Қысқа мерзімді активтердің есебі мен аудиті

    Шаруашылық жүйесіндегі  қаржыны (мемлекеттік және мемлекеттік  емес) компания, концерн, холдинг, акционерлікқоғам, ассоциация, трест, бірлестіктердің  ақшалай қаржысы құрайды [15].

Кәсіпорынның қаржысын (мемлекеттік,мемлекеттік емес) – меншіктегі және заемдағы қаржылар, ғылым мен техника қорының ақшалай қаражаты әлеуметтік-мәдени даму мен материалдық ынталандыру қоры, амортизациялық қор, резервті және сақтандыру қоры енеді.

      Қолма-қол және  қолма-қолсыз нысанда алынатын  немесе шығындалатын ақша құралдарының  қозғалысы ақша ағымдары деп аталады. Бұл ағымдар екі түрде болады: тура және кері. Тура ағымдар (кірістер) ақша түсімін білдіреді, керілер (шығындар) – ақшаның шығындалуын сипаттайды. Ақшаны кассадан есеп айырысу шотына аудару, немесе соған ұқсас ақшалай орын ауыстырулар ақша ағымы ретінде қарастырылмайды. Ақша ағымының пайда болуының маңызды шарты болып оның шаруашылық субъектісінің «шекарасынан» өту шарты табылады. Белгілі бір кезеңдегі жалпы кірістер мен шығындардың айырмашылығы таза ақша ағымы деп аталады. Ол да тура және кері болуы мүмкін (кіріс немесе шығын).

    Дебиторлық  берешек – (1200) бұл сатып алушылар  мен басқа да тұлғаларға ақшалық  заттар, тауар және қызмет алуына қойылатын талаптар. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық берешектің пайда болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып саналады. Дебиторлық берешек пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын болып екіге бөлінеді. Субъектінің өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек ақталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұжымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі              кемшіліктер, қорларды жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.

Қазақстан Республикасындағы барлық шаруашылық субъектілеріндегі табысты есептеу тәсілімен айқындайтындықтан, күмәнді берешектер бойынша резерв құру қажеттілігі туады. Олар тәуекел қоры болып табылады, сол немесе басқа борыштың өтелмей қалуынан сақтандырады. Бухгалтерлік баланста дебиторлық берешек күмәнді берешектер бойынша резервті есептеп шығару үшін көрсетіледі [1].

    Дебиторлық  берешекті есептеудегі басты  мәселе сату мерзімін анықтау  болып табылады, яғни сатып алушыларға  тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген  тауарлардың қашан сатылғанын  тануында. Бухгалтерлік есептің  көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.

    Кәсіпорынның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық берешектің айналымы жатады, яғни дебиторлық берешектердің есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Кәсіпорынның дебиторлық берешегі оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық берешек сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір жыл ішінде алынған дебиторлық берешек «Қысқа мерзімді дебиторлық берешек» болып есптеледі. Бір жылдам астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық берешек «Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек» болып есептеледі. Дебиторлық берешектің  пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін  пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері  терминімен бірге сауда жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Кәсіпорындардың сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады [19].

    Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Мұндай тауарларды қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау кәсіпорынның келіп түсуге тиісті табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз.

    Сатып алушылар мен  тапсырысшылырдың дебиторлық берешегі  және басқа да дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша дебиторлық берешектің есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату қағаздарын, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа құжаттар қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және олар басқа да  операцияларда қолданылады. Дебиторлық берешек шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық берешекті есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың жұмыстардың, қызметтердің қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.

    Дебиторлық  берешекті кәсіпорын еңбеккерінің берешегін жедел өндіріп алу теріс пайдалануға кедергі келтіретін маңызды шара болып табылады. Ордерлерді дұрыс тіркеу мен түбіртекті тікелей кассаға беру, бухгалтерияға төленбеген кірістік ордерлер қайтаруды бақылау жазбалардың анық сенімділігін арттырады және теріс пайдалануды болдырмайды. Ақшаны сіңіріп кетумен күресу ең алдымен барлық мүмкін жағдайларда қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүзеге асуын талап етеді [8].

