Қысқа мерзімді активтердің есебі мен аудиті

• әкімшілік-шаруашылық және операциялық шығындарына оның ішінде қызметтік іссапарларға беретін есептесетін сомалар бойынша;
• материалдық зиянды өтеу бойынша;
• қызметкерлерге берілген несиелер мен басқа операциялар бойынша;
• несиеге сатылған тауарлар бойынша.

     Есеп беруге міндетті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу. Кейбір жағдайда мекемеда кассада салт ақшалар немесе банк мекемесі арқылы қолма-қол ақшасыз төлем жүргізе алмайтын әртүрлі әкімшілік-шаруашылық және операциялық шығындар жасау қажеттілігі туындайды. Мұндай төлемдерді жасау үшін мекеме белгілі штаттық қызметкерлерге есеп беруге тиісті ақшалай аванстар түрінде салт ақшалар береді.

    Салт ақшалар мекеме  жетекшісінің бекіткен есептеуіне  сәйкес беріледі. Кассадан берілген  қолма-қол ақшалай аванстпар есептесетін  сомалар деп аталады. Олар тек  белгіленген мақсат бойынша ғана жұмсалады, және оларды басқа адамға тапсыруға үзілді-кесілді рұқсат етілмейді. Жаңа аванс бұрын берілген аванс бойынша толық есептескеннен кейін ғана беріледі.

    Мұндай аванс алған  тұлғалар белгіленген операцияларды  жүргізгеннен кейін белгіленген  мерзімде аванстық есеп беруді жасау арқылы жұмсалған аванс туралы құжаттар негізінде есептесуге міндетті, сондықтан олар есеп беруге міндетті тұлғалар деп аталады.

    Аванстарды беруді жөнге  салу және ақша қаражаттарын  жұмсауға бақылауды күшейту мақсатында мекеме жетекшісінің бұйрығымен штаттық қызметкерлердің ішінен есептесетін салт ақщаларды алуға құқы бар тұлғалардың тізімі бекітіледі. Есептесетін салт ақшаларды беру үшін мекеме жетекшісінің жазбаша бұйрық негіз болады. Ақшаны беру бухгалтерия жазған кассалық шығыс ордерімен рәсімделеді де, оған мекеме жетекшісі мен бас бухгалтер қол қояды. Есептесетін сомалар қызметкерлерге қызметтік іс-сапармен байланысты шығындарды өтеу үшін беріледі.

    Есеп беруге міндетті  тұлғалармен есеп айырысуды есепке  алу бойынша шоттардың негізгі корреспонденциялары 8-кестеде келтірілген.

8-кесте

Есеп беруге міндетті тұлғалармен есеп айырысу бойынша шоттардың корреспонденциясы

 

 

8-кесте жалғасы

 

    1250 “Қызметкерлердің қысқа  мерзімді дебиторлық берешегі”  шотының “Есеп беруге міндетті тұлғалармен есеп айырысу” субшотында көрсетілген қызметкерлер мен басқа тұлғалардың берешектері бойынша операцияларды талдамалы есепке алу үшін №7 журнал-ордері арналған. Бұл есептік тіркелімде әрбір аванстық есеп беруге бір жол беріледі, және есептесетін сомалар бойынша “Айдың басындағы қалдық” бағанындағы қызметкерлер мен басқа тұлғалардың берешектерінің пайда болған күнін көрсетумен бірге берешектің сомалары көрсетіледі.

    Қаржылық-шаруашылық қызметі  жүргізу барысында дебиторлық  берешектерден басқа негізгі құралдардың уақытша пайдаланылмай тұрған нысандарын жалға беру бойынша дебиторлық берешек туындайды. Мекеме жалға алушылармен негізгі құралдар нысандарын жалға беру жөніндегі келісім-шарттар негізінде операциялық және қаржылық жалдау бойынша ағымдағы және алдағы кезеңдер үшін жалдық төлемдер жөнінде туындайтын қысқа мерзімді дебиторлық берешектер бойынша есеп айырысуларды есепке алу тиісті 1260 “Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек”  шотында жүргізіледі. Бұл шоттардың дебеті бойынша негізгі құралдардың жалға алынған нысандар үшін жалдық төлемдер бойынша жалға алушының берешегі, ал кредиті бойынша берешектің өтелуін көрсетеді.

Жалға берілген негізгі құралдар үшін жалдық төлем бойынша есеп айырысуды есепке алудың негізгі бухгалтерлік тізбелері  9-кесте келтірілген. 

