Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері

 

2.10. Кестедегі мәліметтер бір жұмысшыға шаққанда пайда 72,2 мың теңгеге өскенін көрсетіп отыр. Ол мына өзгерістер есебінен орын алған:

 

а) еңбек өнімділігі

ΔR_өөп=ΔЖӨ*Ү_өө0*R_ай0=(1161,6)*1,0243*10/100= -16,5 мың тг,

 

б) өнім шығарылымының  жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің көлемі

ΔR_өөп=ЖӨ₁*ΔҮ_өө*R_ай0=6137,1*0,0175*10/100= 10,73 мың тг,

 

в) сатылым рентабельділігі 

ΔR_өөп=ЖӨ₁*Ү_өө1*ΔR_ай0=6137,1*1,0418*1,2/100= +76,72 мың тг,

 

Осы модель әрі еңбек  өнімділігінің өсу факторларын  персонал рентабельділігін өсу темпімен ұштастыруға мүмкіндік береді. Ол үшін  
і – фактор есебінен орташа жылдық өнім шығарылымының өзгерісін сатылым рентабельділігінің базалы деңгейіне және өнім шығарылымының жалпы көлеміндегі өткізілген өнімнің базалы деңгейіне көбейту керек  
(кесте 2.11.).

 

Кесте 2.11. Персонал ретабельділігі деңгейіне жылдық өнімділіктегі  өзгеру факторларының әсерін есептеу.

 

Фактор	Әсерін бағалау	Бір жұмысшыға шаққанда пайданың өзгеруі
1	2	3
Персоналдың жалпы спанындағы жұмысшылардың  үлес салмағы	ΔЖӨүл* Үөө*Rай0= =(-73,046)*1,0243*10/100	-7,48
Бір жылды бір жұмысшымен атқарылған күндер саны	ΔЖӨк* Үөө*Rай0= =(-366,66)*1,0243*10/100	-37,55
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы	ΔЖӨұ* Үөө*Rай0= =(-210,65)*1,0243*10/100	-12,87
Орташа сағаттық өнімдлік	ΔЖӨсө* Үөө*Rай0= =883,14*1,0243*10/100	+90
1	2	3
Баға деңгейі	ΔЖӨб* Үөө0*Rай0= =(5975,5-6225,3)*1,0243*10/100	-6,6
БАРЛЫҒЫ		+16,5

 

2.11 кестенің мәліметтері  бір жұмысшыға шаққанда пайданың  мөлшеріне қандай факторлар қалай  әсер еткенін көрсетеді. Жеке  факторлардың теріс нәтижелері кәсіпорында еңбек ресурстарының тиімді қолдану резервтерін пайдаланбағанын көрсетеді.

 

 

2.5. Жалқы қорын пайдалануды  талдау 

 

Еңбек ресурстарын пайдалануды  талдағанда, еңбек өнімділігінің  өсімін жалақымен тығыз байланыстырып  қарастырған жөн. Еңбек өнімділігінің өсуімен жалақы деңгейін де өсіру мәселесі де пайда болды. Өз кезегінде жалақы деңгейінің жоғарылауы оның мотивациясы мен өнімділігін өсіруге жағдай жасайды.

Осыған байланысты еңбекке  ақы төлеу қаражаттарының шығындалуын  талдау үлкен мәнге ие. Талдау барысында жалақы қорын (ЖҚ) жүйелі қадағалау, еңбек өнімділігінің өсіру есебінен оны үнімдеу мүмкіндіктерін анықтау қажет.

ЖҚ пайдалануды талауға  көшпес бұрын, ең алдымен оның нақты  көрсеткішінің жоспарлыдан абсалютті  және салыстырмалы ауытқуларын анықтау қажет.

Абсалютті ауытқу (ΔЖҚ_абс) кәсіпорын, өндірістік бөлімше жұмысшылар категориясы бойынша нақты ЖҚ-ы мен жоспарлы ЖҚ-ы арасындағы айырма ретінде анықталады:

 

ΔЖҚ_абс=ЖҚ₁ – ЖҚ₀

Абсалютті ауытқу өнім өндірісі көлемінің өзгеруін ескерусіз анықталатындықтан, ол арқылы ЖҚ-ның үнемделуі немесе шығындалуы туралы баға беруге болмайды.

