Қысқа мерзімді активтердің есебі мен аудиті

 

    Үш жылғы шығынға жатқызылған үмітсіз қарыздардың пайызы орташа 2,14 % болды. Бұның нәтижесінде 2008 жылғы күмәнді талаптар бойынша резерв сомасы келесі амалмен анықталады:

 

[(900 мың теңге – 15 мың теңге) * 2,14%]/100%=18,9 мың теңге

    Осы есептеудің негізінде  есепті жылдың соңында күмәнді  талаптар ойынша есептелген резерв  сомасына бухгалтерлік есеп шоттарына  келесі жазу жүргізіледі:

 

     7210 “Әкімшілік шығыстар” шотының дебеті

     1290 “Күмәнді талаптар  бойынша резерв” шотының кредиті 18,9 мың теңге 

 

Егер салық мерзімі аяқталғаннан кейін үш жыл өткенде сатып алушылар төлейтін шоттар бойынша дебиторлық берешекті өтемесе,онда Салық Кодексінің 219 бабына сәйкес салық төлеушінің бюджетке төленуге жататын қосымша құнға салынатын салық сомасына бұрын жасалған бухгалтерлік жазу “қызыл жазба” әдісімен жойылады:

   1210 “Сатып алушылар мен  тапсырысшылардың қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі” шотының  дебеті

   3130 “Қосылған құн салығы” шотының кредиті

Түгендеу комиссиясының икүмәнді талаптар деп бұрынғы танылған дебиторлық берешекті құрылған резерв есебінің шығысқа шығарған кезде дебиторлық берешекті түгендеу нәтижелерінің кесімі мен есептен шығаруға жасалған мекеме жетекшісінің бұйрығы негізінде бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулар жүргізіледі:

   1290 “Күмәнді талаптар бойынша  резерв”  шотының дебеті

              Тиісті шоттардың кредиті:

   1210 “Сатып алушылар мен  тапсырысшылардың қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі”                                                                                                 

    1280 “Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек” шотының “Талаптар бойынша есеп айырысу” субшоты

   1610 “Берілген қысқа мерзімді  аванстар” – есептен шығарылған күмәнді талаптардың қосымша құнға салынатын салықсыз сомасына

Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес талап қою мерзімі өткен дебиторлық берешек үмітсіз борыш деп танылады да, есептен шығаруға жатады. Егер резерв құрылса, онда үмітсіз борыштар сомасы күмәнді талаптар бойынша құрылған резерв есебінен шығысқа шығару бухгалтерлік есепте алдыңғы бухгалтерлік тізбе сияқты көрсетіледі.

    Күмәнді талаптар бойыншы резерв құрылмаған мекемелерде үмітсіз борыштар анықталған жағдайда дебиторлық берешек сомасы тікелей кезең шығындарына келесі бухгалтерлік тізбемен шығарылу мүмкін және Пайдалар мен залалдар туралы есепке енгізіледі:

       7210 “Әкімшілік шығытар” шотының дебеті

    1210 “Сатып алушылар мен  тапсырысшылардың қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі” шотының кредиті – үмітсіз борыштардың қосымша құнға салынатын салықсыз сомасына

Осы үмітсіз борыштар немесе күмәнді талаптар бойынша есептелген қосымша құнға салынатын салық сомасы Салық Кодексінің 219 бабына сәйкес дебиторлық берешектің құрылған сәттен бастап үш жыл өткеннен кейін келесі бухгалтерлік жазумен қызыл сторно жасалады:

     1210 “Сатып алушылар  мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі” шотының  дебеті

     3130 “Қосылған құн  салығы” шотының кредиті

Үмітсіз борыш ретінде теңгерімнен шығарылған дебиторлық берешек теңгерімнен тыс 007 “Зиянға жатқызылған төлеуге қабілетсіз дебиторлардың берешегі” шотының дебетіне  жатқызылуға тиіс және мұнда есептік құжаттарма мұрағатына өткізу мерзіміне жеткенше есепте болу керек.

Егер үмітсіз борыш ретінде шығысқа шығарылған дебиторлық берешегі бар сатып алушы біраз уақыт өткеннен кейін берешек сомасын төлесе, онда бухгалтерлік есепте келесі екі бухгалтерлік жазба жүргізу керек:

• Борышты шығысқа шығаруға жасалған бұрынғы жазбаны жоюға:

       Тиісті шоттардың дебеті:

      1210 “Сатып алушылар  мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі”

      1280 “Өзге қысқа  мерзімді дебиторлық берешек”

       1610 “Берілген қысқа мерзімді аванстар”

      1290 “Күмәнді талаптар  бойынша резерв” шотының кредиті

• Берешекті жабуды көрсетуге:

        Тиісті шоттардың  дебеті:

      1010 “Кассадағы ақша  қаражаты”

      1030 “Ағымдағы банктік  шоттардағы ақша қаражаты”

 

              Тиісті шоттардың кредиті: 

      1210 “Сатып алушылар  мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі”

      1280 “Өзге қысқа  мерзімді дебиторлық берешек”  шотының “Талаптар бойынша есеп  айырысу” субшоты