9-кесте

Жалдық төлемді есепке алу бойынша шоттардың негізгі корреспонденциялары

 

№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Корреспондірлеуші шот (субшот)
1	2	3
І	1260 “Жалдау бойынша қысқа мерзімді  дебиторлық берешек” шотының дебеті бойынша басқа шоттардың кредитінен:
1	Жалға беру жөніндегі келісім-шарт бойынша есепті кезең үшін түсуге тиісті қосымша құнға салынатын салықсыз есептелген жалдық сомасына	6130 “Қаржылық жалдаудан алынаи\тын  кірістер”, 6260 “Операциялық жалдаудан түсетін кірістер”
	Осы төлемдер бойынша қосымша құнға салынатын салық сомасына	3130 “Қосылған құн салығы”
2	Келешек есептік кезең үшін жалдық төлемді қосымша құнға салынатын салықсыз алдын-ала (аванспен) есептеу	3520 “Алдағы кезеңдердің кірістері”
ІІ	1260 “Жалдау бойынша қысқа мерзімді  дебиторлық берешек” шотының  кредиті бойынша басқа шоттардың  дебетінен:
1	Негізгі құралдарды жалға алғаны үшін жалға алушыдан төлемдердің түсуі:
	Кассадағы қолма-қол ақша		1010 “Кассадағы ақша қаражаты”
	Ағымда,ғы банктік шоттарға қолма-қол ақшасыз		1030 “Ағымдағы банктік шоттардағы  ақша қаражаты”

 

   Атап айту керек, бір жылға  дейінгі және бір жылдан асатын  мерзімдердегі жалдық төлемдерді  алдын –ала (аванспен)  бірнше  есептік кезеңдері үшін есетегенде, тиісті есептік кезеңнің басталуымен осы кезеңге келетін жылдың сыйақы бөлігіндегі жалдық төлем сомасы тиісті бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулармен көрсетіледі:

             Тиісті шоттардың дебеті:

        3520 “Алдағы  кезеңдердің кірістері” – бір  жылға дейін мерзімдегі жалдық төлемдер                сомасының сыйақы бөлігі

       4420 “ Алдағы  кезеңдердің кірістері” – жылдан  асатын мерзімдегі жалдық төлемдер  сомасының сыйақы бөлігі

            Тиісті шоттардың кредиті:

       6130 “Қаржылық  жалдаудан алынатын кірістер” – қаржылық жалдауға берілген негізгі құралдар бойынша кірістер соамасына

       6260 “Операциялық  жалдаудан түсетін кірістер”  – операциялық жалдауға берілген  негізгі құралдар бойынша кірістер  сомасына

       Айдын соңында 1260 “Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек” шотының дебеттік қалдығы жалға алушылардың негізгі құралдарды жалға алғаны үшін жалдық төлемдер бойынша берешегін көрсетеді.

      Мекемелерде жоғарыда  қарастырылған өзге дебиторлық  берешектің түрлерімен бірге, 1280 “Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек” шотына есепке алынатын берешектердің басқа түрлері болуы мүмкін. Оларға жатқызылады: жабдықтаушыларға, көлік мекемелеріне және басқа да заңды тұлғаларға ұсынылған талаптар; оқу орындарында оқуы және мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу үшін ата-аналардың берешегі және т.б.

       Мекемелерде мынадай  талаптар туындауы мүмкін:

Жабдықтаушыларға – босалқыларды қабылдау кезінде анықталған нақты босалқылардың саының ілеспе құжаттардың деректеріне сәйкессіздігі, сондай-ақ босалқылардың сапасы белгіленген стандарттарға, техникалық шарттарға және бекітілген келісім-шарттарға сәйкессіздігі үшін; бағаларда қателер болған жағдайда; тауарлық ілеспе құжаттарында есептеулердегі арифметикалық қателер болғанда және басқалар;

      Көлік мекемелеріне- жүктердің жоғалуы; босалқылардың жолдағы табиғи кему шектерінен тыс жетіспеушіліктері; тауарларды жеткізу мерзімін бұзғаны; жүктерді тасымалдау кезінде тарифтік асып кеткені үшін және басқалар;

      Сатып алушыларға  – оларға жөнелтілген босалқылар үшін төлем талап – тапсырманы акцептеуден негізсіз толық немесе ішінара бастартқаны үшін; ұсынылған есеп шоттарды уақытылы төлемегені үшін;

      Банк мекемелеріне  – ағымдағы және басқа есеп  шоттардан қате аударылған сомалар  бойынша;

     Басқа мекемелер мен кәсіпорындарға – айыппұлдар, өсімдер мен тұрақсызж\дық айыптар сомаларына, егер мекеменін пайдасына соттың шешімі немесе төлеушылердің мойындауы болғанда.

     Талаптар бойынша  дебиторлық берешекті есепке  алу бойынша негізгі бухгалтерлік тізбелер 10-кестеде келтірілген.