Салыстырмалы ауытқу  (ΔЖҚ_сал) нақты есептелген жалақы сомасы мен өнім өндірісі көлемінің индексіне туралнған базалық қор арасындағы айырма ретінде анықталады. Мұнда ЖҚ-ның тек ауыспалы бөлігі ғана тураланады, себебі ол өнім өндірсінің көлеміне пропорционалды өзгереді. Бұл кесімді бағалау бойынша жалақы, өндірістік жетістіктер үшін жұмысшылар мен басқарушылық персоналға премиялар және ауыспалы жалақының үлесіне сай демалыс сомалары.

Жалақының тұрақты бөлігі өндіріс көлемінің ұлғаюы немесе түсуі кезінде өзгермейді (тарифтік жүйе бойынша жалақы, оклад бойынша  жалақы, қосымша төлемдердің барлық түрлері, құрылыс бригадалары, тұрғын үй – коммуналдық шаруашылық жұмысшыларының жалақысы, әлеуметтік сала мен соларға сай демалыс сомалры).

ΔЖҚ_сал=ЖҚ₁ – ЖҚ_ту= ЖҚ₁ – (ЖҚ_айн0 * І_өш+ ЖҚ_тұр0),

 

мұнда

ΔЖҚ_сал – жалақы қоры бойынша салыстырмалы ауытқу;

ЖҚ₁ – есепті кезеңдегі жалақы қоры;

ЖҚ_ту – өнім шығарылымының көлем индексіне туралаған базалы жалақы қоры;

ЖҚ_айн0 және ЖҚ_тұр0 – жалақы қорының сәйкесінше айнымалы және тұрақты сомасы.

 

«Шымкентмай» АҚ-ын мысал  ретінде алсақ

 

	t0	t1
Жалақы қоры, мың теңге	120200,1	111680,5
Оның ішінде: айнымалы бөлігі	84140,7	78176,35
Тұрақты бөлімі	36060,03	33534,15
Өнім өндірісінің көлемі, млн.теңге	3485,8	3394,1
Өнім көлемінің индексі	0,974	(3394,1/3485,8)

 

Жалақы қоры бойынша  абсалютті және салыстырмалы ауытқуды анықтаймыз:

ΔЖҚ_абс= 111680,5-120200,1=-8519,6 мың теңге,

ΔЖҚ_сал=111680,5-(84140,07*0,974+36060,03) =6331,95

 

Сәйкесінше «Шымкентай»  АҚ-да ЖҚ пайдалануда 6331,95 мың теңгеге  тең салыстырмалы үнемдеу бар.

Талдаудың келесі процесінде ЖҚ бойынша абсалютті және салыстырмалы ауытқудың факторларын анықтау  қажет.

ЖҚ айнымалы бөлігі өнім өндірісінің көлеміне (VӨӨ), оның құрылымына (Үл_і), еңбек сыйымдылық үлесіне (ТЕ) және орташа сағаттық жалақы деңгейіне (ЖА) тәуелді. Аталған факторлардың талдау әдістемесі кең қолданылады.

ЖҚ тұрақты бөлігі жұмысшылардың санына, бір жылда  бір жұмысшымен жасалған орташа күн санына, жұмыс күнінің орташа ұзақтығына және орташа сағаттық жалақыға тәуелді (сурет 2.3.)

2.3 суретке сай, ЖҚ  бойынша абсалютті ауытқудың  дтерминтті факторлы талдауы  үшін келесі модельдер қолданылуы  мүмкін:

 

1. ЖҚ=ЖС*ЖЖА

2. ЖҚ=ЖС*К*КЖА

3. ЖҚ=ЖС*К*Ұ*СЖА

 

 мұнда 

ЖС – жұмысшылардың  орташа жылдық саны;

К – бір жылда бір  жұмысшымен жұмыс атқарылған күндер саны;

Ұ – жұмыс күнінің  орташа ұзақтығы;

ЖЖА – бір жұмысшының орташа жылдық жалақысы;

КЖА – бір жұмысшының орташа күндік жалақысы;

СЖА – бір жұмысшының орташа сағаттық жалақысы.

