі қорларды сатып алу  көптеген мамандардың пікірінше  негізге қорлардың тозуы 50% асып кетсе, онда ол кәсіпорынның еңбек өнімділігіне кері әсер етеді. Дегенмен «Шымкентмай» АҚ негізгі қорлардың тозуы қауіпті шекке жеткен жоқ.

Талдаудың соңында еңбек  өнімділігінің өсімін қамтамасыз ету  және орташа сағаттық, орташа күндік және орташа жылдық өнімділікті жоғарылатудың резервтерін анықтау бойынша нақты іс-шаралар ұйымдастыру керек.

 

 

Қазіргі экономикалық жағдайлар  кезінде еңбек өнімділігінің  өсімін қамтамасыз ету бойынша басқарушылық стратегияны таңдау барысында ескерілу керек, өнім шығарылымының көлемі мен еңбек шығындарының келесі қатынастары да орын алуы мүмкін:

а) өндіріске еңбек  шығындарын төмендеу кезінде өнім шығарылым  көлемінің ұлғаю орын алады;

б) еңбек шығындарына  қарағанда өнім көлемі тезірек өседі;

в) еңбек шығындары өзгермеген кезде өнім көлемі өседі;

г) еңбек шығындарын төмендету  кезінде өнім көлемі өзгеріссіз қалады;

д) өнім көлемі еңбек шығындарына  қарағанда баяуырақ темппен түседі.

Персоналды басқарудың кез-келген стратегиялық саясатының нұсқасында орташа сағаттық өнімділікті өсіру резерві (Р↑СӨ) келесідей үлгіде анықталады:

 

Р↑СӨ=СӨ_м-СӨ₁=ӨШ₁+ Р↑ӨШ/ЖУҚ₁-Р↓ЖУҚ+ЖУҚ_қ-ӨШ₁/ ЖУҚ₁,

 

мұнда

  Р↑СӨ - орташа сағаттық өнімділікті өсіру резерві;

СӨ_м мен СӨ₁  - сәйкесінше орташа сағаттық өнімділіктің мүмкін және нақты деңгейі;

Р↑ӨШ – инновациялық іс – шаралар ендіру есебінен өнім шығару көлемін өсіру резерві;

ЖУҚ₁  - есепті кезеңде өнім шығаруға кеткен нақты еңбек шығындары;

Р↓ЖУҚ - өндірістік процесті механикаландыру, автоматтандыру, еңбекті  ұйымдастыруды жақсарту, жұмысшылардың біліктілігін жоғарылату және т/б есебінен жұмыс уақытын төмендету резерві;

ЖУҚ_қ - өнім шығарылымының өсіміне байланысты қосымша еңбек шығындары.

Белгілі бір іс-шараның  жүргізу есебінен еңбек өнімділігінің  саластырмалы өсім резервін келесі формула мен де анықтауға болады.

 

Р↑СӨ_xi= Р↓ЖУҚ_хі/ 100 - Р↓ЖУҚ_хі*100%

мұнда:

Р↓ЖУҚ_хі – белгілі бір іс-шара жүргізу есебінен жұмыстық уақыт қорының салыстлырмалы түсу пайызы .

 

Орташа сағаттық өнімділік  өсімінің резервін жұмыс күнініғ  жоспарлы ұзақтығына көбейту арқылы орташа сағаттық қнімділіктің өсу резевін аламыз. Егер де осы резрвті бір жұмысшының жоспарлы жұмыстық уақыт қорына көбейтсек орташа жылдық өнімділіктің өсу резрвін анықтаймыз.

Өнім шығарылымын ұлғайту  резвін анықтау үшін анықталған орташа сағаттық өнімділіктің өсу резервін барлық жұмысшылардың жоспарлы жұмыс уақытының қорына көбейтеміз:

 

Р↑ӨШ= Р↑СӨ*ЖУҚ_м

 

 

 

 

 

 

2.4. Кәсіп орын  персоналын пайдалану тиімділігін  талдау.

 

Нарықтық экономикалық жағдайында кәсіпорында персоналды  пайдалану тиімділігін бағалау үшін персоналың рентабельділік көрсеткіші (табыстың ӨӨП орташа тізімдік санына қатынас) үлкен мәңге ие.

 

R_өөп=Өнім мен қызметті өткізуден түскен табыс/ӨӨП орташа тізімдік саны *100

 

Аталған көрсеткіштің факторлық  моделін келесідей үлгіде ұсынуға болады:

 

R_өөп=П/ӨӨП=П/Т*Т/ӨШ*ӨШ/ӨӨП= R_ай*Ү_өө *ЖӨ,

 

мұнда  

R_өөп – персонал рентабельділігі;

П - өнімді өткізуден түскен пайда;

ӨӨП - өнеркәсіптік-өндірістік персоналдық орташа;

Т - өнімді өткізуден түскен түсім;

ӨШ – ағымдағы бағада шығарылған өнімнің құны;

R_ай – айналым (сатылым) ретабельділігі;

Ү_өө - өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің үлесі;

ЖӨ - ағымдағы бағада бір  жұмысшынығ орташа жылдық өнімділігі

 

Бұл байланысты схема  түрінде көрсетуге болады (сурет 2.2.)

 

 

Сурет 2.2. Персонал рентабельділігінің құрылым – логикалық факторлық  моделі.

 

 

Осы модель сатылым рентабельділігінің деңгейін, өнім шығарылымының жалпы  көлеміндегі түсімінің үлес салмағы  және еңбек өнімділігі есебінен бір  жұмысшыға шаққанда пайданың қаншалықты өзгергенін анықтауға мүмкіндік береді (кесте 2.10)

 

Кесте 2.10. Персонал рентабельділігін факторлық талдау үшін мәліметтер

 

Көрсеткіш	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс
	t0	t1
1	2	3	4
Өнімді өткізуден түскен пайда, млн.теңге	348,6	389,6	+41
Есепті жылдың ағымдағы бағалардағы  өнім өндірісінің жалпы көлемі, млн.теңге	3485,8	3394,1	-91772,8
Өнімді өткізуден түскен түсім, млн.теңге	3570,7	3535,98	-34,72
Жұмысшылардың орташа тізімдік саны, адам	568	568	-
Сатылым рентабельділігі, %	10	11,02	+1,02
Өндірілген өнім құнындағы сатылымның үлесі	1,0243	1,0418	+0,0175
1	2	3	4
Бір жұмысшының орташа жылдық өнім өнімділігі (ағымдық бағада), мың теңге	6137,1	5975,5	-161,6
Бір жұмысшыға шаққандағы пайда, мың теңге	613,7	685,9	+72,2