      1610 “Берілген қысқа  мерзімді аванстар”

егер бұрын шығысқа шығарылған дебиторлық берешек келесі есепті мерзімдерде өтелсе, онда алынған қаражаттар есепті мерзімдегі негізгі емес қызметтен алынған табыс ретінде танылады да, бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулармен көрсетіледі:

        Тиісті шоттардың  дебеті:

      1010 “Кассадағы ақша  қаражаты”

      1030 “Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты”

      6280 “Өзге кірістер”  шотының кредиті

      Үмітсіз борыш  ретінде бұрын танылған дебиторлық  берешектердің өтелген сомасы  теңгерімнен тыс 007 “Зиянға жатқызылған  төлеуге қабілетсіз дебиторлардың  берешегі” шотының кредиті бойынша көрсетуге жатады.

       Егер күмәнді  борыштар резерві құрылған жылдан  кейінгі жылдың соңына дейін  бұл резерв толық немесе ішінара  пайданылмаған бьолса, онда жұмсалмаған  сома “қызыл жазба” әдісімен  келесі бухгалтерлік жазба арқылы  қайтып алынады:

           7210 “Әкімшілік шығыстар” шотының  дебеті

          1290 “Күмәнді талаптар бойынша резерв” шотының кредиті

 

1290 “Күмәнді талаптар бойынша  резерв” шоты бойынша талдамалы  есеп резерв құрылған әрбір  күмәнді талаптар бойынша №10 журнал-ордерде, тізімдемеде, ал есепті компьютеризациялағанда – машинограммада жүргізіледі.

     Берілген аванстар  бойынша есеп айырысуды есепке  алу. Экономика дамуының тұрақсыздығы және сатып алушылардың төлемдік қабілетінің берік еместігі жағдайында сатып алушылар төлем-тапсырмаларды акцептеуден жүйелі түрде негізсіз бас тартады және жабдықтаушылардың оларға жөнелткен босалқылар үшін есеп айырысу шоттарын уақытылы төлеуден жалтарады да, сонымен төлемдерді кешіктіреді. Мұндай жағдайда жабдықтаушы жөнелтілген босалқылар үшін шоттарды уақытылы төлеудің кепілдігін қамтамасыз мақсатында сатып алушылардан босалқыларды жеткізуге аванс беруін талап ете алады. Тәжірибеде жабдықтаушының келешекте жеткізетін өнімдер тауарлар партиясының барлық құнына берілген аванстар алдын-ала төлеу деп аталады.

     Босалқыларды жеткізуге  берілетін аванстар белгілі тәртіпке  есептеу үшін жабдықтаушы мен  сатып алушы өзара келісім  жасаулары керек, онда төлемдердің  сомасы және аудару мерзімдері, есеп айырысу кезеңінің ұзақтығы  мен есеп айырысуларды салыстыру мерзімдері анықталады. Мекеменің жабдықтаушыларға босалқыларды жеткізуге берілген аванстар бойынша есеп айырысуларды есепке алу берілген аванстардың мерзіміне қарай жүргізіледі. Жабдықтаушылармен есеп айырысуға бір жылға дейінгі мерзімге берілген аванстар 1610 “Берілген қысқа мерзімді аванстар” шотында есепке алынады. Бұл шоттың дебетінде жабдықтаушыларға берілген аванстар әзірге есепке алынып, олар алынған тауарлар үшін жабдықтаушылардың алдындағы берешектерді өтеуге есептелгенге дейін есепте тұрады.

     1610 “Берілген қысқа  мерзімді аванстар” шотының талдамалы  есебі босалқылардың атаулары  бойынша жабдықтаушыларға берілген  аванстар жөнінде №8 журнал-ордер  мен оның тізімдемесінде жүргізіледі. Жазулар сызықтық-позициялық әдіспен  жүргізіледі, онда әрбір жабдықтаушы бойынша берілген аванстардың айдың басындағы қалдықтары, берілген және есепке алынған аванстар сомасы және айдың соңындағы аванстардың қалдықтарын шығарады.

     Берілген аванстар  бойынша №8 журнал-ордердің тізімдемесі 1610 “Берілген қысқа мерзімді аванстар” шотының әрбір тобы бойвнша берілген аванстарды, босалқылар мен көрсетілген қызметтердің атаулары бойынша берушілердің немесе мердігерлердің бөлінісінде талдамалы есепке алуға арналған. Бухгалтерлік есепті компьютеризациялағанда берілген аванстардың талдамалы есебі №8 журнал-ордер мен берілген аванстар бойынша жүргізілетін тізімдемеге ұқсас машинограмма жүргізіледі.