 

Сурет 2.3 ЖҚ детерминтті  талдаудың құрылымдық – логика моделі.

 

 

Аталған модельдер бойынша факторлардың әсерін есептеуді абсолютті айырма әдісімен жүргізуге болады:

 

                    ΔЖҚ_жс=(ЖС₁-ЖС₀)*К_0*Ұ₀*СЖА_0;

ΔЖҚ_к=ЖС₁*(К₁-К₀)*Ұ₀*СЖА₀;

ΔЖҚ_ұ=ЖС₁*К₁*(Ұ₁-Ұ₀)*СЖА;

ΔЖҚ_сжа=ЖС₁*К₁*Ұ₁*(СЖА₁-СЖА₀).

 

ЖҚ пайдалануды талдау кезінде жұмысшылардың орташа жалақысын, оның өзгеруін, сонымен бірге оның деңгейін анықтайтын факторларын зерттеу  үлкен мәнге ие. Сондықтан кәсіпорын, бөлімше, категориялармен мамандар бойынша жұмысшылардың орташа жалақысының өзгеру себептерін талдау қажет.

Сонымен бірге,  орташа жылдық жалақы әр жұмысшымен жұмыс  жасалған күндер саны, жұмыс күнінің  орташа ұзақтығы мен орташа сағаттық жалақыға тәуелді екенін ескеру керек:

ЖЖА=К*Ұ*СЖА

 

Ал орташа күндік жалақы (КЖА) – жұмыс күнінің ұзақтығы мен  орташа сағаттық жалақыға байланысты:

 

КЖА=Ұ*СЖА

 

Бүкіл кәсіпорын бойынша  және жеке категориялар бойынша жұмысшылардың  орташа жылдық жалақысының өзгерісіне факторлардың әсерін есептеуді абсолютті айырма әдісімен жүргізуге болады.

Сонымен бірге талдау барысында орташа жалақының өсу  темпі мен еңбек өнімділігі араларындағы сәйкестілікті орнату қажет.

Кең өндіріс үшін еңбек  өнімділігінің өсу темптері жалақының өсу темптерінен асып отыруы қажет. Егер бұл қағида орындалмаса, онда ЖҚ шығындауына, өнімнің өзіндік құнының өсуіне және пайданың түсуіне алып келеді.

Белгілі бір уақыт  кезеңінде жұмысшының орташа жалақысының  өзгеруі  оның индексімен (I_жа) сипатталады. Ол есепті кезеңдегі орташа жалақыны (ЖА₁)базистік кезеңдегі орташа жалақыға (ЖА₀)қатынасы ретінде анықталады. Осы үлгіде еңбек өнімділігінің индексі есптеледі:

 

I_жө = ЖӨ₁ / ЖӨ₀ =5975,5мың теңге/ 6137,1мың теңге = 0,97;

 

I_жа = ЖЖА₁ / ЖЖ₀ = 196,62/211,62 = 0,93

 

Келтірілген мәліметтер «Шымкентмай» АҚ - нда еңбек өнімділігінің  өсу темпі жалақы өсу темпінен озық екенін көрсетіп отыр. Озу коэффициенті (К_оз) тең:

 

К_оз = I_жө / I_жа = 0,97/0,93 = 1,043.

 

Үнемдеу (-Ү) немесе үнемсіздік (+Ү) сомасын анықтау үшін келесі формуланы қолдануға болады:

 

+-Ү_жқ   = ЖҚ₁*( I_жа - I_жө)/ I_жа =

              =111680,5*(0,93-0,97)/0,93=-4605,38мыңтеңге                                                                                                                                                       «Шымкентмай» АҚ – да жалақы өсу темпіне қарағанда еңбек өнімділігінің жоғары өсу темптері жалақы қорын 4605,38 мың теңгеге үнемдеуге мүмкіндік берді.

Жалақы қаражаттарын қолдану тиімділігін бағалау  үшін қазіргі бағадағы өнім өндірісінің көлемі, түсім көлемімен жалақының бір теңгесіне пайда сияқты көрсеткіштерді қолдану қажет. Талдау барысында бұл көрсеткіштердің динамикасын, олардың деңгейі бойынша жоспардың орындалуын зерттеу қажет.