    Кәсіпорындар  арасындағы есептесулер әдетте  қолма-қол ақшасыз аударым тәртібімен банктер арқылы жасалады. Банктер арқылы жасалатын есептік және кредиттік операциялар арнайы ережелермен реттеледі. Алайда есеп айырысудың іс жүзіндегі жүйесі кәсіпорынның, яғни банктің қатысуымен және қатысуынсыз теріс пайдалануды жасау мүмкіндігін толықтай болдырмайды. Оларды негізінен басшылар, бухгалтерия мен кәсіпорынның қаржы қызметкерлері жасайды. Заңсыз іс-әрекеттер банк шотынан көшірмені өңдеуде жалған жазумен және бұл операцияларды есептік регистрге жазу сипатында болады. Тексеру мен соттық-бухгалтерлік сараптау материалдары бойынша мұндай теріс пайдалануларды тексеру оларды мынадай бойынша жіктеуге мүмкіндік береді:

– Банктен алынған қолма-қол ақшаны иемдену;

–Түскен ақшаны жасыру мен иемдену үшін ағымдағы шот бойынша операцияларды есепте толық көрсетпеу;

– Есеп регистрлерінде жиынтықты дұрыс есептемеу;

– Анық емес мәтіндегі шоттар негізінде жабдықтаушыларға ақша аудару;

– Жасанды заңды мен жеке тұлғаларға ақша аудару және  т.с.с.

    Өндіріс процесінде  өнім өндіру және қызмет көрсету  үшін керекті жағдайлардың бірі—еңбек  заттары. Олардың өндіріс құралдарынан  өзгешелігі, өндіріс құралы өндіріс  процесіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып, өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың  өзіндік құнының жартысынан артығы еңбек заттарының құнынан тұрады.

    Босалқылар (қорлар) - бұл  шаруашылық субъектісінің өнімді  өндіру, қызмет көрсету немесе  жұмыстарды орындау мақсатындағы  шаруашылық қызметте пайдалану  үшін сатып алатын әр түрлі  шикізаттар, материалдар, отындар, жартылай фабрикаттар. Босалқылар келесідей активтер түрінде болады: өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған шикізаттар, материалдар, сатып алынған жартылай және құрастырушы бұйымдар, отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, дайын өнім, аяқталмаған өндіріс, тауарлар.

    Босалқылардың ауыстырылатын  және ауыстырылмайтын түрлері  бар. Мысалға энергияны өндірістік  қажеттілік үшін көмірді, ағашты, жел, атом энергиясын пайдалану  арқылы өндіруге болады. Ал, таза  сары майды өндіру үшін тек сүт қолданылады. Бұл ауыстырылмайтын қорларға жатады.  Босалқылар (қорлар) негізгі және көмекші деп екі түрге бөлінеді: Негізгі материалдар – дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін құрайтын материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімнің өзіндік құнына кіргенімен, негізгі материалдар сияқты оның заттай негізін құрай алмайды.     

    Қазіргі  уақытта тек  табиғи босалқылар ғана емес, сонымен қатар кең түрде жасанды, синтетикалық босалқылар қолданылады. Соңғыларының ішінде ең көп пайдаланылатыны полимерлер, тамақ ауыстыратындар, ағаш плиталар, синтетикалық маталар және т.б.

    Кәсіпорынның үздіксіз  жұмыс жасауының  маңызды сипаты  материалдық   босалқыларға қажеттіліктерді  жабу көздерімен толық қамтамасыз  ету болып табылады. Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндісте атқаратын міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химикалық қасиеттеріне қарай өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың ең басты  мәселесі—оларға экономикалық жағынан дәлелденген  жіктеу  жасау болып табылады. Өзінің өзгешеліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар төмендегідей жіктеледі:

         -шикізат;

         -негізгі  материал;

         -көмекші  материал;

         -жартылай фабрикат және т.б.

    Негізгі материалдар  мен шикізаттар өндірілетін өнімнің  құрамына кіріп, оның материалдық  негізін жасайды. Негізгі материалдардың  қатарына өнімнің өзіндік құнын  құрайтын өңдеуші өнеркәсіп өнімдері—ұн, мата, кірпіш және т.с.с. жатады. Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды. Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мекемелерінің өндірген өнімдері—мұнай, кен, мақта,  жүн, тері, ағаш және т.б. материалдар жатады.