 

 

 

 

12- кесте

Берілген аванстарды есепке алу бойынша шоттардың корреспонденциясы

 

№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Корреспондірлеуші шот (субшот)
1	2	3
І	1620 “Алдағы кезеңдердің шығыстары”  шотының дебеті бойынша басқа  шоттардың кредиті
1.	өнімдер мен тауарларды жеткізуге жабдықтаушыға аванс аударылған:
	Кассадан теңге түріндегі салт ақшалармен	1010 “Кассадагы ақша қаражаты”
	Кассадан валюта түріндегі салт ақшалармен	1011 “Кассадагы валютамен ақша қаражаты” 1030 “Ағымдағы банктік шоттардағы  ақша қаражаты”
	Ағымдағы банктік шоттардан теңгемен	1030 “Ағымдағы банктік шоттардағы  ақша қаражаты”
	Ағымдағы банктік шоттардан валютамен	1031 “Ағымдағы банктік шоттардағы  валютамен ақша қаражаты”
	Алынған қысқа мерзімді банк қарыздарынан	3010 “Қысқа мерзімді банктік қарыздар”
	Алынған ұзақ мерзімді банк қарыздарынан	4010 “Ұзақ мерзімді банктік қарыздар
ІІ	1610 “Берілген қысқа мерзімді аванстар” шотының кредиті бойынша басқа шоттардың дебеті:
1.	Жабдықтаушылардың акцептелген есеп айырысу құжаттары бойынша тиісті бір жылға дейінгі мерзімдегі берешектерді өтеуге берілген аванс есепке жатқызылады	3310  “Жеткізкшілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек”
2.	Бұрын берілген аванстардың пайдаланбаған сомаларын жабдықтаушылар сатып алушыларға қайтарған:
	Кассаға теңге түрінде салт ақшалармен	1010 “Кассадағы ақша қаражаты”
	Кассаға валюта түріндегі салт ақшалармен	1011 “Кассадагы валютамен ақша қаражаты”
	Ағымдағы банктік шоттарға теңгемен	1030 “Ағымдағы банктік шоттардағы  ақша қаражаты”
	Ағымдағы банктік шоттарға валютамен	1031 “Ағымдағы банктік шоттардағы  валютамен ақша қаражаты”
3.	Талап қою мерзімі өткеніне байланысты босалқыларды жеткізуге берілген, бірақ қайтып алынбаған аванстар есептен шығарылды:
	Күмәнді талаптар бойынша бұрын қүрылған босалқылар есебінен	1290 “Күмәнді талаптар бойынша резерв”
	Мекеменің шығындарына	7210 “Әкімшілік шығыстар”

 

    Жалдық төлемдер бойынша шығындарды есепке алу. 17- “Жалдау” IAS ХҚЕС сәйкес жалдау – бұл жалға беруші жалгерге жалдау ақысына немесе төлемдер тобының орнына келісілген уақыт ішінде активтерді пайдалану құқығын беретін шарт.

    Негізгі құралдар нысандарын жалға алғаны үшін төлемдер жалға берушіге, әдеттегідей, аванспен аударылады және оны мекеменің ақша қаражаттарын жұмсаған айындағы шығындарына толық сомасында жатқызу дұрыс болмайды. Бұл қаржылық есептіліктің бұрмалануына әкеледі, өйткені ол бухгалтерлік есептіліктің есептеу қағидаты негізінде дайындалуға тиіс. Сондықтан алдағы есепті мерзім үшін жалға алушының жалға алынған негізгі құралдар нысандары үшін бір жылға дейінгі мерзімге немесе бір жылдан асатын мерзімге есептелген жалдық төлемдер алдын-ала тиісті 1620 “Алдағы кезеңдердің шығыстары” шотына “Жалдық төлем” атты субшот ашып, сонда көрсетеді.

    Негізгі құралдардың  бір жылға дейінгі мерзімге  жалға алынған нысандары үшін  алдан-ала бірнеше ай бұрын  есептелген жалдық төлем сомасына  қосымша құнға салынатын салықсыз, жалдық келісім-шарт пен жалға берушінің төлеуге ұсынған есеп айырысу шотына сәйкес келесі бухгалтерлік жазу жасалады:

бір жылға дейінгі мерзімге жалға алынған нысандар үшін есептелген жалдық төлем сомасына:

      1620 “Алдағы кезеңдердің  шығыстары” шотына “Жалдық төлем” атты субшотының дебеті

           3360 “Жалдау бойынша қысқа мерзімді  берешек” шотының кредиті 

Негізгі құралдардың жалға алынған нысандары үшін есептелген жалдық төлемнен алынған қосымша құнға салынатын салық сомасына бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазулар жүргізіледі:

           1420 “Қосылған құн салығы” шотының  дебеті

           Тиісті  шоттардың кредиті:

           3360 “Жалдау бойынша қысқа мерзімді  берешек”

Жалға берушіге жалдық төлем бойынша берешекті аударған кезде төлеу көздеріне байланысты банктің жазбаша көшірмесі, төлем тапсырмалары және басқа ақша құжаттары негізінде келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

           3360 “Жалдау бойынша қысқа мерзімді  берешек”

           Тиісті  шоттардың кредиті:

           1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты»

           1031 “ Ағымдағы банктік шоттардағы  валютамен ақша қаражаты”

Жалға берушіге жалдық төлемі бойынша берешекті ай сайын қосыиша құнға салынатын салықсыз аударғанда, төлеу көздеріне байланысты банктің жазбаша көшірмесі негізінде келесі бухгалтерлік тізбе жасалады.