 

 

 

 

10-кесте

Талаптар бойынша есеп айырысуды есепке алудың негізгі бухгалтерлік тізбелері

 

№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Корреспондірлеуші шот (субшот)
1	2	3
І	1280 “Өзге қысқа мерзімді дебиторлық  берешек”  шотының “Талаптар бойынша есеп айырысу” субшотының дебеті бойынша басқа шоттарлың кредитеінен:
1	Жабдықтаушылар мен көлік мекемелеріне түскен тауарлардың стандарттаар мен келесім-шарттарда белгіленген саны мен сапасының сәйкессіздіктері, бағалар мен тарифтердің тым көтерілгенін және т.б. үшін ұсынылған талаптар сомалары	3310 “Жеткізушілер мен мердігерлерге  қысқа мерзімді берешек”
2	Сатып алушыларға төлем құжаттарын төлеуден негізсіз бас тартқаны үшін ұсынылған талаптар сомалары	1210 “Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі”
3	Сотқа талаптар бойынша шағым ұсынған кезде талапкер төлеген сот алымдар сомалары	1010 “Кассадагы ақша қаражаты” 1030 “Ағымдағы банктік шоттардағы  ақша қаражаты”
4	Есептен қате шығарылған сомалар бойынша банкке талап ұсынғанда	1030 “Ағымдағы банктік шоттардағы  ақша қаражаты”
5	Жабдықтаушылар, сатып алушылар және басқа кәсіпорындардың мойындаған айыппұлдар, өсімдер және тұрақсыздық айыптар бойынша талаптар мекеменің пайдасына сот кесіп берген сомалар	6280 “Өзге кірістер”
6	Ұсынылған талаптар бойынша есептелген қосымша құнға салынатын салық сомасына	3130 “Қосылған құн салығы”
ІІ	1280 “Өзге қысқа мерзімді дебиторлық  берешек” шотының “Талаптар  бойынша есеп айырысу” субшотының  кредиті бойынша басқа шоттардың  дебетіне:
1	Ұсынылған талаптар бойынша төлеимдердің түсуі:
	Кассаға қолма-қол ақшалар	1010 “Кассадагы ақша қаражаты
	Ағымдағы банктік шоттарға	1030 “Ағымдағы банктік шоттардағы  ақша  қаражаты”
2	Сот жол бермеген талартар сомалары есептен шығарылған	7210 “Әкімшілік шығыстар”

 

    Айдың соңындағы “Талаптар бойынша  есеп айырысу” субшотындағы қалдық  тек дебеттік болуға тиіс, ол  жабдықтаушылар, сатып алушылар  мен басқа мекемелердің оларға  ұсынылған талаптар бойынша берешектерін  көрсетеді.

Күмәнді талаптар бойынша резервтерді есепке алу. Өнімдер мен тауарларды кейін төлеу арқылы сату барысында мекемеде сатып алушылардың келісім-шартта қарастырылған мерзімде өтелмеген және тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген дебиторлық берешек пайда болуы мүмкін, ол күмәнді берешек немесе күмәнді талап деп аталады.

    Қазақстан Республикасының  қолданыстағы заңдарға сәйкес  талап қою мерзімі өткен дебиторлық  берешек күмәнді борыш деп  танылады. Қазақстан Республикасының  Азаматтық Кодексінің 178 бабына сәйкес  жалпы талап қою мерзімі үш жылға белгіленген.

    Күмәнді талаптарды өтеу  үшін алғашқа жылдары мекеме  есепті жылдың соңында жүргізілген  дебиторлық берешектерді түгендеу  нәтижесі бойынша түгендеу комиссиясының  шешімі негізінде резерв құрады  да, хаттамамен рәсімделеді және мекеменің жетекшісі бекітеді. Мұнда құрылатын резервтің көлемі әрбір күмәнді талап бойынша борышкердің төлеу қабілетіне және талапты толық немесе ішінара өтеу мүмкіндігіне қарай жеке анықталады.

    Келесі жылдар мекеме  күмәнді талаптар бойынша құрылатын резервтің сомасын келесі әдістердің бірін қолдана отырып анықтауына болады:

• Сатылған тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер көлемінен пайыз әдісі;
• Төлем мерзімдері бойынша шоттарды есепке алу әдісі.

    Тауарларды сату көлемінен  пайыз әдісінің мәні мынада: өткен бірінші жылдардағы/кемінде үш жыл/ сатылған тауарлар көлемі мен төленбеген шоттардың сомаларын талдау негізінде мекеме үмітсіз қарыздар момасын сатылған тауарлар көлеміне бөліп және 100% көбейту арқылы есепті мерщзіміндегі күмәнді талаптар бойынша құрылатын резервтің орташа пайызын шығарады.

Мысал. “Х” ЖШС бойынша 2008 жылы сатылған тауарлар көлемі 900 мың теңге болды. 15 мың теңге сатудан түсетін жеңілдік берілді. өткен үш мерзімдегі сатылған тауарлардың жалпы көлеміндегі үмітсіз қарыздардың орташа пайызын анықтау үшін келесі кестені жасаймыз (11-кесте)

 

11-кесте

Сатылған тауарлардың жалпы көлеміндегі үмітсіз қарыздардың орташа пайызын есептеу

 

Сома – мың теңге

Жылдар	Сатылған көлем	Үмітсіз қарыздар сомасы	Пайыз (3бағ/2бағ)*100%
1	2	3	4
2007	600	14,0	2,33
2008	700	16,5	2,36
2009	800	14,5	1,81
Жиыны	2100	45,0	2,14