    Өндірістік үдерістің бір сатысынан өтіп, әрі қарай өңдеуді қажет ететін материалдар жартылай фабрикаттар деп аталады. Материалдардың бұл түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған өнімнен айырмашылығы, оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда жартылай фабрикатты сатып алған ұйымдар оны әрі қарай өңдейді.

Босалқылар есебі ҚЕХС №2 «Босалқылар» стандартына сәйкес Үлгілік шоттар жоспарының І «Қысқа мерзімді активтер» бөлімінің 1300 «Босалқылар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі:

    «Шикізат материалдар» шотында шығарылатын өнімнің негізін салатын немесе өнімді жасап шығыруда оның компоненті болып табылатын қажетті шикізаттар мен материалдарын еспке алынады. Бұл жерде сондай-ақ өнімді шығаруға немесе шаруашылық, технологиялық және өндіріс процесіне септігін тигізетін көмекші материалдар есепке алынады.

   «Сатып алынған жартылай  фабрикаттар және құрастырушы  бұйымдар, конструкциялар мен бөлшектер»  шотында сатып алынған жартылай  фабрикаттар және өндірілген  өнімді құрастыру үшін алынған  дайын құрастырушы бұйымдар және жинауға немесе өндеуге кеткен шығындар есепке алынады.

      «Отын» мұнай өнімдері, қатты және басқа да отын  түрлері есепке алынады.

     «Ыдыс және ыдыстық  материалдар»  шотында ыдыстың  барлық түрлерінің (ыдыс, қап, күбі, бөшке, қорап, жәшік және т.б; шаруашылық мүлкі ретінде пйдаланатындардан басқа), сондай-ақ ыдысты дайындау мен оны жөндеуге  арналған материалдар мен тетіктер есептеледі. Вагондарды, биржаларды, кемелерді тиімді өнімді сақтауды қамтамасыз ету мақсатымен қосымша жабдықтауға арналған керек-жарақтар. «Ыдыс және ыдыс материалдары» ыдыстың барлық түрі (цистернаны, бочкілерді, флягтарды қоспағанда) және ыдысты жөндеуге кеткен материалдар есепке алынады.

    «Қосалқы бөлшектер»  жөндеуге және машинаның тозған  бөлшектерін айырбастауға  арналған запас бөлшектер есепке алынады. Мұнда толық жинақты машиналардың, жабдықтардың, қозғалтқыштардың, түйіндердің, агрегаттардың субъектінің жөндеу шеберханаларында, техникалық айырбас пунктері мен жөндеу зауыттарындағы айырбас қорларының қозғалысы назар аударады.

     «Басқа да материалдар»  өндіріс қалдықтары (ағаш кесінділері, қиындылар, жаңқа және т.б.) жөнделмейтін  ақау бөлшектер, негізгі құралды  жою барысында алынған материалдар  және т.б. есепке алынады.

     «Өндеуге берілген  материалдар»  шотында сыртқа өндеуге берілген материалдардың және өндеуден алынған бұйымның «Басқа да материалдар» өндіріс қалдықтары жөнделмейтін ақау бөлшектер, негізгі құралды жою барысында алынған материалдар және т.б. есепке алынады. Басқа жақтағы субьектіге төленген материалдарды өндеу барысында шығындар өндеуден алынған бұйымдар есептелетін шоттардың дебетіне тікелей жатқызылады.

     «Құрылыс материалдары»  шотын субъект салушылар қолданады. Мұнда тікелей құрылыс, монтаж  жұмыстарында тікелей қолданатын материалдардың құрылыс детальдарын жасау үшін, үйлер мен ғимараттардың конструкциялары мен бөліктерін салу, тұрғызу, өңдеу үшін, құрылыс конструкциясы мен детальдары,  қажетті  қорлардың бар-жоғы мен қозғалысы ескеріледі.  Сонымен қоса, кәсіпорын өзіне жатпайтын материалдарды, баланстан тыс шоттарда есепке алады.