 

Кесте 2.12.жалақы қорын  пайдаланудың тйімділік көрсеткіштері.

Көрсеткіш	Өткен жыл	Есепті жыл		Бәсекелес кәсіпорын
		жоспар	нақты
Жалақының бір теңгесіне өнім шығарылымы, теңге	30,38	28,99	30,39	30,5
Жалақының бір теңгесіне түсім, теңге	31,6	29,71	31,66	29,8
Жалақының бір теңгесіне брутто – пайданың сомасы, теңге	8,1	7,1	8,52	7,7
Жалақының бір теңгесіне таза табыс  сомасы, теңге	3,38	2,9	3,48	3,4
Жалақының бір теңгесіне қайта  инвестицияланған табыстың сомасы, теңге	1,50	1,12	1,51	1,14

 

2.12. Кестенің  мәліметтеріне  сай «Шымкентмай» АҚ жалақы қорын пайдалануда тиімділікті жоғарылатқан. Есепті жылы бір теңгеге артық нім жығарған, артық жалпы және таза табыс алынған. Бәсекелес кәсіпорыниен салыстырғанда екінші, үшінші, төртінші, бесінші көрсеткіштер «Шымкентмай» АҚ салыстырмалы түрде жоғары.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жалдамалы еңбек  өнімділік динамикасының негізгі  факторы ретінде оның еңбек ақысын төлеуді, атап айтқанда оның деңгейін және алдын- ала белгіленген мақсатпен  байланысын ұйымдастыру болып табылады.  Еңбек нарығындағы жалақы жұмыс күшінің бағасы немесе жұмыс берушіге жалдамалы жұмыскерлердің көрсеткен еңбек қызметінің бағасы. Бұл факторлардың рөлін басқаларға қарағанда, мәселен, жер немесе капиталға қарағанда, оның негізгі ерекшеліктерін ескере отырып бағалауға болады. Оның негізгі ерекшеліктері, мысалы, еңбек процесінде, яғни сол факторды қолдану процесінде өзгеру қабілеттілігі. Жұмыскердің біліктілігіеңбек нарығына кіргенге дейін ғана емес, жұмысбастылық кезеңінде өзгеріп, жоғарылауы мүмкін; еңбек қызметінің құндылығы жұмыс тәжірибесімен жоғарылауы мүмкін.

Жалдамалы еңбекшінің жұмыс күші - бұл әдетте өзгермелі  шама: қолдану процесінде ол әртүрлі  нәтижелілігімен пайдаланылады. Осылайша, жұмыскерлердің жеке еңбек өнімділігі тұрақты, алдын –ала берілген шама көлеміне тең болып келмейді. Ол қандайда бір шамада ішкі еңбек нарығындағы конъюнктураға қатысты икемді, әсіресе жалақыға қатысты икемді болып келеді. Осы жағдай еңбек ақыны кәсіпорын тиімділігінің маңызды факторы етеді. Әрине, жалақының өзгерісі еңбек өнімділігін анықтау тәсілі болып табылады, бірақ таза нарықтық қатынаста ол тәсілдердің маңыздысы болады. Екінші жағынан еңбек өнімінің өсімі, өз кезегінде, еңбек ақыны әрі қарай арттырудың жағдайын жасап, материалды негізін құруға себепкер болады.

 

Кесте 2.4. Персонал қозғалысы туралы ақпарат.

 

Көрсеткіш	Өткен жыл	Есепті жыл
Өндірістік өнеркәсіптік персонал саны, жыл басында	613	568
Жұмысқа қабылданды	90	80
Жұмыстан шықты	45	80
Оның ішінде: Жеке қала бойынша	20	39
Еңбектік тәртіпті бұзғаны үшін жұмыстан шығарылғандар	5	7
Жыл соңындағы персонал саны	581	575
Персоналдың орта тізімдік саны	568	568
Жұмысшыларды қабылдау бойынша  айналым коэффициенті	0,16	0,14
Жұмысшыларды шығару бойынша айналу коэффициенті	0,08	0,14
Кадрлардың ағымдыылқ коэффициенті	0,04	0,08
Тұрақтылық коэффициенті	0,84	0,86